ĠuĢa təkcə ĢuĢalılar üçün yox, bütün azərbaycanlılar üçün, vətənini, millətini sevən hər bir vətəndaĢımız üçün əziz bir
Qarabağ xanının ġərqin açarı sayılan ġuĢa kimi əzəmətli
Yüklə 1,22 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Qarabağ xanının ġərqin açarı sayılan ġuĢa kimi əzəmətli qalası var, - deyə qüvvət və qüdrətinin Təbrizə qədər hökmü yeridiyini məmurun nəzərinə çatdırdı: - Biz əlahəzrət çariçə ilə də dostluq münasibətləri saxlamaq fikrindəyik. Bir az dayanaraq ciddi bir baxıĢla BurnaĢevi süzdü və sonra Ġraklinin bağladığı müqaviləyə iĢarə edərək eyni Ģərtlərin Ġbrahimxəlil xanın da qəbul edəcəyini sezdirdi. Burnaşev gülümsündü. Onun bu hərəkətində çar nümayəndəsinin bu şərtlərə razı olmadığı aşkar surətdə hiss olunurdu. Burnaşevin siması birdən-birə sərtləşdi: - Siz əlahəzrət çariçənin alicənablığına, mərhəmətinə inanmalısınız, bu, sizin üçün böyük ne‟mət ola bilər. 110 Vaqif də ciddi bir Ģəkildə: - Mərhəmət böyük nemətdir, çox doğru deyirsiniz, lakin ölkələr arasında münasibətlərin də qayda-qanunu var. Ġbrahimxəlil xan vüqarlı, uzaqgörən dövlət xadimidir. Mən deyə bilmərəm o, sizin irəli sürdüyünüz Ģərtləri qəbul edəcək, ya yox! Xan üçün xanlığın tam müstəqilliyi onun üçün hər Ģeydən əzizdir. Bunu sözlə ifadə etmək çox çətindir. Vaqifin bu məğrurluğu BurnaĢevə güllə kimi təsir etdi. Vaqifin tutarlı dəlilləri qarĢısında məmur olduqca cılızlaĢdı və özünü itirdi... Necə deyərlər, daĢ qaya ilə qarĢılaĢmıĢdı. Vaqif və onun rəhbərlik etdiyi nümayəndə heyəti Şuşaya gələn kimi baş vəzir İbrahimxəlil xanın qəbuluna getdi. Tiflisdə gördüklərini, Rusiya dövlətinin Gürcüstanla imzaladığı müqavilənin mahiyyətindən xana ətraflı məlumat verdi. Daha sonra Tiflisdəki çar məmurunun Qarabağ xanlığının da qeyd- şərtsiz Rusiyanın himayəsinə girməsi haqqındakı fikirlərini də İbrahimxəlil xanın nəzərinə çatdırdı. Vaqifin bu sözləri İbrahimxəlil xanın qəzəbinə səbəb oldu. Vaqif xanı sakitləşdirmək üçün xanlığın bütün mənafelərini qoruduğunu xanın nəzərinə çatdırdı. - Mirzə Əliməhəmmədin dalınca adam göndərmiĢəm, gəlsin məsləhətləĢək, - deyə Ġbrahimxəlil xan əsəbi tərzdə danıĢmağa baĢladı. Vaqif nikbin bir vəziyyət alaraq dedi: - Xan sağ olsun, rusları ələ almaq üçün imkanımız var. Ġndi biz müdafiə iĢlərimizi daha da gücləndirməli və ərzaq ehtiyatlarımızı artırmalıyıq. Razılığa gələ bilmədiyimizi ermənilər yəqin ki, biləcəklər. Ona görə də onlar apardığımız iĢlər haqqında Tiflisə xəbər çatdıracaqlar, haram olsun onların yediyi çörək! Torpağımızda özlərinə sığınacaq tapmalarına baxmayaraq, özlərini düĢmən kimi aparırlar. Söhbətin Ģirin yerində Mirzə Əliməhəmməd ağa