Urganch davlat universiteti pedagogika fakulteti

1.2. Pedagogik qobiliyatning asosiy turlari

1. Bilish qobiliyati-fanning tegishli sohalariga oid qobiliyatdir. Bunday qobiliyatga ega bo’lgan o’qituvchi fanni o’quv kursi hajmidagina emas, balki ancha keng chuqurroq biladi, o’z fani sohasidagi kashfiyotlarni hamisha ko’zatib boradi. Unga nihoyatda qiziqishadi, tadqiqot ishlarini ham bajaradi. Ba’zan o’quvchilar orasida: "X ni professor deyaber" ko’pincha biz u o’z sohasida bilmaydigan biror narsa bormikin deb o’ylab qolamiz", "U darsni butun vujudi, jonjahdi bilan o’tadi", yoki "Vajohati katta-yu, bilimining mazasi yo’q", kabi iboralar uchrab turadi.
2. Tushuntira olish qobiliyati-o’qituvchining o’quv materialini o’quvchilarga tushunarli qilib bayon etishi, material yoki muammoni ularga aniq va tushunarli qilib aytib berish, o’quvchilarda mustaqil ravishda faol qiziqish uyg’otish qobiliyatidir. O’qituvchi zarur hollarda o’quv materialini o’zgartira olishi, qiyin narsani oson, murakkab narsani oddiy, noaniq narsani tushunarli qilib o’quvchilarga etkaza olishi darkor. O’qituvchi o’quvchining mustaqil fikrlashini rag’batlantira oladi. Lekin, ayrim hollarda shunday fikrlarni uchratamiz: "o’qituvchi opamiz hech narsaga yaramas edilar, yo’l-yo’lakay biror narsani mutlaqo tushuntirib bera olmasdilar." O’quvchilar ruhiyatini hisobga olib borish bu qobiliyatlarga asos qilib olinadi. qobiliyatli pedagog o’quvchilarning bilim va -kamolot darajasini hisobga oladi, ularning nimani bilishlari va hali nimani bilmasliklarini, nimani unutib qo’yganliklarini tasavvur etadi. Ko’pchilik o’qituvchilarga, ayniqsa tajribasi katta o’qituvchilarga, o’quv materiali oddiy tushunarli va qandaydir alohida izohni talab etmaydigandek tuyulmaydi. Qobiliyatli, tajribali o’qituvchi o’zini o’quvchining o’rniga quya oladi, u kattalarga aniq va tushunarli bo’lgan narsaning o’quvchilarga tushunarsiz va mavhum bir narsa bo’lishi mumkin ekanligiga asoslanib ish tutadi. SHuning uchun u bayon etishni xarakter va shaklini alohida o’ylab chiqadi hamda rejalashtiradi. Qobiliyatli o’qituvchi materialni bayon etish jarayonida turli o’quvchilarning tushuntirilayotgan materialni qanday o’zlashtirayotganlarini qator belgilar asosida to’g’ri aniqlab oladi va zarurat tug’ilgan hollarda bayon qilish usulini o’zgartiradi. SHuningdek qobiliyatli o’qituvchi o’quvchilarning saboqni o’zlashtirib olishlari uchun zamin tayyorlab, ularning dam olishdan ishga o’tishlari bo’shashish, lanjlik, loqaydliklariga barham berish uchun minimal darajada vaqt ajratish zaruratini hisobga oladi. U tegishli vaziyat yuzaga kelmagunga qadar ish boshlamaydi. Masalan, darsning haddan tashqari zuriqish bilan va kuchli boshlanishi o’quvchilarda muhofaza qiluvchi tormozlanish deb atalmish holatiga sabab bo’ladi, miya faoliyati tormozlanadi va o’qituvchining so’zlari etarli darajada idrok qilinmaydi.
3. Kuzatuvchanlik qobiliyati o’quvchining tarbiyalanuvchining ichki dunyosiga kira olish qobiliyati o’quvchi shaxsini va uning vaqtinchalik ruhiy holatlarini juda yaxshi tushuna bilish bilan bog’liq bo’lgan psixologik ko’zatuvchanlikdir. qobiliyatli o’qituvchi uncha katta bo’lmagan tashqi ko’rinishlar asosida o’quvchining ichki holatidagi juda arzimagan o’zgarishlarini ham faxmlab oladi. o’quvchilarning ba’zan shunday gaplarini eshitamiz: "qaramayotganga uxshaydi-yu, hamma narsani ko’rib turadi", "o’qituvchimiz biror o’quvchining xafa bo’lganini yoki dars tayyorlamaganligini ko’zidan biladi".
