Universiteti umarov b. M., Norbekova b. Sh. Bolalar psixologiyasi
Yüklə 2,6 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Birinchidan
, mazkur yosh davrida bola bilan uni parvarish qilayotgan kattalar o’rtasida yaqin va nisbatan barqaror aloqa o’rnatiladi. Ikkinchidan , go’dak qatnashadigan har qanday favquloddagi holat va muammoli vaziyatda kattalar markaziy siymoga aylanadilar. Uchinchidan, go’daklik davrining oxirida hamkorlikdagi o’yin faoliyati individual o’yin faoliyatiga aylanadi. Shunday qilib, go’daklik davrida kattalar bilan faol aloqa ga kirishish ehtiyoji tug’iladi va bu aloqa nutq davrigacha muloqotning o’ziga xos yangi shakli sifatida bolaning o’sishida muhim rol’ o’ynaydi. Bir yoshgacha davrda paydo bo’lgan ehtiyojning tobora chuqurlashuvi bilan nutq davrigacha muloqot cheklanganligining nomutanosibligi bir yoshdaga inqirozni keltirib chiqaradi. Vujudga kelgan qarama- qarshilik o’z е chimini nutq orqali muloqot davrida topadi va bola o’sishning bir bosqichidan ikkinchi bosqichiga o’tayotganini ifodalaydi. Go’dakning nutq faoliyati tako millashgan sayin muloqotning mazmuni boyib, ko’lami kengayib boradi. Natijada haqiqiy ma’nodagi shaxslararo munosabat vujudga keladi, go’dakning shaxsga aylanishi va ijtimoiylashuviga keng imkoniyatlar yaratadi. Mazkur davrda go’dakning o’sishini ta’minlovchi ob’ektiv va sub’ektiv sharoitlar yaratilishi — bolaning faolligi ortishi uchun psixologik negiz bo’ladi. L.I.Bojovich olib borgan tadqiqotning natijasi tug’ilish davriga kelganda bolaning miya po’stlog’i faoliyat ko’rsata boshlasa -da, aslida u na anat omik va na funksional jihatdan rivojlangan bo’lishini ko’rsatdi. Vaholanki, uning psixik dunyosida vujudga keladigan ehtiyojlarning kuchi, davomiyligi, barqarorligi ana shu rivojlanishga bog’liqdir. Shunday ekan, organlarning rivojlanishi go’dakning funksi onal holatiga aloqadorligi sababli bosh miyaning rivojlanishi ham unga yangi qo’zg’atuvchilarning ta’sir qilishiga va bu ta’sirning bosh miya katta yarim sharlari po’stlog’ida faoliyat uyg’otishiga bog’liqdir. Bosh miya markazlari esa jadallashgan orientirovka faoliyatining kuchliligi tufayli funktsional jihatdan rivojlanadi. Mohir tadqiqotchi N.M.Askarinning fikricha, katta yoshdagi odamning tabassumi yoki yoqimli ovozidan boshqa hech qanday qo’zg’atuvchi go’dakda shunchalik quvonch va shodlik his- tuyg’us ini vujudga keltira olmaydi. Shu sababli quvonch tuyg’usini uyg’otish va mustahkamlash uchun tarbiyachilar go’dak bilan tez- tez muloqotda bo’lishi, yoqimli ohangda, samimiy suhbatlashib turishi lozim. Harakatning psixologik xususiyatlari va mexanizmlarini qator tajribalar asosida o’rgangan olimlardan D.B.El’koninning ishonch bilan ta’kidlashicha, 2 - 3 haftalik go’dakda ko’z konvergensiyasi vujudga kelsa ham, o’z nigohini turli jismlarga qaratib turish jarayoni juda qiyin kechadi, hayotining 3-5 haftalarida esa uning nigohi oz fursat bo’lsada, muayyan 93 ob’ektga to’plana boshlaydi. 4 - 5 haftalik go’dakda 1 -1,5 metr naridagi jismlarni kuzatish ko’nikmasi hosil bo’ladi. Ikki oylik bola 2 -4 metr uzoqliqdagi narsani kuzatishni o’rganadi, u uch oyligida 4 -7 metr oraliqdagi jismlarni ham payqay oladi, nihoyat, 6- 10 haftalik go’dak hatto, aylanayotgan narsalarning harakatini idrok qilish imkoniyatiga ega bo’ladi. Keyinchalik hissiy organlarining ko’z bilan turli funksional aloqalar o’rnatishi qaror topadi. Go’dak to’rt oyligida uning jismga tikilishi va tomosha qilishi nisbatan barqaror bo’ladi. Yuqoridagi fikrlarga qaramay, mazkur yoshdagi bolalarda qo’l harakati hali beixtiyor xususiyatga ega bo’lib, jismlarni maqsadga muvofiq harakatlantirishdan ancha