U. T. Berdiev

cos_qt  f (U_qt). Qisqa tutashuv tajribasida magnit zanjir to‘yinmaganligi tufayli kuchlanishning aktiv va reaktiv tashkil etuvchilari nisbati o‘zgarmas bo‘ladi, ya’ni qisqa tutashuv kuchlanishlari to‘g‘ri burchakli uchburchak ABC ning katetlari bir xil nisbatda o‘zgarib qisqa tutashuv kuchlanishi U_qt va toki I_qt vektorlari orasidagi siljish burchak _qt o‘zgarmas bo‘ladi. Shu sababli quvvat koeffitsienti sos_qt qisqa tutashuv rejimida o‘zgarmas (cos_qt  const) bo‘lib, uni uch fazali transformatorlar uchun tajribadan olingan qisqa tutashuv ma’lumotlaridan foydalanib quyidagicha aniqlanadi:
cos_qt  P_qt ( U_qtI_qt). (4.21)
Qisqa tutashuv tajribasidan olingan ma’lumotlar bo‘yicha transformator almashtirish sxemasining parametrlari: to‘la (Z_qt), aktiv (r_qt) va induktiv (x_qt) qarshiliklari quyidagicha aniqlanadi:
a) birlamchi chulg‘ami "Y"sxemasiga ulangan uch fazali transformator uchun:
Z_qt U_qt/ ( I_qt), r_qt  P_qt /(3I_2qt), x_qt  ; (4.22)
b) birlamchi chulg‘ami" "sxemasiga ulangan uch fazali transformator uchun:
Z_qt  U_qt  I_qt , r_qt  P_qt  I_2qt , x_qt  . (4.23)
Odatda birlamchi va keltirilgan ikkilamchi chulg‘amlarning to‘la (Z₁, Z₂), aktiv (r₁, r₂) va induktiv (x₁, x₂) qarshiliklari taxminan quyidagiga teng
Z₁  Z₂  0,5 Z_qt; r₁  r₂  r_qt 2; x₁  x₂  x_qt 2 , (4.24)
deb hisoblanadi.
Qisqa tutashuv kuchlanishi U_qt , uning aktiv (U_qt.a) va reaktiv (U_qt.r) tashkil etuvchilari nominal kuchlanishlarga nisbatan foizlarda quyidagicha aniqlanadi:
u_qt (%)  (I_N Z_qt  U_1N) 100,
u_qt.a(%)  (I_N r_qt U_1N) ∙100, (4.25)
u_qt.r(%)  (I_N x_qt  U_1N) 100.
Standartga binoan U_qt va U_qt.a larni aniqlashda rqt va Z_qt qarshiliklar A, E, B issiqqa chidamlilik klassdagi izolyatsiyali transformatorlar uchun 75C o‘rta hisobiy temperaturaga quyidagicha keltiriladi:
r_qt(75) r_qt [1 + 0,004 (75– )], (4.26)
bunda – chulg‘am qarshiligini o‘lchagan paytdagi temperatura.
Qisqa tutashuv kuchlanishi transformatorning ichki qarshiligini ifodalaydi va kuchlanish tushishi (U)ga, qisqa tutashuv toki (I_qt)ga va tashqi xarakteristikalariga ta’sir ko‘rsatadi. Transformatorning qisqa tutashuvdagi kuchlanish va EYuK lar hamda toklar muvozanat tenglamalari quyidagicha yoziladi:

Aktiv, induktiv va to‘la qarshiliklardagi kuchlanish pasayishlari vektorlari qisqa tutashuv uchburchagi (0BK) ni hosil qiladi (4.4,a-rasm). Bu rejim uchun almashtirish sxema oddiy ko‘rinishga ega bo‘ladi, chunki qisqa tutashuvda berilayotgan kuchlanish U_qt uning nominal qiymatiga nisbatan juda ham kamligidan, (4.17) dagi transformator toklarining muvozanat tenglamasida magnitlovchi tok I_mI₀ ni hisobga olmaslik mumkin. Bu holda transformatorning T-simon almashtirish sxemasida magnitlovchi zanjir va uning qarshiliklari (r_m va x_m) chiqarib tashlansa, qisqa tutashuv rejimi uchun almashtirish sxemasi kelib chiqadi (4.4,b-rasm).

Mazkur sxemada birlamchi va ikkilamchi chulg‘am qarshiliklari ketma-ket ulangan bo‘lib, ularni qisqa tutashuvdagi to‘la qarshilik (Z_qt r_qt jx_qt) ko‘rinishida ham ko‘rsatsa bo‘ladi. Transformatorning qisqa tutashuvdagi to‘la qarshilik Z_qt ga ekvivalent ko‘rinishida ifodalanishi amaliy hisoblarida keng qo‘llaniladi.

Nazorat savollari
1. Transformatorga ulangan yuklama o‘zgarishining asosiy magnit oqimga ta’sirini Lens qoidasi orqali qanday tushuntiriladi?
2. Keltirilgan transformator nima va uning parametrlari real transformator-nikidan nima bilan farq qiladi?
3. Yuklama ulangan transformatorning vektor diagrammalari qanday quriladi?
4. Šisqa tutashuv tajribasi nima maqsadda o‘tkaziladi?
* * *