4. Nutq qobiliyati - nutq yordamida shuningdek imo-ishora vositasida o’z fikr va tuyg’ularini aniq va ravshan ifodalash qobiliyatidir. Bu o’qituvchilik kasbi uchun juda muhimdir. o’qituvchining nutqi darsda hamisha o’quvchilarga qaratilgan bo’ladi. o’qituvchi yangi mavzuni tushuntirayotgan, o’quvchining javobini tahlil qilayottan, ma’qullayottan yoki qoralayottan bo’lsa ham uning nutqi hamisha o’zining ichki kuchi, ishonchi, o’zi gapirayottan narsaga qiziqayotganligi bilan ajralib turadi. Fikrlar ifodasi o’quvchilar uchun aniq, sodda, tushunarli bo’ladi. o’qituvchining bayoni o’quvchilar fikri va diqiqatini yuqori darajada faollashtirishga qaratiladi. O’qituvchi o’quvchilar oldiga savollar qo’yib, ularni asta-sekin to’g’ri javob berishga olib boradi, o’quvchining diqqatini ishga soluvchi hamda fikrini faollashtiruvchi so’z va iboralar qo’llaniladi. o’qituvchi o’zundan o’zok jumlalar, murakkab so’z birikmalari, murakkab iboralarni qo’llashdan qochadi. O’rinli yumor, hazil, engilgina istehzo nutqni jonlantirib yuboradi, uni o’quvchilar yaxshi qabo’l qiladilar. o’qituvchining nutqi aniq, jonli obrazli, talaffuzi jihatidan erkin ifodali, hic-hayajonli bo’lib, unda stilistik, grammatik, fonetik nuqsonlar uchramasligi lozim. Bir xildagi cho’ziq zeriktiradigan nutq o’quvchilarni tez charchatadi, ularni lanj, loqayd qilib qo’yadi. Ayrimlar tez, ayrimlar sekin gapirishga moyil bo’ladilar. O’quvchilarning o’zlashtirishlari uchun o’rtacha, jonli nutq yaxshi natija beradi. Haddan tashqari keskin va baqiroq nutqu o’quvchilar asabini bo’zadi, toliqtirib qo’yadi.
5. Tashkilotchilik qobiliyati - birinchidan o’quvchilar jamoasini uyushtirish muhim vazifalarini hal etishga ruhlantirishni, ikkinchidan o’z ishini to’g’ri uyushganligini nazarda tutadi. o’z ishini tashkil etish deganda ishni to’g’ri rejalashtira olish va uni nazorat qila bilish nazarda to’tiladi. Tajribali o’qituvchilarda vaqtni o’ziga xos his etish ishlanmasini vaqtga qarab to’g’ri taqsimlay olish, belgilangan muddatda ulgurish xususiyati hosil bo’ladi. Dars davomida, kutilmaganda ortiqcha vaqt sarflash hollari uchrab turadi. Ammo tajribali o’qituvchi zarur hollarda darsning rejasini o’zgartira oladi.
6. Obro’ orttira olish qobiliyati - o’quvchilarga bevosita emostional irodaviy ta’sir ko’rsatish va shu asosda obru orttira olishdir. Obru faqat shu asosdagina emas, balki o’qituvchining fanni yaxshi bilishi, mehribonligi, nazokatligi va hakozolar asosida ham qozoniladi. Avtoritar qobiliyatlar o’qituvchi shaxsiy sifatlarining butun bir irodaviy sifatlariga (dadilligi, chidamligi, qat’iyligi, talabchanligi va hakozolar) shuningdek o’quvchilarga ta’lim - tarbiya berish mas’uliyatini his etishga o’zini haq ekanligiga ishonishga, bu ishonchni o’quvchilarga etkaza olish kabilarga ham bog’liq. o’quvchilar qo’pollik qilmaydigan, qo’rqitmaydigan, to’g’ri talab qo’ya oladigan o’qituvchini hurmat qiladilar.
