U. T. Berdiev

30.3§. O‘zgarmas tok motorlarining ish xarakteristikalari
Bu xarakteristikalar elektr motorlarining barqaror ish rejimidagi xossalarini belgilaydi. Bu xarakteristikalar yakor chulg‘amiga berilgan kuchlanish U_a= U_N= const, hamda parallel (yoki mustaqil) qo‘zg‘atish zanjiri kuchlanishi U_qoz= const va r_qoz= sonst (demak, I_qoz= sonst) shartlar bajarilganda olinadigan n, M, I_a va  = f (P₂) bog‘liqlikdir.
 = f (P₂) bog‘lanishdan tashqari barcha ish xarakteristikalari O‘TM turiga, ya’ni uning qo‘zg‘atish usuliga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, parallel qo‘zg‘atishli motorlarda (mustaqil qo‘zg‘atishlisida ham) qo‘zg‘atish chulg‘amining magnit oqimi Ф_qoz yuklamaning miqdoriga deyarli bog‘liq bo‘lmaydi, ketma-ket qo‘zg‘atish motorlarda esa, bu yuklama tokiga kuchli bog‘liq bo‘ladi.
a) Parallel qo‘zg‘atishli motorning ish xarakteristikalari. Quyida mazkur O‘TM larida U_a= U_N= const va I_qoz= I_qoz.N= const bo‘lgandagi n, M, I_a,  = f (P₂) bog‘liqlik bilan ifodalanuvchi ish xarakteristikalarini ko‘rib chiqamiz (30.4-rasm). Qo‘zg‘atish tokining nominal qiymati (I_qoz.N) qilib, O‘TM ning validagi yuki nominal (M₂= M_2N) va aylanish chastotasi n = n_N bo‘lgan ish rejimdagi kattaligi qabul qilinadi.
A ylanish chastotasi n ning foydali quvvat P₂ ga bog‘lanishi − n = f (P₂), tezlik xarakteristikaci – n= f (I_a) egri chizig‘iga yaqin bo‘ladi. (30.12) tenglama parallel qo‘zg‘atishli motor uchun ham to‘g‘ri kelib, aylanish chastotaning pasayishi natijasida, yakorning teskari EYuK E_a kamayadi, bu esa yakor toki I_a ning va yakor reaksiyasining oshishiga olib keladi. Magnit zanjiri to‘yingan mashinalarda ko‘ndalang yakor reaksiyasi nisbatan magnitsizlovchi ta’sir ko‘rsatadi. Bu ta’sir esa, asosiy qutblarning magnit oqimini nisbatan kamaytiradi va shu sababli, O‘TM lari aylanish chastotasining nisbatan oshishiga olib keladi.

Mexanizmlarning odatdagi mexanik xarakteristikalarida ish turg‘unligi uchun O‘TM ning tezlik xarakteristikaci kamayuvchi bo‘lishi zarur. Shu maqsadda, parallel qo‘zg‘atishli O‘TM larini loyihalaganda uning validagi yuk oshganda yakor zanjiridagi kuchlanish pasayishi (I_aR_a) ning ortishi tufayli aylanish chastotaning kamayishi, asosiy qutblar magnit oqimi F_qoz ning kamayishi sababli aylanish chastotaning o‘sishiga nisbatan kattaroq bo‘lishi ta’minlanadi. Bunda yuklama noldan nominalgacha oshganda n ning pasayishi n = (38) foizni tashkil qiladi.

Valdagi yuk 0 dan nominal qiymatgacha o‘zgarganda, parallel qo‘zg‘atishli motorning tezlik xarakteristikaci − n = f (P₂) deyarli to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida o‘zgarib, abstsissalar o‘qiga nisbatan kam og‘gan bo‘ladi va shu sababli, uni bikir (ya’ni kam o‘zgaruvchi) xarakteristika deyiladi. Parallel qo‘zg‘atishli motor aylanish chastotasining valdagi yukka nisbatan kuchsiz bog‘liqligi muhim ahamiyatga ega bo‘lgan hossalaridan biri hisoblanadi.
Moment xarakteristikaci – M₂ = f (P₂) ko‘rinishdagi bog‘lanishdir. O‘TM foydali momenti M₂ ning kattaligi uning validagi foydali quvvatga to‘g‘ri mutanosib bo‘lib, quyidagi ifoda bilan aniqlanadi:
M₂ = P₂/ω = P₂/(2π∙n / 60) = 60/(2π)∙P₂/n = 9,55 P₂/n, (30.13)
bunda P₂ W; M₂ N∙m; n ayl/min.
Aylanish chastotasi n = const bo‘lganda (30.13) tenglamaga binoan M₂ koordinatalar boshidan chiqadigan to‘g‘ri chiziq ko‘rinishida bo‘lar edi. Ammo valdagi yukning oshishi bilan O‘TM ning aylanish chastotasi bir oz kamayadi, shuning uchun ham moment M₂ quvvat P₂ ga nisbatan tezroq o‘sadi (30.4-rasm). Aylanish chastotasi deyarli o‘zgarmas bo‘lgani uchun magnit va mexanik isroflari o‘zgarmas deyilsa bo‘ladi, natijada O‘TM ning salt ishlashdagi momenti M₀= const bo‘ladi. Shu sababdan barqaror ish rejimdagi O‘TM ning momentlari muvozanat tengalamasi (30.4) ga binoan M= f (P₂) egri chizig‘i, foydali momentining o‘zgarishi M₂= f (P₂) dan kattaligi M₀ ga teng bo‘lgan oraliqda yuqorida joylashadi va M₂ ning o‘zgarishiga o‘xshash bo‘ladi.
O‘TM foydali quvvati P₂ ning oshishi bilan uning aylanish chastotasi bir oz pasayadi; yakor reaksiyasi ta’sirida esa magnit oqimi bir oz kamayadi, shu sababli I_a= f (P₂) bog‘liqlik M= f (P₂) egri chizig‘iga nisbatan ordinatalar o‘qi tomonga ko‘proq og‘adi.
P₂= 0 da salt ishlash toki I₀ = I_0(a) + I_qoz nominal tokning (510) foizni tashkil qiladi. Bunda I_0(a) − salt ishlash tokining yakor chulg‘amidan o‘tadigan qismi bo‘lib, nominal tokning (37) foiz ni tashkil qiladi. Kichik raqamlar – katta quvvatli elektr motorlariga, kattasi esa – kam quvvatlilarga to‘g‘ri keladi. Shu sababli I_a= f (P₂) bog‘lanishning o‘zgarish egri chizig‘i koordinatalar boshi 0 ga nisbatan kattaligi I₀ ga teng bo‘lgan masofada joylashgan ordinata nuqtasidan boshlanadi. 30.4-rasmda FIK ning maksimal qiymati _max ga yuklamaning P₂=(3/4) P_N qiymati to‘g‘ri keladi. FIK _max bo‘lgan nuqtaning chap tomonida o‘zgarmas isroflar ko‘p bo‘lsa, undan o‘ng tomonida esa elektr isroflari (o‘zgaruvchan isroflar) ko‘p bo‘ladi.