icazə alaraq otağa daxil oldu. O, Ġranda baĢ verən siyasi 111 hadisələrdən, xarici dövlətlərin Ağa Məhəmməd xan Qacarla münasibətlərindən ətraflı məlumat verdi. Sözünün sonunda Mirzə Əliməhəmməd ağa onu da bildirdi ki, tacirlərin gətirdikləri xəbərə görə Firəngistan hökuməti Ġsfahana elçi göndərib, Ağa Məhəmməd xan Qacarla danıĢıqlar aparırlar. Ġbrahimxəlil xan Ġran haqqında Vaqifin fikrini öyrənmək üçün nəzərini ona yönəltdi. Vəzir özünəməxsus qürurla: - Xan sağ olsun, Ġrandan bizə hələlik qorxu yoxdur, əsas məsələ rus məsələsidir. Ermənilər bizdən rusa yenə də böhtanla dolu kağız yazacaqlar, Ġrakli bizdən uzaqlaĢıb, Gəncəni və Ġrəvanı onun əsarətindən qurtarmalıyıq. Süleyman paĢa ilə əlaqə yaratmaq lazımdır. Əmmə xan hücuma hazır olmalıdır. Təzyiqə məruz qalan xanlarla əlaqə yaratmaq və onlara kömək lazımdır. Fətəli xanla, ġəki hakimi Əbdülqədir xanla dil tapmaq, qüvvələri birləĢdirmək lazımdır. Onda güclü olarıq, sözümüzün kəsəri olar. Ġbrahimxəlil xan çox məyus idi. Otaqda tək qalıb, xəyala dalmıĢdı. Mən dəfələrlə kömək verib, dardan qurtardığım Ġrakliyə tac gəlsin, peĢkəĢlər verilsin... Mənə də Ģərtsiz-sübutsuz təbəəlik təklif olunsun. Ġraklinin mənimlə iyirmi illik dostluğu xəyanətlə baĢa çatdı. Ġndi də deyir Qalanın qapısını aç, düĢməni içəri burax, erməni qəddini düzəltsin. Musa Soltanın çar sarayından nə xəbərlə qayıdacağını Ġbrahimxəlil xanla Vaqif səbirsizliklə gözləyirdi. Onun apardığı məktubda Qarabağ xanlığının himayəyə hazır olduğu, xanın hakimiyyətdə qalacağı, daxili iĢlərimizə qarıĢmamaq və Qarabağ torpağında asayiĢin pozulmaması qeyd edilmiĢdi. Ġbrahimxəlil xan xəyaldan ayrılıb, qəti bir səslə dedi: - Dünya dağılsa da, mən rusun təklif etdiyi boyunduruğu qəbul etməyəcəyəm. Ermənilərin heçdən tarix səhnəsinə çıxmalarına yol verə bilmərəm. Valiyə edilən hörmət mənə də edilərsə... 112 Bu zaman Musa Soltan içəri daxil oldu. Onun gətirdiyi məktub Tiflisdə BurnaĢevin Vaqifə dediklərini özündə ehtiva edirdi. Qasid həyəcanlı xəbər gətirdi, qonşu xanların Qarabağ ərazisinə hücum edib, soyğunçuluqla məşğul olduqlarını İbrahim xana xəbər verdi... Vəziyyət yaxşı deyildi. Qarabağ igidləri onları susdurmalı idilər və bu işi uğurla başa çatdırdılar. İbrahimxəlil xan əhalini məhv olmaqdan qurtarmaq və dağıntıların qarşısını almaq üçün Məhəmməd bəyi hüzuruna çağırıb, Ağdam istiqamətində baş verən siyasi hadisələrin tezliklə qarşısını almağı əmr etdi. Məhəmməd bəy ən yaxın silahdaşı Səfər vasitəsilə çox qısa vaxt ərzində 3000 qoşun toplayıb, yola düşdü. Ġbrahimxəlil xan, Məhəmmədhəsən ağa, Mirzə Əliməhəmməd, ġahməhəmməd və baĢqaları qoĢunla birlikdə xanlığın