ÜmumtəHSİLİn VI-IX siNİFLƏRİNDƏ FİZİkanin

---

AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
 
 
 
 
 
 
Əlyazması hüququnda 
 
 
 
 
ÜMUMTƏHSİLİN VI-IX SİNİFLƏRİNDƏ FİZİKANIN 
TƏDRİSİNDƏ SİNERGETİK YANAŞMADAN İSTİFADƏNİN 
ELMİ ƏSASLARI 
İxtisas:
5801.01- Təlim və tərbiyənin nəzəriyyəsi və
metodikası (fizikanın tədrisi metodikası) 
Elmi sahə: Pedaqogika 
İddiaçı:
Romik Adil oğlu Tağıyev 
Fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi 
almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın 
A V T O R E F E R A T I
Bakı – 2022 

---

2 
Dissertasiya işi Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin 
Fizikanın tədrisi texnologiyası kafedrasında yerinə yetirilmişdir. 
 
Elmi rəhbərlər: fizika-riyaziyyat üzrə elmlər doktoru, professor
Mirzəli İsmayıl oğlu Murquzov 
 
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Rasim Rəşid oğlu Abdurazaqov 
 
 
Rəsmi opponentlər: fizika-riyaziyyat elmləri doktoru, professor
Həmzə Səməd oğlu Seyidli 
pedaqogika üzrə elmlər doktoru, dosent 
Naxçıvan Yusub oğlu Səfərov 
 
pedaqogika üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 
Mehman Mövsüm oğlu Abduləzizov 
 
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Ali Attestasiya 
Komissiyasının Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetinin 
nəzdində fəaliyyət göstərən FD 2.15 Dissertasiya şurası 
 

---

3 
TƏDQİQATIN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ 
 
Mövzunun aktuallığı. Ümumtəhsil məktəblərinin VI-IX 
siniflərində fizikanın təlimi prosesi mürəkkəb sistemdir. Bu sistemə 
bir-biri ilə bağlı olan çox sayda müxtəlif məsələlərin təlimi daxildir. 
Deyilən təlim sistemi fizikanı mərhələlər və mərhələdaxili element-
lərin əlaqələri əsasında öyrənməyi nəzərdə tutur. Sistemlərin onları 
təşkil edən elementlərin xassələri əsasında deyil, elementlərarası 
əlaqələr əsasında öyrənilməsi sinergetikliyin əsas göstəricisidir. 
Ümumtəhsil məktəblərinin VI-IX siniflərində fizikanın təlimi 
sistemi bir-biri ilə əlaqəli təlim mərhələlərinin zəruri (razılaşdırılmış) 
ardıcıllıqla yerinə yetirilməsini nəzərdə tutur. Yəni bu sistemlə təlim 
sinergetikanın Haken tərifinin tələblərinə çox yaxındır
1
. Fizikanın bu 
sistemlə təlimində təlim materialları ətrafda xaos şəklində olan in-
formasiyadan seçilir. Burada “xaos”dan nizam yaranması görünür. 
Təlim sistemi təşkil olunarkən, yəni onun təkamülündə hər hansı 
mərhələ yaranır, mərhələ müəyyən informasiyanın təlimi təklifidir. 
Bu təklif ətrafdakı informasiya mühitindəki tələblə tarazlaşır və 
həyata keçirilir, “yaşayır”. Həmin mərhələnin yaranması, sonra isə 
həyata keçirilməsi, “yaşaması” “xaos”dan nizam yaranması demək-
dir. Bu izah Priqojində xaos-nizam münasibətinin izahına uyğundur
2
.
Yuxarıdakı izahlarla ümumtəhsil məktəblərinin VI-IX sinif-
lərində fizikanın təlimi prosesinin sistem (ideal, nəzəri) olduğunu və 
bu sistemdə sinergetika əlamətlərinin olduğunu əsaslandırdıq. Bəs 
həmin sistemdə sinergetika əlamətlərinin olması hansı səmərə verə 
bilər? Sualın cavabını tapmaq üçün sinergetika ilə bağlı elmi-pe-
daqoji ədəbiyyatı araşdırdıq. 
Qazaxıstan alimi Mukuşev B.А. sinergetikanın aşağıdakı 
pedaqoji funksiyalarını müəyyənləşdirmişdir: 
1) sinergetika pedaqoji prosesin dərk edilməsi və idarəedilməsi 
metodu kimi; 
2) sinergetika təlim məqsədi kimi; 
1
Xaкен Г. Синергетика: иерархии неустойчивостей в самоорганизующихся 
системах и устройствах. М.:Мир, 1985, 424 с. 
2
Пригожин И., Стенгерс И. Порядок из хаоса: Новый диалог человека с 
природой: Пер. с англ. М.: Прогресс, 1986, 432с. 

