U. T. Berdiev

Salt ishlayotgan transformatorning EYuK lari. Asosiy magnit oqim F ning kuch chiziqlari birlamchi va ikkilamchi chulg‘am o‘ramlari bilan ilashib elektromagnit induksiya qonuniga asosan birlamchi chulg‘amda o‘zinduksiya EYuK e₁ va ikkilamchi chulg‘amda o‘zaro induksiya EYuK e₂ larni hosil qiladi. Ularning oniy qiymatlari Maksvell tomonidan elektromagnit induksiya hodisasini yangicha ta’riflab kiritgan formulasi bo‘yicha aniqlanadi:
e₁  – w₁(dFdt) = – dψ₁/dt; e₂  – w₂ (dFdt) = – dψ₂/dt, (3.1)
bunda ψ₁ = w₁F; ψ₂ = w₂F – tegishlicha birlamchi va ikkilamchi chulg‘am magnit oqim ilashishlari, [Vb].
Magnit oqimning sinusoidal bo‘lgandagi F  F_maxsint qiymatini (3.1) ga qo‘yib differensiyalagandan keyin, Sost  –sin(t – 2) ekanligi hisobga olinsa, quyidagi natija kelib chiqadi:
e₁ = w₁F_max sin(t – /2) = E_1max sin(t – /2);
e₂ = w₂F_max sin(t – /2) = E_2max sin(t – /2),
bu yerda E_1max w₁F_max va E_2max  w₂F_max – tegishlicha birlamchi va ikkilamchi chulg‘am EYuK larining maksimal qiymatlari, [V].
(3.2) dan quyidagi xulosa kelib chiqadi. Transformator chulg‘amlaridagi hosil bo‘lgan E₁ va E₂ EYuK larning vaqt bo‘yicha o‘zgarish fazasi magnit oqim F_max dan 2 burchakka kechikar ekan, ya’ni 90 ga orqada qoladi. Elektrotexnikaning nazariy asoslaridan ma’lum bo‘lishicha, (3.2) dagi sinusoidal shaklda o‘zgarayotgan EYuK o‘zining maksimal qiymatiga sin(t––2)= 1 da erishadi. EYuK larning maksimal (E_1max va E_2max) qiymatlarini ga bo‘lib, (3.2) ga   2f qo‘yilsa, EYuK larning ta’sir etuvchi (effektiv) qiymatlarini aniqlash formulalariga ega bo‘lamiz:

(3.3)

Tarqoq magnit oqim kuch chiziqlari asosan magnit qarshiligi katta bo‘lgan havo, moy, chulg‘amning mis yoki alyuminiy simlari va izolyatsiyalar orqali tutashganligidan u mazkur chulg‘am MYuK ga mutanosib ravishda o‘zgaradi.
Tarqoq magnit oqimi F_1 kuch chiziqlari faqat birlamchi chulg‘am o‘ramlari bilan bog‘langan holdagi oqim ilashish (_1 F_1w₁) tufayli ularda EYuK e_1 hosil bo‘ladi. Uning oniy qiymati quyidagiga teng:
e_1  – w₁ (dF_1dt)  – d_1dt. (3.4)
U reaktiv xarakterga ega bo‘lib, tok i₀ ga nisbatan 90Cga orqada qoladi. Tarqoq EYuK (e_1) ning qiymati chulg‘amdagi tokka mutanosib ravishda o‘zgaradi. Shu tufayli mazkur EYuK ni unga ekvivalent (teng kuchli) bo‘lgan kuchlanish tushishi (kamayishi) orqali ifodalash mumkin. Uning oniy e_1 va ta’sir etuvchi E_1 qiymatlari quyidagicha aniqlanadi:
e_1  – ji₀x₁; E_1  – jI₀ x₁ , (3.5)
bunda x₁ – tarqoq magnit oqim tufayli YuK chulg‘amda hosil bo‘ladigan induktiv qarshilik.
Salt ishlash rejimi uchun (indeks «0») kuchlanish va EYuK lar muvozanat tenglamasi quyidagicha yoziladi:
U_1.0  – E₁  I₀ x₁  I₀ r₁ . (3.6)
Kuch transformatorining salt ishlashida birlamchi chulg‘amdagi kuchlanish tushishi U  jI₀x₁ I₀r₁ kuchlanish U_1N ning 0,5 foizidan oshmaganligidan ularni e’tiborga olmagan holda, (3.6) ni quyidagicha yozish mumkin:
U _1.0  – E₁  w₁ dFdt. (3.7)
Bundan: chulg‘amga berilgan kuchlanish U₁ shu chulg‘amda hosil bo‘lgan EYuK E₁ ga miqdor jihatdan teng, faza jihatdan esa 180 ga siljigan ekanligi kelib chiqadi. Kuchlanish va EYuK lar ta’sir etuvchi qiymatlarini miqdor jihatdan tahlil qilingan hollarda U₁ E₁ deb hisoblash mumkin bo‘ladi.
Transformator salt ishlaganda (I₂ 0) ikkilamchi chulg‘am kuchlanishi U_2.0 E₂ bo‘ladi. Demak,
U_1.0  E₁ ; U _2.0  E₂ . (3.8)
Bundan, (3.3) ni ham hisobga olgan holda quyidagi nisbatlar tengligini yozish mumkin:
U_1.0 U _2.0  E₁E₂  w₁w₂ . (3.9)
Bu nisbatni transformatsiyalash koeffitsienti (k) deyiladi. (3.9) dan amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan quyidagi xulosa kelib chiqadi: agar U₁ kuchlanish berilgan bo‘lsa chulg‘amlarning w₁ va w₂ o‘ramlar sonini tanlash yo‘li bilan kuchlanish U₂ ning zaruriy qiymatini olish mumkin ekan. Transformatsiyalash koeffitsienti GOST bo‘yicha quyidagicha aniqlanadi:
k  E_YK  E_PK  w_YK  w_RK  U_YK  U_PK , (3.10)
bundagi U_YK va U_PK kuchlanishlar salt ishlash rejimining nominal qiymatlaridir.
Real transformatorning salt ishlash rejimini xarakterlaydigan tenglamalarni vaqt bo‘yicha sinusoidal shaklda o‘zgarayotgan kuchlanish, EYuK va toklar uchun kompleks shaklida quyidagicha yoziladi:

M u h i m x u l o s a. Salt ishlashda transformator orqali elektr energiya uzatilmaydi. Bunday rejimda uning ikkilamchi chulg‘ami chastotasi bir xil, kuchlanishining qiymati esa boshqa (E₂  U_2.0) bo‘lgan o‘zgaruvchan tok manbai vazifasini bajarishi mumkin.