müəyyən istiqamətlərindən hərbi yürüĢə baĢladılar. Əlbəttə, xanın silahlı qüvvələri igidlik göstərərək Qarabağ xanlığının ərazisinə soxulmuĢ qarətçi silahlı dəstələri bir neçə gün ərzində vurub, ərazidən çıxartdılar. Əsir alınan əhali və onların qarət edilmiĢ əmlakları, mal-qara düĢməndən alındı. Ġbrahimxəlil xan ġuĢa qalasına qayıtdıqdan sonra müĢavirə çağırdı. Ağasi bəy görülən iĢlər haqqında məlumat verərək bildirdi ki, Məlik Abo, Məlik Məcnun və Qanzasar keĢiĢi satqınçılıq etdiklərinə görə nəzarət altına alınmıĢlar. Onlar Tiflisə adam göndərib, rusları Qarabağa hücum etməyə çağırmıĢlar. Bu xəbər xanı sarsıtdı. Xan bildirdi ki, mən Abonu niyə salamat buraxdım ki, indi mənə qarĢı qiyam qaldırsın. Ġbrahimxəlil xan Kələntər Ağasi bəyə göstəriĢ verdi ki, satqınları tutub mənim yanıma gətir. Ağasi bəy baĢ üstə deyib, otaqdan çıxdı. Vaqiflə Mirzə Əliməhəmməd saraydan çıxıb, piyada evə gedirdilər. Saatlı məhəlləsində onlar keĢiĢ Ohanla qarĢılaĢdılar. Ohan ermənilərin hərəkətlərini eĢitmiĢdi. Utana-utana salam verdi, məliklərə və keĢiĢə lənət oxudu. 113 Onları gətirmək üçün atlı dəstə göndərildiyini Vaqif keĢiĢ Ohana bildirdi. Ağasi bəy iki həftədən sonra sığnaq səfərindən geri döndü. Qanzasar keşişinin evindən knyaz Potyomkinə yazılmış məktublar tapıldı. Xəyanətlərinin üstünün açıldığını görən Abo və Məcnun Ağasi bəyin gəlməsi xəbərini eşidib, Gəncə yolu ilə rus qoşunlarının yanına qaçdılar. Ağasi bəy Məcnunla Abonu ələ keçirə bilmədiyindən çox narahat idi. Fikirləşirdi ki, nə üçün onları Çiləbörd məliyi Allahqulunun yanına göndərmədik. Rəhmətlik Pənahəli xanın dövründə o, özünü düzgün aparmadığı üçün çox haqlı olaraq xan onu cəhənnəmə göndərmişdi. Gərək biz də satqınları, üzə ağ olanları da həmin yerə göndərək. Georgiyevsk müqaviləsindən dörd il sonra Türkiyə ilə Rusiya arasında yenidən müharibə başlandı. Rusiyanın başının müharibəyə qarışması nəticəsində Qafqaza müdaxilə müvəqqəti olaraq təxirə salınmışdı. İranda da daxili vəziyyət mürəkkəb olaraq qalırdı. Hakimiyyət uğrunda mübarizə yeni mərhələyə daxil olmuşdu. Bütün bunlar Qarabağ xanlığında müvəqqəti də olsa, sakitliyə zəmin yaratmışdı. İbrahimxəlil xan bu vəziyyətdən istifadə edərək daxildə təxirə salınmaz işlər həyata keçirirdi. Şimali Azərbaycan xanlarından heç biri indi İbrahimxəlil xana mane ola bilmirdilər. Deməli, xan gələcək mübarizələrə hazır olmaq üçün xanlığın möhkəmləndirilməsini davam etdirirdi. 