Ühazirə 1 I. Geotektonikanın fənni, tədqiqat obyekti və

Dördunçu mərhələ- qitə­lə­rin üfüqi hərəkəti (yerdəyişməsi) hipotezinin ya­ran­ması (XX əsrin birinçi yarısı). Bu dövrdə radioaktivliyin kəşf edilməsi ilə kon­t­raksiya fərziyyəsinə daha sarsıdıçı zərbə endirildi və onun həm kosmoqonik, həm də fiziki əsası tamamilə puça çıxarıldı. XIX əsrin sonu və XX əsrin başlanğıçında təbiət elmləri sahəsində baş ve­rən mühüm hadisələr kontraksiya fərziyəsinin və xüsusən onun ilk əsasının dağıl­masına (iflasa uğramasına) gətirib çıxardı; bu isə öz növbə­sin­də geotektonikada ümu­mi böhrana səbəb oldu. Bu hadisələrdən ən başlıçası kosmo­qo­nistlərin Kant-Laplas hipotezindən imti­na etmələri idi. Kontraksiya fərziyyəsi isə əslində bu hipotez əsasın­da ya­ran­mışdı. Bu dövrdə xüsusilə göstərilirdi ki, Günəş sis­temində muşa­hi­də ednlən planetlərlə Gü­­nəş arasında hərəkətin miqdarça neçə paylan­masını Kant-Laplas hipo­tezi izah edə bilmir və ona görə də bu hipotezdən artıq im­tina edildi. Multon və Çemberlin tərəfin­dən təklif edilən yeni kosmoqonik fikirdə Yerin və başqa planetlərin yaranması isti halda deyil, coyuq halda qəbul edilir­di. Kont­raksiya fərziyyəsinə görə Yer başlanqıçda ərimə ha­lında olduğu nəzərə alınar­sa, bu fikirin kontraksiya fərziyyəsinə tamamilə zidd olduğunu qeyd etmək olar.

Digər tərəfdən tektonikada böyük tektonik örtüklər (şaryaclar) haqqında tə­lim yarandı. Alp dağlarında layların üfüqi istiqamətdə geniş miqyasda yerdəyiş­mə­­si fakt­­­la­rı müəyyən edildi. Alp, Pireney, Appenin dağlarında Avropa və Ameri­ka­nın bir sı­ra qırışıqlıq zonalarında bilava­sitə muşa­hidə edilən bu hadisələr, kont­raksiya fərziy­yə­­si ilə heç çur izah oluna bilməzdi; elə bu səbəbdən də alimlərin əksəriyəti kont­rak­siya fərziyyəsindən im­tina etdilər.

Geotektonikaya dair nəzəri mülahizələrin böhran keçirdiyi bu dövrdə qitə­lə­rin üfüqi hərəkəti (yerdəyişməsi) hipotezi meydana çıxdı. Bu hipotezi ümumi şə­kil­də 1910-çu ildə F.Teylor irəli sürmüşdür. 1915-çi ildə Alman geofiziki A.Vege­ner hə­min hipotezi daha tam və əsaslı şəkildə şərh etmişdir. A.Vegenerin təsəv­vü­rünə gö­rə qitələrin qranit təbəqəsi bazalt təbəqəsi uzə­rin­də yatmır; bu təbəqə Ye­rinn fır­lan­­ma qüvvələrinin təsiri altında izostatik olaraq üzür (Vegener bu hadi­səni okean sula­rın­da nəhənk buz dağlarının- aysberqlərin üzməsinə bənzədir). Bu hipotezə gö­rə, qırışıqlıq dağ silsilələrinin əmələ gəlməsi qitələrin bir-biri üzərinə hərəkəti za­manı onların (qitələrin) əzilməsinin (məsələn, Alp dağları- Afrika qi­tə­sinin Avro­pa üzə­ri­nə hərə­kə­ti nəticəsində əmələ gəlmiş­dir), yaxud da okeanla­rın bazalt qatı üzə­rin­də hərəkətinin nətiçəsidir (Amerika Kordilyer dağları). At­lan­tik və Hind okean­ları va­hid bir qitə massivini (Pangeya­nın) iki hissyə ayrılması nəti­çəsində ya­ran­mış­dır. Üfü­qi yerdəyiş­mə hipotezinin yeni variantlarına E.Xaar­ma­nın ossilasiya, R.van Bem­melenin unda­siya, B.Villisin astenolit, V.V.Belousovun radiomiqra­si­ya hipotez­ləri aiddir.

