Umumiy psixologiya

N.V.Kuzminao‘qituvchifaoliyatidagiba’ziqobiliyatlargamuvofiqkeluvchiasosiytarkibiyqismlargaqonstruktivlik (pedagogikmaqsadgamoskeluvchimaterialnitanlayolishvauninamoyonetishvositalaridaaksetadi), tashkillashtirish, kommunikativlik (tarbiyalanuvchilarbilanmuloqoto‘rnataolishqobiliyati) vagnostik (bilimlardanfoydalanishvaqo‘llayolishqobiliyati) qobiliyatlarnikiritadi. Bundantashqari, N.V.Kuzminapedagogikqobiliyatlargapedagogikkuzatuvchanlik, pedagogiktasavvur, pedagogiktakt, diqqatningtaqsimlanishi, talabchanliknikiritadi.

• 
  O‘zishinimuvaffaqiyatbilanolibborishiuchunpedagogbirqatorzarurbo‘lganumumiyvamaxsusqobiliyatlargaegabo‘lishikerak. Umumiyqobiliyatdeganda, harqandayinsonfaoliyatidayuqorinatijalargaerishishmumkinbo‘lgan, maxsusqobiliyatesabolalargata’limvatarbiyaberishdayutuqlargaerishishmumkinbo‘lganpedagogfaoliyatidavomidagikerakliqobiliyattushuniladi. Umumiyqobiliyatlargabuerdato‘xtalibo‘tmaymiz, chunkiularfaqatginapedagogikfaoliyatbilanbog‘liqemas, maxsusqobiliyatniesabatafsilko‘ribchiqamiz. Ulargaquyidagilarnikiritishmumkin:
  

Bubarchamaxsusqobiliyatlar-ta’limberish, o‘qitish, o‘rgatish- uchtao‘zarobog‘langanbilimolish, malakaoshirishvako‘nikmahosilqilishningjihatlaridir. Ularontogenezdaqachonvaqandayshakllanaboshlanishini, Shuningdek, qandayqonuniyatlarbo‘yicharivojlanishinianiqaytishqiyin. Ulardanqaysilaridirtug‘mahisoblanib, zehnko‘rinishidamavjudbo‘ladi, holbukihozirgachailm-fanbunarsalarto‘g‘risidaaniqma’lumotberaolmaydi. Boshqaqobiliyatlarkabipedagogikqobiliyathamtarbiyalanadivaularniongliravishdabolalardashakllantirishhamdarivojlantirishmumkin.

Maxsuspedagogikqobiliyatlarichidabolalarnitarbiyalashqobiliyatio‘zigaxossinfnitashkiletadi. Ularichidaasosiylardebquyidagilarniko‘rsatishmumkin:

1. 
   Boshqaodamningichkikechinmalarinito‘g‘ribaholayolish, hamdardlik, hamfikrlik (empatiya) qobiliyati.
   
2. 
   Bolalaruchunqilayotganishlardanamunavao‘rnakbo‘laolishqobiliyati.
   
3. 
   Bolalardaolijanoblikhissini, yaxshiinsonbo‘lishgaxohishvaintilishni, yuqoriaxloqiymaqsadlargaerishishnishakllantirishqobiliyati.
   
4. 
   Tarbiyalanuvchibolaningo‘zigaxosxususiyatlarigatarbiyata’sirlarinimoslashtiraolishqobiliyati.
   
5. 
   Odamdaishonchhissiniuyg‘otaolish, unitinchlantirishaolish, o‘z-o‘zinirivojlantirishniqo‘llabquvvatlashqobiliyati.
   
6. 
   Harbirbolabilanmuomalaqilishningkerakliusulinitopabilishi, o‘zarotushunishgaerishaolishqobiliyati.
   
7. 
   Tarbiyalanuvchitomonidano‘ziganisbatanhurmatuyg‘otaolish, bolalarorasidahurmatqozonaolishqobiliyati.
   

Pedagogningtarbiyachisifatidagiqobiliyatihamuningo‘qituvchilikqobiliyatigamuvofiqdir. Ammoshunita’kidlashlozimki, yaxshio‘qituvchibo‘lishdanko‘rayaxshitarbiyachibo‘lishbirmunchamurakkabroqdir.

Ba’zanyaxshio‘qituvchibo‘lib, nisbatankuchsiztarbiyachibo‘lishmumkin. Ba’zanesayaxshitarbiyachibo‘lib, yaxshio‘qituvchibo‘lishmurakkablikqiladi. Buholatayrimlardao‘qituvchilik, ayrimlardaesatarbiyachilikfaoliyatdoirasiningasosiyekanliginianglatadi.

Maxsuspedagoglikqobiliyatlariichidashundaylarihamborki, ularnianiqo‘qituvchilikyokitarbiyachilikfaoliyatigamansubdebajratibbo‘lmaydi. Negaki, ularharikkalasiuchunhambirxildazarurdir. Bunarsa - pedagogikmuloqot, muomaladir. PsixologolimV.A.Kan-Kalikbundayqobiliyatnitadqiqqilibshundayyozganedi. Pedagoglikishio‘ztuzilishidaikkiyuzdanortiqtuzilmanitashkilqiladi. Muloqotuningengmurakkabtomonlaridanbiridir, negakiuorqalipedagogikfaoliyatningengasosiymaqsadi - o‘qituvchishaxsiningo‘quvchishaxsigata’siriamalgaoshiriladi. Pedagogningmuhimmahoratlaridanyanabirio‘quvchilarbilanuzoqvasamaralita’siro‘tkazishnitashkiletishidir. Odatdabumahoratnipedagogningkommunikativqobiliyatibilanbog‘laydilar. Kasbiypedagoglikmuloqotigaegabo‘lish - shaxslararomuloqotgategishlibo‘lganpedagogshaxsiningmuhimtomonidir.