1787-1791-ci illər Türkiyə-Rusiya müharibəsi davam edirdi... Qarabağda payız fəslinin qızıl çağı idi. Ġbrahimxəlil xan yorğunluğunu və gərgin vəziyyətini yüngülləĢdirmək üçün yaxın adamlarından ibarət yüz atlı ilə Yevlax istiqamətində ova çıxmıĢdı. Vaqif ġəki xanının ona bağıĢladığı naxıĢlı tüfəngini atının yəhərinin qaĢından asmıĢdı. Əllərinə əlcək geymiĢ quĢçular əllərində iyirmiyə qədər qızıl quĢ tutmuĢdular. Ovçular ov tulası götürməmiĢdilər, çünki quĢ ovunda tula götürməzdilər. 114 Ġbrahimxəlil xan ovçuluğa hərbi məĢğələ kimi baxırdı. Dəqiq niĢan almaq, vəhĢi heyvanlarla mübarizə aparmaq, çeviklik və güc lazım idi. DöyüĢçülərə bu keyfiyyətlər aĢılanırdı. Ağa Məhəmməd xan Qacarın Ġranda hakimiyyəti ələ alması Qarabağ xanlığında da birmənalı qarĢılanmadı. Məhəmmədhəsən ağa ilə Vaqifin arasında gedən söhbət zamanı axund ona ehtiyatla bildirdi ki, nicat yolunu Ġranda görmürəm. Xanlığın mənafeyi naminə hansısa bir sədaqətli dövlətə meyl etməliyik. Məhəmmədhəsən ağa da eyni fikirdə olduğunu bildirdi... Söhbət ġahməhəmmədin dəfn mərasimində baĢ verdiyindən söhbətin geniĢlənməsini məqsədəuyğun hesab etmədilər. Duman ətrafı bürümüşdü, göz-gözü görmürdü. Dəfn mərasimi başa çatdıqdan sonra hamı şəhərə doğru qalxmağa başladı. Adamlar dərin sükut içində idi. Şahməhəmməd xanın sədaqətli məmurlarından biri idi. Nəhayət, İranda hakimiyyət uğrunda gedən mübarizədə Ağa Məhəmməd xan Qacar bütün rəqiblərinə qalib gələrək şahlıq kürsüsünə yiyələndi. Onun Təbrizə gələn nümayəndəsi Süleyman xan İrəvan və Naxçıvan xanlarını İran himayəsinə çağırdısa da, rədd cavabı aldı. Daha sonra İrəvan, Qarabağ, Talış, Dağıstan xanlarına və Gürcüstana elçilər göndərərək İran himayəsinə girməyi təklif etdi, yenə rədd cavabı aldı. Şəki, Şirvan, Dərbənd, Bakı xanlıqları Ağa Məhəmməd xanın elçilərini hörmətlə qəbul edib, İran himayəsinə keçməyə razı olduqlarını bildirdilər. Gəncə xanı Cavad xan isə tərəddüd edirdi. Əslində, o, İrana meylli idi... İran təhlükəsi Qarabağ xanlığının sarayında təşviş yaratmışdı. Bir neçə il əvvəl yaranmış əmin-amanlıq birdən-birə pozulmuşdu. Şuşa qalasının kələntəri Ağasi bəyin əsas işi xanın verdiyi tapşırıqlara, müdafiə işlərinə yönəldilmişdi. Vaqif iki-üç gün idi ki, evdən çölə çıxmırdı. İbrahimxəlil xanın göstərişi ilə nəzərdə tutulan dövlətlərin başçılarına 115 məktublar yazır, Mirzə Camal isə onların üzünü tirmə kağıza köçürürdü. Onlar Mirzə Əliməhəmmədin otağa girməsini hiss etmədilər. Mirzə Əliməhəmməd salam verib, cavab aldı. O, Türkiyə sultanına yazılan məktubu aparmaq üçün gəlmişdi. Vaqif mehribancasına dedi: - Mirzə, çalış, İstanbula tez çat. Sultana vəziyyəti hərtərəfli danış, de ki, biz iki od arasında qalmışıq, yeganə çarəmiz Osmanlı himayəsidir. Bildir ki, tezliklə silahlı qüvvə göndərməsə, Qacar xanı bizi məhv edəcək. Mirzə Əliməhəmməd məktubu alıb, səliqə