Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва
VIII BOB. RENTGEN VA RADIOMETRIK SINASH USULLARI
Yüklə 24,39 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
VIII BOB. RENTGEN VA RADIOMETRIK SINASH USULLARI
8.1. Rentgen va γ- nurlari to‘g‘risida umumiy tasavvurlar Rentgen nurlari elektromagnit nurlanishlarning bir ko‘rinishidir. Rentgen nurlari va ularga yaqin bo‘lgan γ -nurlar ko‘rinadigan yorug‘likdan shu bilan farqlanadiki, ular ko‘rinadigan yorug‘lik kvantlarni energiyasiga qaraganda yuz ming marotaba katta kvant energiyasiga ega. Bu nurlar kvantlarning yuqori energiyasi tufayli sanoat defektoskopiyasida juda qimmatli hisoblangan xossalarga-optik noshaffof bo‘lgan ancha qalin materiallardan o‘ta olish xossasiga ega bo‘ladilar. Rentgen nurlari to‘g‘ri chiziq bo‘ylab 3·10 10 sm/sek tezlikda tarqaladi. Yuqori singib o‘tish qobiliyatiga ega bo‘lib, bu nurlar metal va nometall buyumlar orqali bemalol o‘tadi, fotoplostinkaga ta’sir ko‘rsatadi va ba’zi moddalarning yorishishiga sababchi bo‘ladi. Rentgen nurlarining manbai rentgen trubkasi bo‘lib, u ichidan havosi so‘rib olingan shisha ballondan iborat (8.1- rasm). Ballonga ikkita elektrod – katod va anod kavsharlangan. Katod sifatida fokuslovchi idishga mahkamlangan yupqa volorom spiral qabul qilingan; anod sifatida valfrom plastina xizmat qilib, u trubka o‘qiga nisbatan 45 0 burchak ostida joylashgan va sovutuvchi suyuqlikni keltirish uchun ichida kanali bo‘lgan ichi bo‘sh mis strejenga mahkamlangan. 8.1-rasm. Rentgen trubkasining sxemasi: 1-shisha ballon; 2-katod- volfram spiral; 3-anodli g‘ilof; 4-elektornlar oqimi; 5-volfram plastinka; 6-anod; 7-sovutuvchi suyuqlikni keltirshiuchun quvur; 8-rentgen nurlari dastasi. Katod spirali ta’minlash manbaiga ulanadi. Elektr toki o‘tganda katod spirali qiziydi va erkin elektronlar chiqara boshlaydi (termoelektron emissiya hodisasi). Bu vaqtda trubka elektrodlariga yuqori kuchlanish uzatiladi, uning ta’sirida erkin elektronlar musbat zaradlangan anod tomon xarakatlanadi. Katoddan tez uchib chiqayotgan elektronlar anod materiallari bilan to‘qnashadi va keskin tormozlanish natijasida ularning kinetik energiyalarining bir qismi rentgen nurlanishiga aylanadi. 233 Anod atrofida elektronlarning tormozlanishi bir xilda ro‘y bermaydi. Elektronlarning katta miqdori tormozlanishda o‘z kinetik energiyasini to‘la issiqlik energiyasiga aylantiradi, va butun elektronlar oqimidan energiyaning faqat kichik qismi rentgen nurlanish energiyasiga aylanadi. Trubka elektrodlaridagi kuchlanish qanchalik yuqori bo‘lsa, elektronlarning harakatlanish tezligi va ularning kinetik energiyasi shunchalik katta bo‘ladi. Rentgen nurlarining intensivligi vaqt birligi ichida anod atrofida tormozlanuvchi elektronlar miqdori bilan belgilanadi. Anod materialining atom og‘irligi qancha yuqori bo‘lsa va trubkadagi kuchlanish qanchalik yuqori bo‘lsa, u xolda rentgen nurlari generatsiyasining samaradorligi shuncha yuqori bo‘ladi. Rentgen nurlanishining minimal to‘lqin uzunligi kvantning maksimal energiyasiga mos keladi. Qisqa to‘lqinli yaxlit spektrning rentgen nurlanishlari – bikr, uzun to‘lqinli rentgen nurlanishlari esa – yumshoq deyiladi. Katodda spiralning cho‘g‘lanishini va trubkaninig elektrodlaridagi kuchlanishni tartibga solish yo‘li bilan turli initensivlikdagi va bikrlikdagi rentgen nurlanishlari hosil qilinadi. Radioaktiv nurlanishlarning turlari. Ayrim kimyoviy elementlar yadrolarining yemirilishida hosil bo‘ladigan barcha radiaktiv nurlanishlar zaradlangan yadro zarrachalarini, elektromagnit va elektr neytral nurlanishlarini ifodalaydi. Zaradlangan yadroviy zarrachalarga elektronlar, pozitronlar, deytronlar, α - zarrachalar, protonlar va boshqa, elektromagnit nurlanishlariga esa γ- kvantlar kiradi. α – nurlanishlar materiallarda juda kam singib o‘tish qobiliyatiga ega. β – nurlanishlar radioaktiv yemirilishda yuzaga keladi va atom yadrosining yorig‘lik tezligiga yetadigan juda katta tezlikda chiqarayotgan elektronlardan iboratdir. β – zarrachalar modda bilan to‘qnashganda modda atomining yadrolari va elektronlari bilan o‘zaro ta’sirlashadi. β – zarrachalarining atomdagi elektronlar bilan to‘qnashishi bu zarrachalar energiyasining modda atomlarini ionlashtirishga yo‘qotilishini yuzaga keltirsa. β – zarrachalarning yadrolar bilan to‘qnashishida esa tormozlovchi rentgen nurlanishi vjudga keladi. γ – nurlanish elementlarning radioaktiv yemirilishida atom yadrosi chiqaradigan kvont nurlanishdan iboratdir. O‘nlab million elektron - valtga yetadigan juda katta energiyasi tufayli γ - nurlar juda katta singib o‘tish qobiliyatiga ega, bu esa ularni sanoatning turli tarmoqlarida materiallarning fiziko–mexanik xossalarini 234 tekshirish uchun foydalanishga imkon beradi. γ – nurlar o‘z tabiatiga ko‘ra rentgen nurlariga o‘xshaydi, ular na elektr, na magnit maydonda og‘maydi. γ – nurlanishlar manbalari. Qurilishda qo‘llaniladigan radioaktiv manbalar γ - nurlanishlar energiyasiga bog‘liq holda uch guruxga bo‘linadi: energiyasi 1 Mev atrofida bo‘lgan bikr nurlanishli manbalar, energiyasi 0,3- 0,7 Mev bo‘lgan o‘rtacha bikrlikdagi manbalar va energiyasi 0,3 Mev dan kam bo‘lgan yumshoq nurlanishli manbalar. Ayrim radioaktiv izotoplarning asosiy tavsiflari 8.1.- jadvalda berilgan. 8.1– jadval Yüklə 24,39 Mb. Dostları ilə paylaş:
|