Umurtqasizlar zoologiyasidan

M ashg‘ulotni bajarish tartibL
Tirik tibbiyot zulugini suvli Petri 
shisha idishga solib, lupa yordamida uning harakatini kuzating, 
tanasidagi segmentlarini sanang, idish devoriga yopishganda esa 
so‘rg‘ichlarining yopishqoqligiga e ’tibor bering. So‘ngra spirtga solib 
jonsizlantirib, emallangan vannachaga soling va yelka tomonidan qorin 
tomoniga qarab yassilanganligiga e’tibor bering. Yelka tomonida tikka 
ketgan zang rangidagi yo‘lni toping. Tana uchidagi og‘iz so‘rg‘ichining 
o ‘rtasidagi og‘iz teshigini, undagi jagMarni aniqlang. Bosh qismining 
, yelka tomonida joylashgan ko‘zlari tuzilishiga e ’tibor bering. Orqa 
so‘rg ‘ichini va undagi anal teshigini toping.
Ichki tuzilishini o ‘rganish uchun zulukni qorin tomonini pastga qilib 
; yotqizib, oldingi qismidan keyingi qismiga tortib bosh va dum 
qismlarini to‘g‘nog‘ich bilan sanching. Zuluklar ham xuddi yomg‘ir 
chuvalchanglari singari yoriladi. Jarrohlik pichoqchasi yordamida 
tanasini o'rtasidan tik yorib, terisini vannachaga sanching. Ochilgan 
zulukning ustidan suv quyib uning ovqat hazm qilish sistemasini olib 
tashlab, ayirish, nerv va jinsiy sistemalarini toping va tuzilishini 
o‘rganing.
Mikroskopning kichik obyektivi yordamida zuluk tanasi o‘rta 
qismining ko‘ndalang kesmasini o ‘rganing, undagi teri-muskul xaltasini, 
ichak va lakun sistemalarini ko‘zdan kechiring.
Z ulukn in g tuzilishi rasm ini chizib oling h am d a bilimingizni 
n a z o ra t qilish uchun quyidagi test to p sh iriqlarig a jav o b bering. 
C=40
1. 
Tibbiyot zulugi tashqi tuzilishi uchun xos belgilarni ko‘rsating: 
Ukraina va Kavkazda tarqalgan, B-gavdasi oldingi tomonida og‘iz 
so‘rg‘ichi bor, V-tanasida bir nechta mayda tuklari bor, G-tashqi 
tomondan tansi 100 dan ortiq halqalarga bo'lingan, D-keyingi so‘rg‘ichi 
qorin tomonida, E-terisiga qattiq, kaltsiy moddasi shimilgan, J-terisi 
pishiq qalin kutikula bilan qoplangan, Z-kutikula ostida shilimshiq 
bezlar j oylashgan.
137