uzoqdir. Go’dak 4 oyligidan boshlab narsaga qo’lini yo’naltiradi, asta - sekin unda paypaslash uquvi namoyon bo’la boshlaydi, 5- 6 oyligida narsani ushlash va uni o’ziga tortib olish (qo’ldan yulib olish) ko’nikmalari shakllanadi. Harakat va teri -tuyush organlari sifatida q o’sh vazifani o’tovchi ko’rish qobiliyati bir maromda rivojlanishdan birmuncha kechikadi. Bola 6 oyligida unda o’tirish, turish, emaklash, yurish, gapirish ko’nikmalari shakllanadi. Yuqoridagi hollarning moddiy asosini o’rgangan N.M.Shchelovanov 2 oylik bo lada bosh miya yarim sharlari po’stlog’i o’z funksiyasini boshlashini, bu hol barcha idrok qilish organlarida, jumladan, eshituv, ko’ruv apparatlarida shartli reflekslar paydo bo’lganidan dalolat berishini uqtiradi. Olimning fikricha, eshitish, ko’rishning yuksak analizatorlari, hattoki, ularning kortikal bo’limlari rivojlanganidan keyin bolada harakat va harakat hodisasi rivojlanadi. D.B.El’konin o’z tadqiqotlaridan ko’zning rivojlanishi 4 oylik go’dakda ayrim harakatlarni va harakatlanuvchi ob’ektlarni k uzatish imkonini yaratadi, degan xulosa chiqaradi. Mazkur yosh davrida predmetning harakati ko’z harakatini vujudga keltiradi. Uning rivojlanishi qo’l bilan paypaslash harakati paydo bo’lishi bilan boshlanadi. Go’dakning harakati o’z qo’lini silash va ushlab ko’rishdan boshlanib, choyshab va ko’rpachalarni paypaslashga borib еtadi. Odatda, bola qo’lini uzoq vaqt ko’rpacha va choyshab ustida harakatlantiradi. Tashqi ta’sirga javob sifatida paydo bo’lgan psixik jarayonning mazmuni qo’lning jism ketidan emas, balki jism bo’ylab harakat qilishidan iboratdir. D.B.El’konin va V.S.Muxinaning fikricha, bolada 5 oyligidan jismlarni ushlash harakati boshlanadi: unda predmetni paypaslash uchun qo’lini uzatish va uzatilgan qo’llarini ko’zdan kechirish yoki tekshirish v ujudga keladi. Bunda ushlab olish sodir bo’lmasada, ushlashga intilish bo’ladi; vaholanki, go’dakning qo’l barmoqlari narsani ushlab turish imkoniga ega bo’lmaydi. Go’dak bir necha marta natijasiz harakat oqibatida kaft va barmoqlarini yaqinlashtirib, shun day qulay holat yaratadiki, qo’lining uchi jismga tegishi bilanoq uni ushlab oladi. Qo’l bilan ushlashning vujudga kelishi ham go’daklik davrining 94 muhim rivojlanish pallasi hisoblanadi. Chunki qo’l bilan ushlash harakati, birinchidan, ko’rish harakatini mu vofiqlashtirsa, ikkinchidan, mazkur psixologik holat birinchi yo’naltirilgan harakatni ifodalaydi, uchinchidan, jismlarni ushlashga intilishning o’zi narsa bilan turli harakatlarni bajarish (manipulyatsiya)ning eng qulay shartidir. Ko’pgina psixologlarning fikricha, olti oylik go’dak yotgan joyidan turib o’girishga harakat qiladi. Chunki bunda jismni tutib turgan qo’lning harakatini kuzatish imkoni tug’iladi, o’tirganda qo’l harakatlari bilan ko’ruv idrok maydoni o’zaro mutanosiblashadi. 7 oylikdan bolada narsani idrok qilish va ushlab olish harakati o’rtasida uzviy aloqa vujudga keladi. Masalan, bola o’yinchoqni ko’rishi bilanoq uni olish uchun qo’lini cho’zadi. N.L.Figurin va M.P.Denisovaning fikricha, yarim yoshgacha davrida go’dakda jismlarga takroriy intilishning paydo bo’lishi harakatning rivojini yangi bosqichga ko’taradi. Mualliflar mazkur holatni chuqurroq o’rganish maqsadida sinaluvchilarga har xil rangli va hajmli kub, silindr, prizma kabi geometrik jismlarni ko’rsatishgan. Har qaysi jism bolada f aol orientir (chamalash, mo’ljal) refleksini vujudga keltirgan: bola avval jismni ko’zdan kechirgan, keyin uni qo’liga olgan, u bilan mashg’ul bo’lgan, so’ngra unga uzoq termulgan qaytadan ushlab ko’rgan, bir qo’lidan boshqa qo’liga bir necha marta olib o’ ynagan. Jism 15- 25 