---

4 
3) sinergetika fənlərin inteqrasiyası vasitəsi kimi; 
4) sinergetika təhsilin modernləşdirilməsi metodologiyası kimi. 
Azərbaycan alimi N.Y.Səfərov sinergizmi təlimdə inkişaf 
zəmanəti, rus alimi N.N.Moiseev isə sinergizmi inkişaf alqoritmi 
hesab edir. 
Azərbaycan alimləri Ə.F.Abbasov, T.B.Allahyarova, M.İ.Mur-
quzov, F.M.Qurbanov və xarici ölkə alimləri V.Q.Budanov, 
S.P.Kurdyumov, Y.N.Knyazeva, V.Q.Vinenko, A.D.Suxanov, 
V.M.Kureyçik, V.İ.Pisarenko, V.A.İqnatova, İ.S.Yakimanskaya, 
V.M.Rozin pedaqoji prosesə sinergetik yanaşmanın zəruriliyinə dair 
əsaslandırılmış ideya və təkliflər vermişlər. 
Təhlil edilmiş elmi-pedaqoji ədəbiyyatda sinergetikanın fəlsəfi 
mahiyyəti, prinsipləri, pedaqoji funksiyaları araşdırılmış, pedaqoji 
prosesə sinergetik yanaşmanın zəruriliyi əsaslandırılmışdır. Lakin bu 
işlərdə sinergetika ideyalarının ümumtəhsil məktəblərində fizikanın 
təlimində istifadəsi ilə bağlı aşağıdakı problemlər araşdırılmamışdır: 
1. Təlimdə sinergetika ideyalarını istifadə etmək üçün təlim 
prosesində hansı şərtlər (sinergizm şərtləri) ödənməlidir? 
2. Sinergizm istifadə edildikdə təlimdə inkişafın (qazanc bilik 
əldə etməyin) təxmini mexanizmi necədir? 
3. Ümumtəhsil məktəblərinin VI-IX sinif fizika dərsliklərinə 
daxil edilən təlim materialları həmin sinergizm şərtlərini nə dərəcədə 
ödəyir? 
4. VI-IX sinif fizika materiallarının təlimində hansı sinergizm 
halları müşahidə olunur? 
Bir tərəfdə, ümumtəhsil məktəblərində fizikanın təlimində 
sinergetik yanaşmanın zəruriliyi, digər tərəfdə, fizikanın təlimində 
sinergetik yanaşmanın imkan və yollarının araşdırılmaması ziddiyət 
təşkil edir. 
Ortaya çıxarılan ziddiyətin həllinin vacibliyi və təhlil edilən 
elmi-pedaqoji ədəbiyyatda onun həllinin aşkarlanmaması tədqiqatın 
aktuallığını şərtləndirmiş və onun mövzusunun “Ümumtəhsilin VI-
IX siniflərində fizikanın tədrisində sinergetik yanaşmadan istifadənin 
elmi əsasları” kimi seçilməsinə imkan vermişdir. 
Problemə respublikamızda təhsilin inkişafı baxımından ya-
naşsaq təlimə sinergetik yanaşma probleminin aktuallığı daha bir 

---

5 
neçə amillə şərtlənir. Bunlar:
a) təhsil prosesinin bütün mərhələlərində qapalı inzibati amirlik 
ideologiyasından imtina edilərək, açıq, demokratık sistemə 
keçilməsi;
b) pedaqoji fəaliyyətin quruluş və məzmununun dünya təhsil 
sisteminə uyğunlaşdırılması;
c) təlim sistemində milli mənəvi və mədəni ənənələrin nəzərə 
alınması,
d) elmin və mədəniyyətin müasir səviyyəsinin formalaşmasının 
elmi əsaslarının öyrənilmə metodikasının işlənməsi zərurəti;
e) təlim prosesinin sinergetik metodologiyaya malik olmasının 
əsaslı olması amillərindən ibarətdir.