U. T. Berdiev

R₀ f (U₁). Salt ishlayotgan transformator birlamchi chulg‘amining toki va elektr isroflari juda ham kamligidan birlamchi chulg‘amdagi elektr isroflarni e’tiborga olmagan holda, transformatorga berilgan aktiv quvvat magnit o‘tkazgichdagi gisterezis va uyurma toklar tufayli vujudga keladigan magnit isroflarni qoplashga sarflanadi, deb hisoblanadi.
Magnit o‘tkazgichdagi isroflar R_mW₂ ga va chastotaning taxminan 1,3-darajasiga bog‘liq bo‘ladi. U₁ const va f  const bo‘lganda, magnit isroflarining bog‘liqligini taxminan quyidagicha yozish mumkin:
P_m  P₀  const. (3.14)
Quvvati 101000000 kVA bo‘lgan zamonaviy kuch transformatorlarida salt ishlash isroflar nominal yuklamadagi quvvat isroflariga nisbatan tegishlicha 1,50,05 % ni tashkil etsa ham, mavsumiy yuklama bilan ishlayotgan transformatorning yillik foydali ish koeffitsienti qiymatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi, chunki salt ishlash xarakteristikalari yuklama qiymatiga bog‘liq bo‘lmay, balki P₀U tufayli transformatorning tarmoqqa ulangan vaqtining davomiyligiga bog‘liq bo‘ladi. Salt ishlash tajribasida nominal kuchlanish (U_1N) ga to‘g‘ri kelgan muhim parametrlaridan salt ishlash toki I_0.N va isroflari ∆P_0.N standart bilan me’yorlangan bo‘ladi.
cos₀  f(U₁). Quvvat koeffitsienti cos₀ uch fazali transformator uchun tegishlicha quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
cos₀  P₀ ( U₁I₀), (3.15)
bunda P₀ – uch fazaning aktiv quvvati, W.
Salt ishlash rejimda magnit o‘tkazgichning to‘yinishi osha borgan sari I₀ ning reaktiv tashkil etuvchisi I_0.r kuchlanishga nisbatan tez oshib, aktiv tashkil etuvchisi I _0.a esa kam o‘zgaradi. Natijada, kuchlanish U₁ va tok I₀ vektorlari orasidagi burchak ₀ oshishi tufayli cos₀ kamaya boradi. Salt ishlash tajribasidan olingan ma’lumotlar bo‘yicha transformator uchun muhim bo‘lgan parametrlar U_1N dagi qiymatlar asosida aniqlanadi:
1) transformatsiyalash koeffitsienti k  U_1N U_2.0 , bunda U_1N – YuK chulg‘am nominal kuchlanishi; U_2.0 – birlamchi chulg‘am kuchlanishi U_1N dagi PK chulg‘am kuchlanishi; 2) salt ishlash isroflari ∆R′₀; 3) salt ishlash tokining qiymati i₀(%)(I₀I_1N)∙100; 4) magnitlovchi zanjirning aktiv qarshiligi r₀. Transformatorning birlamchi chulg‘am aktiv qarshiligi r₁ magnitlovchi zanjirning hisobiy aktiv qarshiligi r_m ga nisbatan bir necha yuz marta kichik (r_m>> r₁) bo‘lgani uchun r₁  0 deb hisoblaganda r₀  r_m bo‘ladi.Transformator magnitlovchi konturining to‘la qarshiligi Z₀ , hisobiy aktiv r_m r₀ va induktiv x₀ qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi:
a) birlamchi chulg‘ami "Y" sxemaga ulangan uch fazali transformator uchun:
Z₀ U₁( I₀ ), r₀  P₀(3I_2o ) , x₀  ; (3.16)
b) birlamchi chulg‘ami " " sxemaga ulangan uch fazali transformator uchun
Z₀  U₁I₀, r₀  P₀I_2o, x₀  . (3.17)
Transformatorning salt ishlash rejimi uchun almashtirish sxemasi (3.4-rasm)dan ko‘rinishicha, uning Z₀, r₀, x₀ parametrlari quyidagi yig‘indilardan iborat bo‘ladi:
Z₀  Z₁Z_m; r₀  r₁r_m; x₀  x₁x_m. (3.18)
T ransformatorning birlamchi va ikkilamchi chulg‘am qarshiliklari (r₁ va r₂) tajriba yo‘li bilan chulg‘amlarga alohida-alohida o‘zgarmas tok berib aniqlanadi.

Transformator chulg‘amlarining r₁ va x₁ qarshiliklari uning salt ishlash qarshiliklari (r₀ va x₀) ga nisbatan bir necha yuz marta kichik. Shu sababli o‘rta va katta quvvatli transformatorlarning salt ishlashidagi almashtirish sxema parametrlarini magnitlovchi kontur parametrlariga teng deb hisoblash mumkin, ya’ni:

Z₀  Z_m ; r₀  r_m ; x₀  x_m.
Nazorat savollari
1. Transformatorning ishlashi nimaga asoslangan? 2. Uch fazali transformatorlar salt ishlash rejimining o‘ziga xos xususiyatlari nimalardan iborat? 3. Salt ishlash tajribasidan qanday parametrlari aniqlanadi?
­* * *