daqiqa go’dakning qo’lida turgan, olingan va undan farqli yana bitta jism bilan qo’shib, go’dakning oldiga qo’yilgan. Tajribada bola tanish jismga mutlaqo e’tibor qilmay, faqat "yangi"siga talpinavergan. Tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, "yangilik" alomati bola uchun muhim ahamiyat kasb etgani sababli unda orientir refleksi borgan sari faollashib borgan. Shuning uchun "yangi"lik alomatining qo’zg’atuvchilik xususiyati bolaning faoliyatida uchraydigan takroriy va uzluksiz harakat mexanizmlarini tushunishga, idrok qilinayotgan narsalarga faol ko’z yugurtirish va jism bilan turli harakatlarni bajarishning psixologik mohiyatini ochishga xizmat qiladi. Keyinchalik, ya’ni go’dak ikkita jismdan foydalanishi, u lar bilan mashg’ul bo’lishi natijasida unda mazkur predmetlar bilan funksional harakatlarni amalga oshirish sodir bo’ladi. Narsa bilan funksional harakatni amalga oshirishda, birinchidan, shu harakatlar predmet bilan munosabat o’rnatishni talab qiladi, ikk inchidan, mazkur harakatdan foydalanish jarayonida go’dakning qo’l ishlari ko’lami kengayadi. R.Ya. Abramovich- Lextman go’dakning bir yoshgacha davrida predmetlar bilan harakat qilishini o’rganib, ularning oltita rivojlanish bosqichidan iborat ekanligini aytadi. Bular: a) faol sergaklik (tetiklik) - 2 haftalikdan 4-5 haftalikkacha; b) sensor faollik - 1,5 oylikdan 2,5-3 oylikkacha; 95 v) harakatoldi - 2,5-3 oylikdan 4-4,5 oylikkacha; g) sodda "sermahsul" harakat - 4 oylikdan 7 oylikkacha; d) o’zaro bog’langan (uyg’un) harakat - 7 oylikdan 10 oylikkacha; ye) funksional harakat - 10-11 oylikdan 12-13 oylikkacha davom etadi. Muallif har bir bosqichning o’ziga xos xususiyatlarini ham sxematik, ham tekstual tarzda ifodalagan. Bir yoshgacha bolalarda ta’sirla nishning eng muhim jihatlari paydo bo’lishi va shakllanishi jarayonining rivojlanishi sxemasini N.L.Figurin va M.P.Denisova tuzdilar. Buning uchun ular ta’sirlanishning 34 ta ko’rinishini tanlab: ta’sirlanish mavjud emasligi, ta’sirlanish namoyon bo’lishi, uzil- kesil ta’sirlanish shakllanish bosqichlariga psixologik tavsif berganlar. Jismning xususiyatiga qarab bola harakatidagi o’zgarishlarni M.Yu.Kistyakovskaya, D.B.El’konin, Ye.A.Arkin, V.S.Muxina, N.A.Menchinskaya va boshqalar, retseptor faoliyat mexanizmlarini I.P.Pavlov va uning shogirdlari F.R.Dunaevskiy kabilar o’rganishgan. Ularning talqinicha, emaklash - go’dakning fazoda mustaqil holda o’rin almashtirishi, harakat qilishning dastlabki ko’rinishidir. Mustaqil yurish - go’dakning insonlarga xos yo’ sinda fazoda siljish, joyidan qo’zg’alishni amalga oshirish uchun muayyan darajada tayyorgarlikni taqozo qiluvchi harakatlarning yanga ko’rinishidir. Shunday qilib, go’dakning jismlar bilan bevosita amaliy aloqaga kirishuvi va ular yordamida harakatlanishi narsalarning yangi xossa va xususiyatlarini bilib borishi, ular bilan munosabatini yanada kengaytirishi uchun imkon yaratadi. Hayotining ikkinchi yarim yilida bolaning predmetlar bilan har xil harakatlarni amalga oshirishdagi ildamligi, orientirlash faoliyatining murakkablashuvi, fazoda o’rin almashtirishining yangi shakllari vujudga kelishi uni katta yoshdagi odamlarga bevosita bog’lab qo’yadi. Go’dak o’sishining murakkabligi uning xilma - xil faoliyati bilan o’zaro bog’langandir. Shuning uchun katta yoshd agi odamlar bu davrda go’dakning ehtiyojlarini to’la qondirishga harakat qilishlari kerak. Shundagina ularning bola psixik dunyosiga muntazam va maqsadga muvofiq ta’sir etishi uning bosh miya katta yarim sharlari po’stining faoliyatini takomillashtiradi. Go’dak hayotining dastlabki oylaridan boshlaboq, Yüklə 2,6 Mb. Dostları ilə paylaş:
|