Urganch davlat universiteti texnika fakulteti «transport tizimlari»

4. Ustlash (superpozitsiya) usuli.

Ushbu usulda asosan sxemada birdan ortiq EYUK manbalari bo‘lsa, elektr zanjiri har bir EYUK manbaining ta’siridan hosil bo‘lgan xususiy toklar uchun alohida (bosqichma-bosqich) hisoblanadi. Har bir bosqichda sxemada bitta EYUK manbai qoldirilib, qolgan barcha manbalar vaqtincha nolga teng deb faraz qilinadi va barcha tarmoklarda shu EYUK ta’sirida oqayotgan toklar topiladi. Zanjirda nechta EYUK manbai bo‘lsa, hisoblash ishlari shuncha marta bajariladi. Ammo zanjirdagi barcha qarshiliklar va sxemadan vaqtincha ajratilgan manbalarning ichki qarshiliklari o‘zgarishsiz qoldiriladi. Agar manbalarning ichki qarshiliklari berilmagan bo‘lsa, u nolga teng deb qabul qilinadi. Agar biror murakkab elektr zanjiri m ta EYUK manbaidan va n ta tarmoqdan tashkil topgan bo‘lsa, u holda k - nomerli ixtiyoriy tarmoqning R_k qarshiligidan sxemadagi har bir EYUK ta’siridan hosil bo‘lgan kabi turli qiymat va yo‘nalishlarga ega bo‘lgan xususiy toklar oqib o‘tadi. Tarmoqlardan oqib o‘tayotgan toklarning haqiqiy qiymatlari ayrim manbalar ta’sirida hosil bo‘lgan xususiy toklarning algebraik yig‘indisiga teng

. (3.8)

6. 
   Ekvivalent generator usuli
   

M

3.3 – расм.
urakkab elektr zanjirining ixtiyoriy bitta tarmog‘idagi tokning qiymatini aniqlash kerak bo‘lganda ekvivalent generator usulidan foydalanish mumkin. Ajratilgan tarmoqqa nisbatan zanjirning qolgan qismini ikki qutblik deb qaralsa, shu ikki qutblik hisob davomida ekvivalent generator bilan almashtiriladi. Ekvivalent generatorning ichki qarshiligi ikki qutblikning kirish qarshiligiga, EYUK esa, ajratib ko‘rsatilgan tarmoq qismlaridagi salt ishlash kuchlanishiga teng deb qabul qilinadi.
3.3-rasm, a da ab tarmog‘ining I tokini aniqlash talab qilinadi. To‘rtburchakdagi A belgisi, uning tarkibida EYUK yoki tok manbasi borligini ifodalaydi. Agar ab tarmoqqa qiymatlari teng qarama - qarshi yo‘nalgan ikkita E₁ va E₂ EYUK manbalarini ulasak, tok I ning qiymati o‘zgarmaydi (3.3-rasm, b).
Ustlash usuliga binoan
.
Bu erda I-E₁ va ikki qutblik ichidagi barcha manbalar ta’sirida hosil bo‘ladi. I esa E₂ manba ta’sirida hosil bo‘ladi.
SHular asosida va 3.3-rasm, v,g sxemalaridan I va I ni aniqlaymiz. E₁ va U_ab kuchlanish bir-biriga qarama-qarshi yo‘nalgan.
Zanjirning bir qismi uchun (EYUK bor bo‘lgan) Om qonuniga binoan:
. (3.9)
Bunda E₁ shunday tanlanadiki, tok I ning qiymati nolga teng bo‘lsin. ab tarmoqda tokning nolga teng bo‘lishi tarmoqning uzilishi bilan teng kuchli (salt ishlash). Salt ishlash kuchlanishi U_abcu bilan belgilanadi. Demak, E₁ ni U_abcu ga tenglasak, bo‘ladi. bo‘lganligi sababli, 3.3-rasm, g ga ko‘ra
, (3.10)
bunda R_k - ikki qutblikning kirish qarshiligi; R - ab tarmoq qarshiligi.
Demak, bu usul bilan tok aniqlanganda:
1. ab tarmoq uzilgan holat uchun a va b qismalar orasidagi kuchlanish aniqlanadi.
2. ab qismalarga nisbatan kirish qarshiligi R_k topiladi (EYUK manbalari qisqa tutashtirilib, tok manbalari uzib qo‘yilgan holatda).
3. Tokning qiymatini quyidagi formula bilan hisoblab topiladi.
. (3.11)
Har bir usul bo‘yicha noma’lumlar aniqlangandan so‘ng, hisobiy qiymatlar aniqligi quvvatlar balansi bo‘yicha tekshiriladi. Energiyani saqlanish qonuniga binoan, vaqt birligida sxemadagi qarshiliklardan ajralayotgan issiqlik miqdori, shu vaqt birligida manbadan olinayotgan energiyaga teng bo‘lishi kerak.
Agar manbadan o‘tayotgan tok bilan, EYUK ning yo‘nalishi bir xil bo‘lsa, manba vaqt birligida zanjirga EI miqdorda energiya (yoki quvvat) beradi va EI ko‘paytma tenglamaga musbat ishora bilan kiradi. Agar I va E ning yo‘nalishlari qarama - qarshi bo‘lsa, EYUK manbasi iste’mol qiladi va EI ko‘paytma quvvatlar balansi tenglamasiga manfiy ishora bilan kiradi.
. (3.12)
Agar sxemaning a tuguniga tok manbaidan I_k tok kirib, b tugunidan chiqib ketayapti deb faraz qilsak, tok manbasi berayotgan quvvat U_abI_k ga teng bo‘ladi. U holatda quvvatlar balansi tenglamasi quyidagi ko‘rinishda bo‘ladi
. (3.13)
Ba’zi bir hollarda elektr zanjirlarining bir uchini yoki berk konturidagi elektr holatni tahlil qilish uchun zanjir qismi yoki kontur bo‘ylab potensiallarning taqsimlanish grafigi quriladi. Zanjir qismining yoki konturning har bir nuqtasi uchun potensial diagrammada tegishli o‘z nuqtasi bo‘ladi. Absissa o‘qida konturdagi ixtiyoriy bir nuqtadan boshlab qarshiliklarning qiymatlari qo‘yiladi, ordinatalar o‘qida nuqtalarning potensiallari belgilanadi. Koordinata tekisligidagi nuqtalarni tutashtiruvchi chiziq zanjir uchastkasining yoki konturning potensial diagrammasi deyiladi.
CHiziqli o‘zgarmas toklar temasidagi ko‘rilgan materiallar keyingi mavzularni o‘rganishda alohida ahamiyatga ega. Ko‘rib chiqilgan murakkab zanjirlarni hisoblash usullari, o‘zgaruvchan tok zanjirlari uchun ham qo‘llanilishi mumkin.