ilə qurşağına qoydu. Sonra mehribancasına dedi: - Axund, arxayın ol, inşallah, əliboş qayıtmaram. Vaqif Mirzə Əliməhəmmədlə qucaqlaşıb-öpüşdü. Ona uğurlar arzuladı, gözləri yaşardı... Mirzə Əliməhəmməd ata minib, yoldaşları ilə birlikdə Rum səfərinə yola düşdü. Vaqifin göstərişi ilə xidmətçilərdən biri onların ardınca bir tas su atdı... ġuĢada müdafiə üçün böyük hazırlıq iĢləri aparılırdı. Küçələrdə silahlı adam əlindən tərpənmək mümkün deyildi. Ġbrahimxəlil xan, Məhəmmədhəsən ağa, Vaqif kələntər Ağasi bəyin apardığı iĢdən razı idilər. Onlar bu iĢi daim diqqətdə saxlayırdılar. Dağ yolları ilə Ģimaldan gətirilən toplar ġuĢanın cənub-Ģərq ərazisində, Dağıstandan və baĢqa yerlərdən köməyə gələn silahlı qüvvələr isə Ģəhərin məhəllələrində yerləĢdirilirdi. İbrahimxəlil xan Məhəmməd bəyi çağırtdırıb, Qalaya gətirmişdi. O, qoşunla Araz sahilinə getməli idi. Batmanqılınca çox mühüm hərbi tapşırıq verilmişdi. Ağa Məhəmməd şah Qacar Qarabağ xanlığına hücuma keçmişdi. İbrahimxəlil xan Tuğ kəndi istiqamətində səngər qurmuşdu. Məhəmməd bəy Cavanşir Xudafərin körpüsünü dağıtmışdı. Məlik Məcnun Ağa Məhəmməd şahın bələdçisinə çevrilmişdi. Qacar şahı Xudafərin körpüsünün dağıdılmış hissəsini bərpa etdirə bildi. Bunu Məhəmməd bəy bilmirdi. O, üç min əsgərlə Araz çayının şimal ərazisində iranlıları gözləyirdi. Onun döyüşçüləri İran ordusuna ağır zərbə 116 endirdilər. Lakin qüvvələr bərabər deyildi... Qızılbaşlar xanlığın paytaxtına doğru irəliləyib, 1795-ci ilin iyununda onu mühasirəyə aldılar. Otuz üç günlük mühasirə heç bir nəticə vermədi. Qarabağlılar Şuşa qalasının alınmaz olduğunu bir daha sübut etdilər. Erməni ünsürlərinin bələdçiliyi də puça çıxdı. Ağa Məhəmməd şah Qacar Şuşanın mühasirəsindən əl çəkib, Tiflisə yürüşə başladı. Mirzə Əliməhəmməd İstanbuldan xoş xəbərlə qayıtmadı... Vaqif xanın çağırdığı növbəti müşavirədə bir daha qətiyyətlə bildirdi ki, Ağa Məhəmməd şah Qacardan qurtarmaq üçün yeganə çarə - Rusiya himayəsidir. Bəzi ağaların etirazlarına baxmayaraq, İbrahimxəlil xan Rusiyaya himayəçilik haqqında məktub yazmağı Vaqifə tapşırdı. Bu məktub Şimali Qafqazda yerləşən rus ordusunun komandanı vasitəsilə II Yekaterinaya göndərildi. 1796-cı il may ayının 2-də o, Azərbaycana ordu göndərdi. Lakin Yekaterinanın ölümü ilə əlaqədar rus qoşunu I Pavelin əmri ilə geri çağırıldı. Ağa Məhəmməd şah Qacar V.A.Zubovun Azərbaycana gəlməsini qəzəblə qarşıladı. O, Qafqaz xalqlarını birləşməyə çağıran məktub göndərdi. Çağırışda göstərilirdi ki, rusun Qafqaza gəlməsinin məqsədi xristianlığı yaymaq və regionda özü üçün sərfəli xristian dövləti yaratmaqdır. Ona görə də Qafqazda