U хudoyberdiev, B. Aliev

Yillar 
№


1996 
1997 
1998 
1999 
2000 
1. Ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi,
mln. so‘m (D)
20,0
21,0
18,0
22,0
24,0
2. Mutloq o‘zgarish (o‘sish yoki
kamayish) (∆D)

A) Zanjirsimon usulda

-
+1,0
-3,0
+4,0
+2,0

B) Bazis usulda (1996 y.)

-
+1,0
-2,0
+2,0
+4,0
3. o‘zgarish sur’atlari (o‘sish yoki
kamayish)

A) Zanjirsimon. O‘sz=D

i
:D
i-1
x100
%
-
105,0 85,7
122,2
109,1

B) Bazis O‘sb=D

i
:D
0
x100 %
100
105,0 90,0
110,0
120,0
4. Qo‘shimcha
o‘sish
(kamayish)
sur’atlari

A) Zanjirsimon.

1
1
усз
100
)
(
К
−
−
⋅
−
=
i
i
i
Д
Д
Д
yoki O‘sb-100

B) Bazis

0
0
усб
100
)
(
К
Д
Д
Д
i
⋅
−
=
yoki
O‘sb-100
-
+5,0
-10,0
+10,0
+20,0
5. 1
%
qo‘shimcha
o‘sishning
(kamayishning) mutloq mohiyati,
mln. so‘m
-
-0,20 -0,21
+0,18
+0,22

8.4. Dinamika qatorlarda taraqqiyotning umumiy (asosiy) 
qonuniyatlarini aniqlashning statistik usullari 

Ijtimoiy - iqtisodiy xodisa, voqealar doimo o‘zgarishda,

rivojlanishda ekanligi ma’lum. Bu xodisa, voqealar miqdorlari dinamika
qatorlarida berilganda, ularning darajalari juda ko‘p omillar natijasida
shakllanadi. Bu omillarning ayrimlari asosiy bo‘lib, bu ko‘rsatkichga
doimiy ravishda ta’sir etadi, hamda ko‘rsatkich o‘zgarishning
qonuniyatini belgilaydi. Boshqa ayrim omillar ko‘rsatkichlarga
tasadufiy, vaqtinchalik ta’sir ko‘rsatib, darajalarning chetlanishga olib
keladi.
Statistikaning asosiy vazifalaridan biri xodisalarga ta’sir qiluvchi
assoiy, doimiy omillarni aniqlash, ular o‘rtasidagi bog‘liqlikni hisoblab,
o‘zgarish tendensiyasini (trendini) belgilashdir.
Dinamika qatorlar o‘zgarishining asosiy tendensiyasini aniqlash
uchun statistika bir qancha usullardan foydalanadi. Bulardan eng

---

95
hisoblanishi qulay (oddiy) va to‘g‘ri natija beradiganlari quyidagilardir.

a) Davr oralig‘ini (intervalni) kengaytirish (kattalash-
tirish) usuli;
b) O‘rtacha sirg‘anma usuli;
v) Analitik tekislash usullaridir.
Ayrim hollarda dinamika qatorlari darajalarini dastlab qaraganda
ularning o‘zgarish tendensiyalarini ilg‘ab olish qiyin. Bunday holarda
ulardagi davr oralig‘ini (intervalni) kattalashtirish lozim. Agarda
dinamika qator ma’lumotlari kunlik bo‘lsa, xaftalik bo‘lsa, dekadalik
yoki oylik, oylik ma’lumotlarni choraklik va shu kabi ma’lumotlarga
aylantirish lozim.
Misol: Korxonaning bir yilda mahsulot ishlab chiqarishi to‘g‘risida
quyidagi ma’lumotlar mavjud.

Oylar
1

2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
Ma
hsulot
hajmi,
mln. so‘m
24,0 26,0 20,0 26,0 19,0 27,0 28,0 30,0 26,0 28,0 31,0 30,0

Bu dinamika qator ma’lumotlari bo‘yicha o‘zgarish tendensiyasi

yaqqol sezilmagan, uning sur’ati ham qanchalik ekanligi bilinmaydi. Bu
dinamika qator oralig‘i davrini kattalashtirib (kengaytirib) oylarni, yil
choraklari bo‘yicha hisoblasak va ularning o‘rtacha har oy
ma’lumotlarini aniqlasak, qator darajalarining o‘zgarish tendensiyasi
yaqqol ko‘rinadi.