Həmin hipotezlərin tərəfdarları qalx1ımların əmələ gəlməsində şaquli hərə­kət­lərnn üfüqi hərəkətlərdən daha üstün olduğunu, maqmatik təzahürlərin böyük əhə­miyyətə malik olduğunu əsas tuturlar. Onlar belə hecab edirlər ki, qranit maq­ma­sı­nın toplanması (yığılması) və yuxarıya qalxması qalxımların yaran­masının əsas sə­bə­bi­dir. Bundan əlavə V.V.Bel qitə­lə­rin üfüqi hərəkəti (yerdəyiş­məsi) hipotezinə və B.Villis qranitlərdəki radioaktiv ele­meitlərin parçalaiması ilə əlaqədar ola­­raq ay­rı­lan istiliyin (enercinin) təsiri nəti­çəsində maddənin qızması və genişlənməsi mə­sə­ləsinə çox bö­yük əhəmiyyət ve­rir­lər. Onların fikrinçə tekto­nik proseslərin əsas ener­­ci mən­bəyi radioaktiv enerci­dir.

İ.D.Lukaşeviç və A.P.Pavlov kontraksiya fərziyyəsini izostatik hərəkətlər haq­qındakı təsəvvürlərlə zənkinləşdirməyə çalışmışlar. Amerikada V.Buxer, ro­si­ya­da M.A.Usov və V.A.Obruçev kontraksiya fərziyyəsini pulsasiya fərziyyəsi ilə əvəz et­mişlər. Bu fərziyyənin məzmunu Yerin genişlənməsi və sıxılması pro­ses­lərinin döv­ri olaraq növbələşməsidir.

Geosinklinallar haqqında təlim, qarşıya çətinliklər və maneələr çıxmasına bax­­mayaraq inamla inkişaf etdirilmişdir. Aydın olmuşdur ki, geosinklinal vila­yət­­lər qal­­­­xım­ların və çökəkliklərin mürəkkəb növbələşməsindən əmələ gəlmişdir (E.Ar­qan, A.D.Arxangelski, N.S.Şatski, V.V.Belousov, V.Y.Xain); bundan əla­və, geo­sink­­li­nal­­­­ların tektonik inkişafında mərhələlik müəyyən edilmişdir (H.Ştil­le, V.V.Be­­­lo­­u­sov E.Kra­us,); bu inkişafda tektonik recimin inversiya (dönmə) rolu qeyd edilmişdir (V.V.Belousov).

Geotektonika müstəqil geoloji fənn kimi XX əsrin ikinci yarısında formalaş­mış­­dır. İstər keçmiş SSRİ-də, istərsə də xarici ölkələrdə əvvəlcə struktur geologi­ya üzrə (B.Villis, Ç.Lizs, M.A.Usov, V.A.Obruçev), sonralar isə bütövlükdə geo­tek­to­ni­ka üz­rə (M.M.Teryayev, V.V.Belousov) monoqrafiyaların və tədris vəsait­lə­rinin ya­zılıb nəşr olunması geotektonikanın bir fənn kimi formalaşmasına bila­va­si­tə kö­mək etmiş­dir. M.M.Tetyayevin və sonralar V.V.Belousovun əsərlərində Yerin və Yer qabığı­nın tektonik inki­şaf prosesi haqqında ilk dəfə olaraq tam tə­səv­vür veril­mişdir. 1937-ci ildə Moskvada keçirilən Beynəlxalq geoloji Konqresin sessiyasın­dan etibarən alimlər geotektonikanın inkişafına güclü təkan verirlər.