yaşayan bütün müsəlman xalqları birləşməlidirlər. Qacar xanı nə qədər diplomatik səy göstərdisə də, İbrahimxəlil xana təsir göstərib, özünə tabe edə bilmədi. Onun Rusiyaya meylinin qarşısını ala bilmədi. Rus ordusunun Azərbaycanı tərk edib getməsi, Ağa Məhəmməd şah Qacarın Qarabağ xanlığına qarşı yeni yürüşünə səbəb oldu. O, 1797-ci ilin yazında İbrahimxəlil xanı məhv etmək üçün çoxsaylı qoşunla Qarabağa hücuma keçdi. Bu, elə bir dövr idi ki, xanlıqda quraqlıq nəticəsində üç il idi ki, taxıl və başqa kənd təsərrüfatı məhsulları kəskin surətdə azalmışdı, əhali ərzaq cəhətdən korluq çəkirdi. Ermənilər xanlığın daxili vəziyyəti barədə Ağa Məhəmməd şah Qacara ətraflı məlumat vermişdilər. İbrahimxəlil xan iranlılara müqavimət göstərsə də, 117 istədiyi nəticəni əldə edə bilmədi. O, “Topxana” adlandırılan ərazidən Şuşanı top atəşinə tutan Qızılbaşların toplarını məhv etmək üçün gizli yolla hücuma keçib, topları sıradan çıxarmağı qərara aldı. Həmin topları fransız mütəxəssisləri idarə edirdilər. Xan topları və onları idarə edənləri zərərsizləşdirib, şəhərə qayıdarkən yolların Qacar qoşunları tərəfindən tutulduğunu gördü. Vəziyyətin ağır olduğunu görən xan qohumu, avar xanı Əmmə xanın yanına getdi... Qacar xanı Şuşanı tutdu, lakin bir həftədən sonra öldürüldü. Bu hadisə 1797-ci il iyun ayının 11-də baş vermişdi. İbrahimxəlil xan doğma şəhərə qayıtdı və hakimiyyəti yenidən ələ alıb, xanlığı idarə etməyə başladı... Lakin Molla Pənah Vaqif, Mirzə Əliməhəmməd, Ağasi bəy artıq həyatda deyildilər, amansızcasına qətlə yetirilmişdilər. Onların yoxluğu İbrahimxəlil xana mənəvi cəhətdən ağır təsir göstərirdi... İbrahimxəlil xan Rusiyanın himayəsindən böyük ümidlər gözləyir və bu məsələ ətrafında Vaqifin məsləhətlərini unutmurdu. Rusiya imperiyası Qafqazın işğalını tezliklə həyata keçirmək məqsədilə yeni planlar hazırlayırdı. 1801-ci ildə hakimiyyətə gələn çar I Aleksandrın göstərişi ilə bu iş sürətləndirildi. Qafqaza hərbi yürüşdə iştirak edəcək qoşuna P.D.Sisianov başçı təyin edildi. O, Cənubi Qafqaza gəlməmişdən ermənilər rusların planlarından xəbər tutdular və həvəslə onun yürüşündə iştirak etmək arzusunda olduqlarını bildirdilər. Erməni keşişi Danil öz soydaşlarının səfərbər olunmasını elan etdi. Ermənilər Şimali Azərbaycanın başqa xanlıqları kimi, Qarabağ xanlığı haqqında Sisianovda düşmən mövqeyi yarada bildilər. Sisianovun əli Gəncə xanlığında qana boyandı. Yenə də ermənilər öz alçaq hərəkətləri ilə ruslara xidmət göstərir, xanlığın hərbi qüvvələri haqqında və başqa təchizatları barədə Sisianova məlumat verirdilər. Lakin Sisanov Qarabağ xanlığını işğal etməyi əsas tuturdu. Beləliklə