Aytibo‘tishjoizki, pedagogikmuloqotchog‘idanamoyonbo‘ladigankommunikativqobiliyat - bubolalarta’limvatarbiyasibilanbog‘liqpedagogikta’sirdoirasidao‘zigaxosravishdanamoyonbo‘luvchimuomalaqobiliyatidir. SHulardankelibchiqqanholda, shundayxulosaqilishmumkin:

Birinchidan, insoningbarchakommunikativqobiliyatlarihambirdeknamoyonbo‘lavermaydivapedagoguchunbirdekzarurbo‘lmaydi. Ikkinchidan, pedagogegallashilozimbo‘lganbirqatorkommunikativmalakavako‘nikmalarborki, ularboshqakasbdagikishilaruchunmuhimahamiyatgaegaemas. Jumladan, insonningboshqakishilarnitushunaolishi, o‘z-o‘zinianglashi, muloqotjarayonidato‘g‘ribaholashi, to‘g‘riqabulqilishi, boshqaodamlarbilanto‘g‘rimunosabatgakirishaolishi, o‘z-o‘ziganisbatantalabchanbo‘lishidir.

Harbirajratilgankommunikativqobiliyatlarguruhinibatafsilko‘ribchiqib, shubilanbirgapedagogikmuloqotdavridabuqobiliyatlarningyaxshirivojlanmaganligisababliyuzagakelishimumkinbo‘lganmuammolarniko‘rsatibo‘tamiz.

Insonniinsontomonidanbilish - insonnishaxssifatidaumumiybaholashdir. Uodatdabirko‘rishdaolingantaassurotlarnatijasidajamlanib, uningshaxsiniayrimtomonlari, motivlari, vakelgusirejalarinibaholash; tashqiko‘rinishvaodamningichkihissiyotlario‘zarobog‘liqliginibaholash; jestlari, imo-ishoralari, mimikavapantomimikalarnio‘qibbilishdanamoyonbo‘ladi.

Odamnio‘z-o‘zinibilishio‘zbilimlarini, o‘zqobiliyatlarini, o‘zxarakterinivaboshqashaxsningo‘zidagixususiyatlarinibaholash; sirtdanqaragandaodamqandayqabulqilinadivauboshqaodamlarko‘zidaqandaynamoyonbo‘lishinibilaolishdir.

Muloqatjarayonidagiholatnito‘g‘ribaholaybilish – buholatnikuzatabilishqobiliyati, undanfoydaliaxborotbelgilariniajratibolishvaulargae’tiborniqaratish, vujudgakelganholatningijtimoiyvapsixologikmazmuninito‘g‘ribaholashvaqabulqilishdaniboratdir.

Pedagogiknuqtainazardanqiziqarlibo‘lgan, lekinkamo‘rganilganvaamaliyotdako‘pdan-ko‘pmuammolarkeltiribchiqaradiganturipedagogikmuloqatningnoverbalshaklidebnomlanadi. Bubilanbog‘liqkommunikativqobiliyatquyidagilarnio‘zichigaoladi: notanishodamlarbilanmuomalagakirishabilish, ziddiyatlarnioldiniolabilish, yuzagakelgantushunmovchilikvaziddiyatlarnio‘zvaqtidaechabilish, boshqaodamtomonidano‘zinito‘g‘ritushinishnivaqabulqilishnita’minlaydigantarzdao‘zinitutabilish, boshqaodamgao‘ziningqiziqishlarivahissiyotlarinibayonetishgaimkonberish, muloqotdano‘ziuchunyuqoridarajadafoydaolabilishqobiliyati.

Insonningo‘z -o‘ziganisbatanqilganharakatlaridanamoyonbo‘lganqobiliyati, o‘ziningxulq - atvoridagifaoliyatiniboshqarishnibilishi, atrof-muhitdagiodamlarbilano‘zaromuloqatqilgandazarurbo‘lganqobiliyatdir. Bunarsabizniboshqaodamlartomonidanto‘g‘riqabulqilinishimizvato‘g‘ritushinishimiznita’minlaydi. Bungayanainsonniodatlaridanvakamchiliklaridanqutilishgabo‘lganlayoqati, ya’nimuloqatgato‘siqbo‘ladigan, muloqatuchunzarurbo‘lganfoydalimalakavako‘nikmalarshakllantirishgabo‘lganqobiliyatiniko‘rsatishmumkin.

Insonningkommunikativqobiliyatirivojlantirishmumkinbo‘lganjarayondir. Ularnishakllantirishdaijtimoiy- psixologiktreningyaxshinatijaberadi.

Pedagogikmuloqotmaxsusjihatiningnamoyonbo‘lishipedagogtomonidanrag‘batlantirishvajazolashusuliningqo‘llanilishidir. Agarrag‘batlantirishyokijazolashxizmatgayarashaodilonabo‘lsa, ularo‘quvchilarningyutuqlarinimustahkamlaydilar, qo‘llaydilar. Rag‘batlantirishvajazolashusullariningmutahkamlashrolipedagogikadolatgabog‘liqbo‘ladi. Pedagogiknuqtainazardanolganholdasamaralivasamarabo‘lmaganrag‘batlantirishtavsifinikeltiramiz.