U хudoyberdiev, B. Aliev

8.3. Dinamika qatorlari tahlil ko‘rsatkichlarini

---

92
hisoblash usullari 

Dinamika qatorlarda hodisalarning mutloq o‘zgarishini har bir
keyingi darajadan o‘zidan oldingi (zanjirsimon) yoki boshlang‘ich
daraja miqdoridan ayirish bilan topiladi.
a) Zanjirsimon usulda
1
−
−
=
∆
i
i
i
Д
Д
Д

Bunda: 

∆Di = i darajaning mutloq o‘zgarishi (ko‘payishi yoki 
kamayishi) 
Di - taqqoslanayotgan joriy davr darajasi; 
Di – taqqoslama oldingi davr darajasi; 

b) Bazis usulda

0
Д
Д
Д
i
б
−
=
∆

Bu yerda D

0
- taqqoslanadigan bazis davr darajasi.
Mutloq o‘zgarishlar xodisalarning taqqoslanayotgan davr ichida
qanchalik o‘zgarganligini: qo‘shilgan (ko‘paygan) yoki kamaygan
miqdorlarini ko‘rsatadi. Dinamika qatorlari qaysi o‘lchov birliklarida
bo‘lsa, mutloq o‘zgarishlar ham o‘sha o‘lchovda olinadi. Shuning uchun
ham mutloq o‘zgarishlar xodisalardagi o‘zgarishlarning sifat mohiyatini
to‘liq ifodalamaydi. Buning uchun dinamika qatorlar o‘zgarishining
nisbiy ko‘rsatkichlari: o‘sish yoki kamayish sur’atlarini aniqlash lozim.
O‘zgarish sur’atlari (Us) qator darajalarining birining ikkinchisiga
nisbati bilan hisoblanadi. Agarda foizlarda hisoblash zarur bo‘lsa, 100
ga ko‘paytiriladi.
a) Zanjirsimon usulda:
;
100
x
Д
Д
Усз
i
i
=

b) Bazis usulda:

;
100
100
:
0
0
1
x
Д
Д
ёки
х
Д
Д
Усб
i
=
=

Demak, zanjirsimon usulda hisoblangan o‘zgarish sur’ati (Usz)

xodisalarning har bir lavr mobaynida o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish)
intensivligini ko‘rsatsa, bazis o‘zgarish esa tahlil qilinayotgan davr
mobaynida qanchalik o‘zgarganligini (o‘sgan yoki kamaygan)
ko‘rsatadi.
Xodisalar o‘zgarishining qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati
ko‘rsatkichlari ham aniqlanadi. Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati
taqqoslanayotgan bazis darajadan necha foiz (necha birlikga) ko‘p yoki

---

93
kam ekanligini bildiradi.

Qo‘shimcha o‘sish (kamayish) sur’ati ham 2 xil usulda:
zanjirsimon va bazisli usullarda hisoblanishi mumkin. Zanjirsimon
usulda keyingi davr darajasidan o‘zidan oldingi davr darajasini ayirib,
o‘zidan oldingi darajaga bo‘lib, natijani 100 ga ko‘paytirib topamiz.
a)
1
1
усз
100
)
(
К
−
−
⋅
−
=
i
i
i
Д
Д
Д

bu yerda: Qo‘sz - qo‘shimcha o‘sish sur’ati zanjirsimon.

Bazis usulda har bir keyingi davr darajasidan boshlang‘ich (bazis)
davr darajasini ayirib, natijani bazis davr darajasiga bo‘lib, 100 ga
ko‘paytirib topamiz.
b) Ya’ni
0
0
усб
100
)
(
К
Д
Д
Д
i
⋅
−
=
bu yerda: Qo‘sb - qo‘shimcha o‘sish
sur’ati, bazisli.
Bu ko‘rsatkichlarni o‘zgarish sur’atlari (o‘sish yoki kamayish) dan
100 ni ayirish yo‘li bilan osongina aniqlash mumkin.
a) Qo‘sb = O‘sz - 100;

b) Qo‘sb = O‘sb - 100;

Dinamika qatorlarining o‘zgarish ko‘rsatkichlarini hisoblaganda
bir foiz o‘sish yoki kamayishning mutloq mohiyati hisoblanadi. Bu
degan o‘zgarishning (o‘sish yoki kamayishning) 1% qancha miqdorni
tashkil etadi. Bu ko‘rsatkichni bazis usulda hisoblangan barcha
o‘zgarishlar bo‘yicha aniqlashning mohiyati yo‘q. Chunki barcha
o‘zgarishlar bo‘yicha 1,0% o‘zgarish bir xil chiqishi mumkin. Umuman
bir foiz qo‘shimcha o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) ning mutloq
miqdori mutloq o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) darajasini qo‘shimcha
o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish) sur’atiga bo‘lib topiladi.

ус
К

Д
узгариш
∆
=
%
1

Dinamika qatorlarni tahlil qilish ko‘rsatkichlarini hisoblashni

quyidagi misolda ko‘rib chiqamiz. Misol: Korxonaning besh yil
mobaynidamahsulot ishlab chiqarish bo‘yicha ko‘rsatkichlari berilgan.
Ushbu ko‘rsatkichlar asosida mutloq o‘zgarish (o‘sish yoki kamayish)
o‘zgarish sur’atlari (O‘s), qo‘shimcha o‘zgarish sur’atlari (Qus) va bir foiz
o‘zgarishning
(o‘sish
yoki
kamayishining)
mutloq
miqdorlarini
hisoblaymiz.

Dinamika qatorlar o‘zgarishining asosiy ko‘rsatkichlarini hisoblash

---

94