də, 1805-ci il mayın 14-də Kürəkçay sahilində İbrahimxəlil xanla P.D.Sisianov arasında “Andlı müqavilə” 118 imzalandı. Riyakarlıqla imzaladığı bu müqavilədə Rusiya demək olar ki, öz məkrli niyyətinə çatdı. Sisianovun məqsədi Şuşa qalasına qoşun yeritmək idi. Bu müqaviləyə əsasən Qarabağ xanı İbrahimxəlil xan Rusiyanın vassalı oldu. Xarici dövlətlərlə müstəqil əlaqələr saxlamaq hüququndan imtina etdi. Rusiya xəzinəsinə hər il 8 min çervon bac verməyi öhdəsinə götürdü. P.D.Sisianov mayor İvan Lisaneviçin başçılığı altında Şuşaya 500 əsgər, üç top göndərdi. Beləliklə də, İbrahimxəlil xanın bütün hüquqları əlindən alındı. Bütün hakimiyyət Lisaneviçin əlinə keçdi. O, İbrahimxəlil xanı özündən asılı vəziyyətə salmışdı. 1806-cı il iyun ayının 12-də Lisaneviç hərbi dəstəsi ilə birlikdə İbrahimxəlil xanın üzərinə hücum edib, onu, ailə üzvlərini və yaxın adamlarını vəhşicəsinə öldürdü. Sözsüz ki, bu qətldə erməni ünsürü də öz rolunu oynamışdı. Son araşdırmalar sübut edir ki, öldürülənlərin sayı 35 nəfər olmuşdur. 119 Yunis HÜSEYNOV, tarix üzrə fəlsəfə doktoru AZƏRBAYCANLILARIN SOYQIRIMI «Tarixi olduğu kimi qəbul etmək, dərk etmək və olduğu kimi qiymətləndirmək lazımdır. Tarixi təhrif etmək də olmaz, tariximizdəki qara ləkələri, qara səhifələri unutmaq da olmaz». Ulu Öndər HEYDƏR ƏLĠYEV XIX əsrin əvvəllərindən ermənilərin Cənubi Qafqaza köçürülüb məskunlasdırılması burda cinayətkarlığın bünövrəsini qoydu. İrandan və Türkiyədən gətirilən yüz minlərlə erməni ailəsinin Qarabağ, Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarında yerləşdirilməsi xalqımız üçün ağır nəticələr törətdi, Rus-İran müharibələri (1804-1813 və 1826-1828-ci illər) zamanı ruslar ailələri ilə birlikdə baş götürüb, qonşu dövlətlərin ərazilərinə qaçan azərbaycanlıların boş qalmış evlərində erməniləri məskunlaşdırır və bu yolla onların sayını süni yolla artırırdılar. Bundan başqa, yay dövründə arandan dağa gedən yarımköçəri elatların da evləri ermənilər tərəfindən zəbt olunur və azərbaycanlıların bütün əmlakları mənimsənilirdi. Birinci Dünya müharibəsi (1914-1918) dövründə silahlı erməni quldurları Türkiyə və Azərbaycan ərazilərində kütləvi qırğınlar törətdilər. Əməllərinin cəzasız qaldığını görən ermənilər daha da azğınlaşdılar. «Böyük Ermənistan» yaratmaq məqsədilə qonşu torpaqlar hesabına «dövlət» 120 yaratmaq xülyasına düşdülər. 1918-1920-ci illərdə onlar Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan, Gəncə, Şamaxı, Quba, Lənkəran qəzalarında tarixdə görünməmiş milli qırğın törətdilər, on minlərlə azərbaycanlının qanı axıdıldı. Azərbaycanlılara qarşı 1918-ci ilin mart ayında törədilən soyqırımın təşkilatçısı daşnak S.