Ühazirə 1 I. Geotektonikanın fənni, tədqiqat obyekti və

Beşinci mərhələ (müasir mərhələ). Yer qabığının dərin qatlarının geofiziki me­todlarla öyrənilməsi sahəsində əldə olunan böyük nailiyyətlər, geotektonika elmi­nin sıçra­yı­şlı inkişafına səbəb ol­muşdur. Dərin fokuslu zəlzələlərin kəşfi göstərdi ki, tek­to­­nik hə­rə­kətlər Yerin böyuk dərinliklərində (Yerin nüvəsinə qə­dər) yaranır. Be­ləlik­lə, tek­tonik hərəkətləri yalnız Yer qabığına, hətta yalnız onun yuxarı hissəsi­nə aid edən fərziyyələrin (Vegener) tamamilə əsassız olduğu təsdiq edildi.

Geofizikanın böyük nailiyyətlərindən biri də qitələrdə və okean sahə­lə­rində qa­­­bığın müxtəlif quruluşa malik olmasının kəşf edilməsidir (hətta son za­man­larda ay­dınlaşdırılmışdır ki, müxtəlif quruluşluluq, mantiyanın yuxarı hissəsi­nə də aid­dir). Bu kəşf okeanların mənşəyi məsələsini geotektonikanın əsas mə­sələ­lərin­dən birinə çevir­mişdir. Planetar miqyasda üst mantiyada nisbətən zəif özlü­lü­yə malik qatların- aste­nos­ferin mövcüdluğunun müəyyən edilməsi də böyük əhə­miy­yə­tə ma­likdir. Astenos­fe­rin yüksək mütəhərrikliyi və onun mad­də­sinin ərimə halı­na keç­mə­si, Yerin tektonik fəaliyyətində mühüm rol oynayır.

Kosmoqoniya sahəsində də mühüm irəliləyişlər olmuşdur. 1944-cü ildə O.J.Şmid­­­­­­­­tin yeni kosmoqonik hipotezinə görə planetlər, soyuq halda olan qaz-toz du­­­manlığından əmələ gəlmişdir. Astronomlardan V.Q.Fesenkovun fikrinjə qaz-toz du­man­lıqlarında ulduz yaranması prosesləri hazırda da da­vam edir.

Geotektonikanın özündə də böyük dəyişikliklər baş vermişdir. Yer qabığı­nın qay­­ma quruluşlu olması məsələsi (N.S.Şatski, A.V.Peyve) demək olar ki, ha­mı­lıq­la qəbul edilmişdir.

Maqmatik ocaqların əmələ gəlməsində və geosinklinalların yaranmasında də­rin­­lik yarıqlarının həlledici rolu aydınlaşdırılmışdır. Qabığın üfüqi hərəkəti hi­po­te­zinə maraq yenidən artmışdır. Müasir mərhələdə okeandibi strukturların in­ten­siv öyrənil­məsinə başlanmışdır. Hazırda okeanların öyrənilməsində fundamental kəşflərdən biri Yerin mütə­hər­rik qurşaqlarının yeni tipinin- aralıq okean qurşaqlarının kəşfidir.

Mütləq geoxronologiyanın radioloji metodlarının tətbiqi Kembriyəqədərki tek­­tonik inkişaf tarixini ilk dəfə obyektiv qiymətləndirməyə imkan verdi.

Kosmik fəzanın müvəffəqiyyətlə öyrənilməsi Yerin tektonik həyatı ilə Qa­lak­ti­kada və Günəş sistemində gedən proseslər arasında əlaqə olması ehtimalına ma­ra­ğın daha da artmasına səbəb oldu. Bu istiqamətdə aparılan axtarışlar artıq dəqiq və inan­dırıcı nəticələr vermişdir.

Bu gün bunlar şübhəsiz ki, nəzəri geotektonikanın inkişafında mühüm rol oy­nayır. Lakin həqiqəti aşkara çıxarmaq üçün müxtəlif tektonik hipotezlərin dialek­tik sintezi, qlobal tektogenez nəzəriyyəsinin yaradılması zəruridir.