Јурилиш материаллари ва конструкциялрини тадіиі этиш ва

3.13-
rasm. Indikator sxеmasi: 1–stеrjеn; 2–ko‘rsatkich 
strеlka; 3–shkala; 4–kichkina shеstеrnya (tishli 
g‘ildirak); 5–
tishli sеktor; 6–prujina. 
3.14-rasm. Indikatorni shtativ yordamida 
mah
kamlash sxеmasi:
1–shtativ stoykasi; 
2–
karеtkali gorizontal stеrjеn; 3–indikator; 
4-
mеtall plastinka; 5–buyum; 6–stoykani 
burish uchun gayka. 
Strelkaning og‘ishi kattaligi bo‘limining qiymati 1/100 mm bo‘lgan shkalaga 
ko‘ra belgilanadi. Yanada aniqroq o‘lchashlar uchun shkalasi qiymati 1/1000 mm 
bo‘lgan indikatorlar qo‘llaniladi. 
O‘lchashlar vaqtida konstruksiyalarga urinish 
joylarida sirt silliq va tekis bo‘lishi kuzatib boriladi, aks 
holda bunday joylarga metall plastinkalar yopishtirilishi 
kerak bo‘ladi. Indikatorni o‘rnatish shtativ yordamida amalga oshiriladi (3.14-rasm). 
Ko‘rib chiqilgan asboblarning asosiy kamchiligi shundaki, ko‘rsatishlarni olish 
davriy ravishda amalga oshiriladi, bu esa temirbeton konstruksiyalarning yuklanish 
ostida siljuvchanligi jarayonining rivojlanishi munosabati bilan egilishlarning va ular 
orttirmalarining uzluksiz ortib borishi to‘g‘risida to‘la tasavvur bermaydi. 

---

118 
3.17-rasm. Aistovning KA–
4 klinomеtri:
1–asbob korpusi; 2–mayatnik; 3–mikrom
еtrik vint;
4–shkalali disk; 5–sanoqlar uchun ko‘rsatkich;
6–d
еmpfеrlovchi eshkak; 7–kuchsiz tok elеktr signali 
uchun kl
еmma; 8–mayatnikni tеbranishdan saqlovchi 
vintlar; 9–strubtsina. 
Egilishning kattaligini uzluksiz kuzatish uchun sinalayotgan konstruksiyaning 
ko‘pgina nuqtalarida ko‘chishlarning kattaligini masofadan turib yozishda IPD-1 
asbobidan foydalaniladi. Asbob datchiklardan va yozib oluvchi moslamadan iborat. 
Datchiklar va qabul qilgichlar (priyomniklar) sifatida o‘zgaruvchan tokning sanoat 
chastotasida ishlovchi selsinlardan foydalanilgan. Datchiklar hisobiy kesimlarda 
qo‘zg‘almas tayanchlarda sinalayotgan konstruksiya bilan kontaktda o‘rnatiladi. 
Yozib oluvchi qurilma datchiklar bilan simlar orqali ulangan priyomniklarni ulaydi. 
O‘lchanayotgan egilishning kattaligini yozish 5:1, 10:1, 50:1 masshtablarda amalga 
oshirilishi mumkin. Yozib olishning borishi to‘g‘ri bosqichli va konstruksiyani 
yuklashda hamda uni yuklanish ostida tutib turishda (3.15-rasm) alohida amalga 
oshiriladi. Yozib oluvchi moslama konstruksiya sinaladigan joydan istagan masofada 
joylashtirilishi mumkin. Konstruksiya kesimlarining burilish burchaklarini o‘lchash 
uchun klinometrlardan foydalaniladi. Sinovlarda Stopani, Aistov va boshq. 
sistemasidagi klinometrlar keng tarqaldi. Stopani klinometri (3.16-rasm) planka bilan 
sharnirli mahkamlangan shaytondan (sath 
o‘lchagichdan), mikrometrik vintdan, bo‘linmalari 
bo‘lgan limbdan va klinometrni tekshirilayotgan 
konstruksiyaga o‘rnatish uchun strubsinadan iborat. 
Asbob o‘rnatilgandan so‘ng shayton gorizontal 
holatga shunday hisob bilan keltiriladiki, bunda uning 
o‘qi konstruksiyaning egilish tekisligiga mos tushsin 
yoki unga parallel bo‘lsin. Konstruksiyani sinashda 
uning kesimi buriladi va shayton gorizontal holatdan 
chiqadi. Burilish burchagi:
δ
α
=
tg
l
formuladan 
topiladi,
bu yerda: 
δ
– ko‘chish, u 0,0055 (
s1
–
c
2
) 
mm ga teng; 
l
– asbob bazasi bo‘lib, u 
sharnir markazidan mikrometrik 
vintning o‘qigacha bo‘lgan masofaga teng, 
l
=175 mm; 
(
s1
–
s
») – mikrometrik vintning vertikal ko‘chishidagi sanoqlar farqi. 

---

119 
Aistov klinometri KA-4 ichiga og‘ir mayatnik osilgan quvursimon korpusdan 
(3.17-rasm), diskli shkalali mikrometrik vintdan va strubsinadan iborat. Klinometr 
sinalayotgan konstruksiyaga vertikal holatda mahkamlanadi. Konstruksiyaning burilishi 
burchak tangensi kattaligi bo‘yicha aniqlanadi, u Stopani asbobi uchun chiqarilgan 
formula bo‘yicha hisoblanadi, faqat asbob bazasi uchun vertikal bo‘yicha mayatnik 
osilgan nuqtadan mikrometrik vint o‘qigacha bo‘lgan masofada qabul qilinadi.