Şaumyan və quldur silahdaşları idi. Onun hazırladığı təxribat ağır nəticələrə səbəb oldu. Ermənilər Bakıda Erməni Milli Şurası yaratdılar. Bu şura azərbaycanlılara qarşı milli qırğın törətməkdə S.Şaumyana və onun quldur dəstələrinə fəal kömək edirdi. Çox çəkmədən Erməni Milli Şurası S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Sovetinin tərəfinə keçdi. Mart qırğını ərəfəsində Bakıda fəaliyyət göstərən eser, kadet və daşnaklar ermənilərə kömək üçün vahid cəbhədə birləşdilər. S.Şaumyan ictimaiyyəti aldatmaq məqsədilə belə bir şayiə yaydı ki, guya, Bakıda və Azərbaycanın başqa ərazilərində müsəlmanlar silahlanır, erməniləri qırmağa hazırlaşırlar. Korqanovun rəhbərlik etdiyi «inqilabi dəstə» azərbaycanlılara qarşı soyqırımı törətməyə hazırlaşırdı. Tarixi sənədlərdə göstərilir ki, bu quldur dəstənin tərkibində bir nəfər də olsun, azərbaycanlı yox idi. Korqanovun quldur dəstəsində isə minlərlə erməni hərbçisi vardı. S.Şaumyanın tabeçiliyində olan Bakı Sovetinin əsgərləri, sözün əsl mənasında, Erməni Milli Şurasına tabe idi və onun göstərişi əsasında fəaliyyət göstərirdi. 1918-ci il martın 31-də azərbaycanlılara qarşı soyqırımı öz üzərinə götürən bədnam «İnqilabi Müdafiə Komitəsi» yaradıldı. Daşnaklar yaranmış əlverişli şəraitindən istifadə edərək 1918-ci il martın 30-dan aprel ayının 1-nə kimi Bakıda 15 minə qədər azərbaycanlının həyatına son qoydular. Onların məqsədi daha çox müsəlman qırmaq, qorxutmaq və Azərbaycandan didərgin salaraq bu torpaqlara sahib olmaqdan ibarət idi. Bu işlərin önündə xalqımızın tarixi düşməni olan daşnak S.Şaumyanın başçılıq etdiyi Bakı Soveti gedirdi. 1918- ci il aprelin 25-də yaradılan bu qurum xalqımıza qarşı açıqdan-açığa düşmən kəsildi. 121 «İnqilabı Müdafiə Komitəsi»nin tərkibi başqa millətlərin nümayəndələrindən təşkil edilmişdi. Mart hadisələri zamanı Bakıda bolşevik silahlı qüvvələrinin rəisi N.Aponçenko, komissarı isə S.Martikyan idi. Aprelin 1-də səhər tezdən ermənilər 6 mindən artıq silahlı dəstə ilə hücuma keçdilər. Bu quldur silahlı dəstələr azərbaycanlıları kütləvi surətdə qırmaqla yanaşı, əvvəlcədən planlaşdırdıqları kimi amansız talanlara başladılar. Mart soyqırımı xalqımıza qarşı ermənilərin törətdikləri ilk cinayət deyildi. Ona görə də bu qanlı hadisəni tədqiq etmək zəruri idi. 1918-ci il martın 28-də yaradılan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti 1918-ci il iyulun 15-də ermənilərin bu qanlı cinayətini tədqiq etmək məqsədilə xüsusi dövlət komissiyası yaratmağı qərara aldı. AXC-nin Xarici ĠĢlər Yüklə 1,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|