---

2. Tibbiyot zulugi ichki tuzilishining o ‘ziga xos belgiiarini 
ko‘rsating: A-selom reduktsiyaga uchragan, B-selomda ichki organlar 
rivojlangan, V-ichki halqalari soni 33 ta, G-ichki haiqalari soni tashqi 
halqalaridan ko‘p, D-ichki va tashqi halqalari soni bir xil, E-har bir ichki 
halqasiga 3-5 ta tashqi halqa to‘g‘ri keladi, J-ichki organlar oraligM 
parenxima bilan to‘lgan, Z-tana bo‘shlig‘i suyuqlik bilan to‘lgan.
3. Tibbiyot zulugi hazm qilish sistemasi qanday tuzilgan? A-og‘zi 
boshining 
uchida joylashgan, 
B-og‘zi 
so‘rg‘ichi 
chuqurchasida 
joylashgan, V -og‘iz bo‘shlig‘ida 3 ta xitinli ja g ‘i bor, G-halqumi 
kengaygan, D-halqumiga so‘lak bezlari yo‘li ochiladi, E-so‘lak 
suyuqligi qonni ivitish xususiyatiga ega, J-so‘lak tarkibida girudin 
bo'ladi.
4. Tibbiyot zulugi o‘rta ichagi tuzilishi uchun xos belgilami 
ko‘rsating: A-oldingi qismi kengaygan, B-oldingi qismi nayga o‘xshash, 
V-o‘rta ichak 10-11 ju ft o ‘simtalarni hosil qiladi, G-oldingi qismi bir 
necha juft yon xaltalarni hosil qiladi, D-so‘rilgan qon o‘rta ichakning 
oldingi qismida hazm bo‘ladi, E-oziq o‘rta ichakning oxirgi o ‘simtalari 
ostida joylashgan bo’limi orqali qonga so ‘riladi.
5. Tibbiyot zulugi nafas olish va ayirish sistemasi uchun xos 
belgilami ko‘rsating: A-asosan teri jabralari orqali nafas oladi, B-asosan 
teri orqali nafas oladi, V-ayirish organlari protonefridiya tipida tuzilgan, 
G-ayirish organlari barcha tana bo‘g ‘imlarida bir juftdan, D-ayirish 
organlari metanefridiya tipida tuzilgan, E-ayirish organlari 17 juft, J- 
ayirish nayi voronkasi tana bo‘shlig’iga ochiladi, Z-ayirish nayi uchi 
berk, I-kipriklar suyuqlikni naylarga haydaydi, K-suyuqlik naylarga 
diffuziya orqali o ‘tadi.
6. Zuluklar nerv sistemasi qismlarini tartib bilan ko‘rsating: A-qorin 
nerv zanjiri, B-halqum atrofi nerv halqasi, V-organlarga ketadigan 
nervlar, G-halqum osti nerv gangliyasi, D-halqum usti nerv gangliyasi, 
E-qorin nerv tugunlari.
7. Zuluklarning sezgi organlarini 
ko‘rsating: A-qadahsimon 
organlar, B-pigmentli qizil ko‘zcha, V-sariq d o g ii ko‘zchalar, G-qora 
pigment bilan qoplangan ko‘z qadahchalari.
8. Tibbiyot zulugi qon aylanish sistemasi qanday tuzilgan? A-qon 
tomirlari tana bo‘shlig’ida joylashgan, B-qon tomirlari devori yo’qolgan, 
V-qon tomirlari lakunlarda joylashgan, G-qon tomirlari funktsiyasini 
lakun naylari bajaradi, D-ikkita yon, bittadan orqa va qorin lakunlari 
bor, E-bittadan qorin va orqa, ikkita qorin lakunlari bor, J-qorin lakunlar 
yurak vazifasini bajaradi, Z-yurak vazifasini yon lakunlar bajaradi.
138

---

9. 
Tibbiyot zulugi qanday ko‘payadi? A-urug’lanishi tashqi, B- 
urugianishi ichki, V-pillasini suv tubiga yoki nam joyga qo'yadi, G- 
tuxumlari bachadonda rivojlanadi, D-pilladan soxta lichinka chiqadi, E- 
rivojlanishi metamorfozli, J-rivojlanishi o'zgarishsiz, Z-urug‘ halqalari 3 
juft, I-urug’ halqalari 9 juft, K-tuxum halqalari 1 juft, L-tuxum halqalari
2 juft, M-2 yilda voyaga yetadi, N-5 yilda voyaga yetadi, 0 -1 0 yilgacha 
yashaydi, P-20 yilgacha yashaydi.
21-m ashg‘uIot. T ok shilliqqurti misolida qorinoyoqli 
m ollyuskalarning asosiy tuzilish xususiyatlari va ko‘payishi
T ok shiliiqqurtining sistem atik o‘rni
Tip. M ollyuskalar-M ollusca
K enja tip. Chig‘anoqliIar-C onchifera
Sinf. Q orinoyoqlilar-G astropoda
T u rk um . Poyachako‘zlilar-S tylom m atophora
Vakil. T ok shilliq qurti-H elix pom atia