7. Kommunikativ - to’g’ri muomala qila bilish qobiliyati. Bolalarga yaqinlasha olish, ular bilan pedagogik nuqtai nazardan juda samarali o’zaro munosabat o’rnata bilish pedagogik nazokatning mavjudligini bildiradi. 8. Kelajakni ko’ra bilish qobiliyati - o’z harakatlarining oqibatlarini oldindan kurishda, o’quvchining kelgusida qanday odam bo’lishi haqidagi tasavvur bilan bog’liq bo’lgan shaxsni tarbiyalab etishtirishda, tarbiyalanuvchining qanday fazilatlarini taraqqiy etishini oldindan aytib bera olishda ifodalanadigan maxsus qobiliyat. By qobiliyat pedagogik optimizmga, tarbiyaning qudratiga, odamga ishonish bilan bog’liq bo’ladi. 9. Diqqatni taqsimlash qobiliyati - o’qituvchi uchun diqqatning barcha xususiyatlari hajmi, kuchi, idora qilina olishi ham taraqqiy etgan bo’lishi muhimdir. Diqqat ayni bir vaqtda faoliyatning bir qancha turlari o’rtasida taqsimlanish qobiliyati o’qituvchining ishi uchun alohida ahamiyat kasb etadi. Qobiliyat tajribali o’qituvchi mavzuni bayon qilish mazmunini va formasini o’z fikri yoki o’quvchi fikrini diqqat bilan ko’zatadi, ayni vaqtda barcha o’quvchilarni o’z diqqat e’tiborida tutadi, toliqish, e’tiborsizlik tushkunlik alomatlarini hushyorlik bilan ko’zatib boradi, barcha intizom bo’zish hollarini e’tibordan qochirmaydi, nihoyat shaxsiy hatti harakatlarini ko’zatib boradi. Tajribasiz o’qituvchi ko’pincha materialni bayon qilishga berilib ketib o’quvchilarni e’tibordan chetda qoldiradi. O’qituvchi yuqoridagi qobiliyatlardan tashqari sabr - toqatli, irodali bo’lishi va ibrat - namuna bo’la olish qobiliyatiga ega bo’lishi lozim. o’qituvchi o’quvchilarni o’zining shaxsiy namunasi, o’z shaxsiy hulq atvori va butun shaxsi bilan ham tarbiyalaydi. Bolalar uchun o’qituvchining har bir hatti harakati namunadir. Bu xolat o’qituvchidan bolalarga nisbatan juda ziyrak munosabatda bo’lishni talab etadi. SHuning uchun o’qituvchi o’zi o’qitadigan fanni mO’qammal bilish bilan birga yuksak axloqiy, ma’naviy pok, irodali, nazokatli, sabr toqatli, qat’iyatli, mehnatsevar, kamtar bo’lishi lozim. O’qituvchining irodasi va ahamiyatiga to’xtalib o’tgan maqsadga erishish yo’lida turgan qarama-qarshiliklarning bartaraf qilish uchun zo’r berish bilan bog’liq bo’lgan va ma’lum maqsadga qaratilgan ongli hayotiy harakatlar irodaviy harakatlar deb nomlanadi. O’qituvchida irodaviy sifatlarning musaqillik, didaktik, qat’iylik, o’zini tuta bilish kabi muhim tomonlari bo’lishi kerak. Mustaqillikning mohiyati shundan iboratki, o’qituvchi o’zining ish harakatlarning tevarak atrofdagilarning taziyini, tasodifiy taassurotlar bilan emas, balki o’z ishonch aqidalari, bilimlari va shu vaqtda qanday ish tutish kerakligi haqidagi tasavvurlarga asoslanib belgilaydi. Dadillikda o’qituvchi o’z vaqtida va ortiqcha ikkilanishlarsiz etarli darajada asoslangan qarorga keladi va shundan so’ng ularni o’ylab hayotta tadbiq etadi. Dadillik bilan bir qatorda qat’iylik ham ishni muvaffaqiyatli amalga oshirishni ta’minlovchi muhim sifatdir. Maqsadga erishadigan qiyinchiliklar uni hayiqtirmaydi, maqsad sari intilaveradi. Irodaviy faoliyatning yuksak darajasi o’zini tuta bilishdir. o’qituvchining sobitlilik, o’zini tuta bilish, hic-tuygulari, kayfiyati