Uzbekiston respublikasi xalk taъlimi vazirligi navoiy davlat pedagogika

Tizza osti chuqurchasi
(
fossa romboidea
) rombsimon shakldagi chuqurcha bo’lib, 
tizaning orqa sathidan boldirning yuqori (pro’qsinal) uchi va sonning pastki (distall) uchlaridagi 
mushaklar hosil qiladi. Bu 
chuqurchada qon tomirlari va asab tolalari ancha yuzajoylashadi.
Boldir-takim kanali
(
canals cruropopliteus)
boldir mushaklarining orqa guruhi yuza va 
chuqur mushaklari orasida hosil bo’ladi. Uning yuqoridagi teshigi rombsimon (tizza osti) 
chuqurchaning pastki burchagidan boshlanadi, pastki teshigi esa oyoq tovoniga qarab ochiladi. 
Siz bilishingiz shart bo’lgan va bulmagan 
Qiziqarli ma'lumotlar. 
A. O. Obisov ma'lumotiga ko’ra tik turgan xolatda son suyagi 1,5 tonna, yelka suyagi 850
kg va katta boldir suyagi 1,8 tonna ogirlikni kutara oladi, umurtqa pog’onasini bukush uchun 
700-2000 kg gacha kuch sarflanish lozim. 
Nemis olimi O’qean (XIIIasr) fikricha odam tanasi umurtqa suyaklaridan iborat bo’lib, 
uning ta'kidlashicha kalla skeleti shaklini o’zgargan umrtqalar birlashmasidir. 
Danil Valanskiy (1836) ta'kidlashicha odam skeletining kalla qismi quloq, til va ko’z 
umurqalaridan, yuz qismi esa burun umurqalaridan hosil bo’lgan. 
Yangi tug’ilgan chaqalo’q kallasining bosh qismi yuz qismiga qaraganda 8/1 nisbatiga 
teng bo’lsa o’rta yashar odamda bu nisbat 2/1ga tenglashadi. Hayot davomida bu holat kallaning 
yuz qismida joylashgan burun va og’iz bo’shlig’ining takomillashuvi bilan bog’liqdir. 
Kalla skeletini mukammal o’zlashtirgan rus olimi M.M. Gerasimov, Ivan Grozniy, Amir 
Temur, Abdul Xasan Rudakiy va Ulugbekdek ulug’ insonlarning kalla skeletida yuz kiyofasini 
tasvirlab bergan. 

---

Olimlarning oxirgi ma'lumotlariga ko’ra, sinovial suyuqligi bo’g’imdagi ishkalanish 
kuchini kamaytirish bilan birga bo’g’im tog’ayni oziqlantirib harakatni tormozlaydi va 
gidrodinomik rechag hisoblanadi. Bo’g’im bo’shlig’idagi sinovial suyo’qligi bo’g’im kattaligiga 
bog’liq bo’lib, uning mikdori 0,1-4,6 ml.ga teng. 
Berezkin (1969) gavdaning harakati bo’g’imlar uchun ekanligini tajribada isbotlagan. U 
ikki guruh itlarni ko’zatishdan utkazib, birinchi guruh itlarni harakatsiz saqlaydi. Natijada 
bo’g’im bo’shlig’idagi suyuqlik ancha kamayadi. Ikkinchi guruhda esa aksincha bu suyuqlik 
miqdori 2-3 barovar ko’payganini isbotlagan. 
Chepoy (1987) ma'lumotiga ko’ra umurtqa pog’onasi chin 122ta bo’g’im, 26ta 
sinxondroz va 365ta boylam hosil qilib birikadi. 
Mushak kesilgan paytda qisqarib mushakni qin shaklda o’rab turuvchi yupqa parda 
(fassiya) qin ichiga kiradi, xuddi sincho’q iniga kirganidek, shu bois mushak so’zi (mouse-) 
sichqon degan ma'noni anglatadi. 
Tanadagi eng mayda suyaklar bir tomchi suv sig’adigan o’rta qulo’qda joylashgan 
bolgacha, sandoncha va uzangicha bo’lib, tovush tulqinini ichki qo’loqqa o’tkazish vazifasini 
bajaradi. 
K. A. Timiryazev "o`simliklar dunyosini bargsiz tasavvur etib bulmaganligi kabi, 
mushaklarsiz tirik jonzotni ham tasavvur etish mumkin emas ". 
Odam tanasidagi 600 dan ziyod skelet mushaklari 2xil harakati tufayli chiniqadi va kuch 
to’playdi:
A. Dinamik harakatda (yengil atletika, chopish, cho’milish) chiniqadi va elastiklik 
xususiyatiga ko’pro’q ega bo’ladi. 
B.Statik harakatda (kulturizm, og’ir atletika) kuch tuplaydi, ammo elastiklik xususiyati 
pasayadi. 
Mushakning maxsus organoidi miofibrilning qalinligi 1,0-1,5 mkm ga teng, mushak 
tolasining qalinligi esa 50-100 mkm ga teng bo’lib, uning uzunligi 50sm gacha yetadi. Mushak 
tolalarining yigindisi mushak to’qimasini hosil qiladi. 
Tananing eng og`ir mushagi sonning to’rt boshli mushagi bo’lib uning og`irligi 4 kg dan 
ortiq. Eng uzun tikuvchilar mushagining uzunligi esa 1 metrga yetib qoladi. 
Qalinligi 1 sm ga teng bo’lgan mushak 10 kg yukni ko’tarishi mumkin. 
Boldirning 3 mushagi hosil qilgan (AXIL) payining ish kuchi: yurganda 240 kg.ga, statik 
ish bajarish jarayonida 470 kg. ga, dinamik harakatda esa 930 kg ga teng. 
Mushakning 1mm kub maydonida 1000tagacha kapilyar topilgan, shundan yuza 
mushaklarga qaraganda chuqur mushaklarda 1,5-2 marotaba ko’p kapilyarlar bor. 
Fiziolog N.I. Aringinning ta'kidlashicha mushak tolalarining qisqarishi ulardagi qon 
tomirlar buylab qonning harakatiga izn beradi, shuningdek yurak ishini yengillashtiradi va 
moddalar almashinuvini jadallashtiradi. 

---

Odam tanasidagi skelet mushaklarining qon tomirini sathi 6m kvadratga teng ekan.
V.V.Kobanov fikricha fassiya- bu yumshoq skelet. 
I.P.Pirogov fikricha gavdadagi har bir mushak va uning qon tomirlari, asab tolalarini 
alohida o’rab qin hosil qiluvchi yumshoq to’qima fassiya deb nomlangan.