kechinmalarini, temperamentini boshqara olish sifatlari juda muhimdir. Har qanday vaziyatda o’zini tuta oladigan, o’zini yo’qotmaydigan, kupam asabiylashmaydigan va bolalarning asabini ham bo’zmaydigan o’qituvchini o’quvchilar afzal ko’radilar. Nerv sistemasining tipi (temperament) g’oyat barqaror, uni xoxlagan paytda tez o’zgartirib bo’lmaydi. Ammo uni qandaydir ma’noda boshqarish, jumladan salbiy tip ko’rinishlarini tutib turish mumkin. o’z tipidagi ijobiy tomonlaridan foydalana oladigan va salbiy tomonlariga barham bera biladigan, nerv sistemasi istalgan tipining namoyondasi bo’lgan kishi o’qituvchi bo’lishi mumkin. o’qituvchi ishining muvaffaqiyatiga bu tiplardan tashqari, yuzaga keladigan vaqtincha psixik holatlar (kayfiyat) ham ta’sir ko’rsatadi. o’qituvchilar kayfiyati yomon bo’lsa, ularning darslari ham yurishmasligini biladilar. Buni o’quvchilar ham sezadilar ularga ta’sir qiladi. O’qituvchi ayrim hollarda xunob bo’lishi va g’azablanishi ham mumkin, lekin shu vaqt ham o’zini yo’qotmasligi kerak, qo’pollik va haqoratga o’tmasligi lozim. O’qituvchi bO’qilmas irodaviy xususiyatga ega bo’lishi, hayot va faoliyatda aslo og’ishmasdan maqsadni hatti harakatlarni amaliyotda qo’llashi lozim. o’qituvchining sabr toqatlilik xususiyati ushbu hollarda qamrab olinishi mumkin: turli xususiyatlardan tashkil topgan sinfni jamoa sifatida shakllantirishda; o’qituvchining xulq atvoriga, o’zlashtirish darajasiga, o’qishga munosabatiga, o’ta faolligi (sustligiga) vazminlik bilan yondashishda; shaxslararo munosabatdagi har xil nizoli, ziddiyatli holatlarga nisbatan shaxsiy fikrini bildirishda, ularning oldini olishda; maktab ichki rejimiga jamoatchilik topshiriqlariga, rag’batlantirishning zaifligiga, ba’zi illatlar kurinishga toqat qilib faoliyat ko’rsatishda; milliy an’analar bilan zamonaviylik o’rtasidagi ziddiyatda va boshqalarda. O’qituvchining andishalilik xususiyati muhim rol o’ynab, u pedagogik faoliyatning mazmundorligi, uning ta’sirchanligi mezoni bo’lib hisoblanadi. O’qituvchining andishaliligi bir qancha holatlarda ifodalanishi mumkin: o’quvchi yoki ota-onaga etkazilishi, o’zatilishi mo’ljallangan axborot, xabar, ma’lumotga o’qituvchining kasbiy nufo’ziga zarar keltirishi ehtimoli nuqtai nazardan kelib chiqqan holda yondoshiladi; o’quvchi shaxsiyatiga, o’qishga munosabatiga, sinf jamoasi o’rtasidagi nufo’zga sezilarli xalal berish ehtimoli mavjudligini hicobra olishda; ota-onalar bilan oila sha’niga nisbatan salbiy kechinmalar paydo bo’lishini e’tiborda tutishda; oilaviy nizolar, mojarolar, ziddiyatlar, janjallar oldini olish, ularning oqibatlarini tushunishda; shaxslar munosabat, muomala, muloqot sharoitini bo’zilishi va boshqa nozik holatlarni anglatadi va hakozo. O’qituvchining andishaligini, andishaning oti qo’rqoq qabilida tutmasligi kerak. Bag’rikenglik o’qituvchining bag’rikenglik xususiyati xulq odob ko’rinishlari, noxulq kechinmalari, ziddiyatlar oqibatlarini ruhiy dunyodan chiqarib tashlashda kurib ko’rmaslikka, sezib sezmaslikka olishda ko’zga tashlanadi. Samimiylik o’qituvchining maktab, sinf, turar joyda yuzaga kelayotgan ijobiy taraqqiyparvar voqealarga va hodisalarga nisbatan ilk munosabatini, undagi samimiylikni ifodalaydi.