Vi semestr uchun o’quv materiallari 1-Mavzu: Diktant va uning turlari

7-Mavzu:Ta’limiy va sinov insholari

Taʼlimiy va sinov insholari

Insho belgilangan maqsadga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: ta’limiy

insholar va sinov insholari.

Ta’limiy insholar sinfda yoki uyda o‘quvchi tomonidan yozilib,

ijodiy fikr yuritishga, mavzuni to‘g‘ri bayon qilishga qaratiladi.

Bunday insholarda biror yozuvchi yoki shoir ijodi, asarlari mazmuni,

mavzu doirasi, badiiy ahamiyatini o‘zlashtirish, o‘quvchida fikrlash

ko‘nikmalari, qaror qabul qilish tezligi, voqelikka, shaxslarga, narsahodisaga baho berish malakasini shakllantirish maqsadi qo‘yiladi.

Ta’limiy insholar ham baholanadi, lekin bunday insholar bilimni

aniqlashga emas, bilim berishga yo‘naltiriladi.

Sinov insholari o‘rganilgan mavzularga doir bilimlarni, insho

yozish ko‘nikma va malakalarini sinash hamda baholash uchun

muayyan mavzular tugagandan so‘ng, choraklar yoki o‘quv yili

oxirida nazorat ishi sifatida, davlat attestatsiyalarida, olimpiadalarda,

ijtimoiy-gumanitar sohalarga doir tanlovlarda o‘tkaziladi. Sinov

insholari olingan bilim, ko‘nikma va malakani baholashga xizmat

qiladi.

O‘quvchini kasbga yo‘naltirish, muayyan sohalar haqida

tasavvur va bilim hosil qilish har bir fan o‘qituvchisining burchi

hisoblanadi. Yosh avlodni kasbga tayyorlovchi asosiy omil ona tili va

adabiyot fanlaridagi matnlar, mashqlar va albatta, “Kim bo‘lsam

ekan?”, “Men tanlagan kasb” kabi mavzulardagi dastlabki insholardir.

Insho аrabcha so‘z bo‘lib, “tashkil etish”, “yaratish”, “qurish”,

“barpo qilish”, “ijod”, “bayon” , “tahrir” ma’nolarini anglatadi. Insho

muallifning ma’lum bir mavzudagi bilim va tasavvurlarini, voqelikka

munosabatini, mustaqil fikrini bayon qilish natijasida shakllanadigan

yozma ish turidir. O‘quvchini kasbga yo‘naltirish, muayyan sohalar haqida

tasavvur va bilim hosil qilish har bir fan o‘qituvchisining burchi

hisoblanadi. Yosh avlodni kasbga tayyorlovchi asosiy omil ona tili va

adabiyot fanlaridagi matnlar, mashqlar va albatta, “Kim bo‘lsam

ekan?”, “Men tanlagan kasb” kabi mavzulardagi dastlabki insholardir.

Insho аrabcha so‘z bo‘lib, “tashkil etish”, “yaratish”, “qurish”,

“barpo qilish”, “ijod”, “bayon” , “tahrir” ma’nolarini anglatadi. Insho

muallifning ma’lum bir mavzudagi bilim va tasavvurlarini, voqelikka

munosabatini, mustaqil fikrini bayon qilish natijasida shakllanadigan

yozma ish turidir.

Insho muallif tomonidan ijod etiladi, yaratiladi. Insho yozishda

muallifdan fikr-mulohazalarini faktik material asosida mantiqan

izchil va badiiy jihatdan maqsadga muvofiq tarzda, adabiy til

me’yorlariga amal qilgan holda bayon etish talab qilinadi.

Insho tez fursatda o‘rganiladigan yoki o‘zlashtiriladigan yozma

ish turi emas. Insho yozish ko‘nikmalariga qisqa muddatda ega bo‘lish

qiyin, albatta. Yaxshi, har tomonlama maqsadga muvofiq insho ko‘p

yillik faoliyat mahsuli sifatida namoyon bo‘ladi. Avvalo, ko‘p mutolaa

qilish, imlo lug‘atlari, izohli lug‘atlardan boxabar bo‘lish, atroflicha

bilimga ega bo‘lish talab darajasida yoziladigan insholarga zamin

yaratadi.

Insho belgilangan maqsadga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: ta’limiy

insholar va sinov insholari.

Ta’limiy insholar sinfda yoki uyda o‘quvchi tomonidan yozilib,

ijodiy fikr yuritishga, mavzuni to‘g‘ri bayon qilishga qaratiladi.

Bunday insholarda biror yozuvchi yoki shoir ijodi, asarlari mazmuni,

mavzu doirasi, badiiy ahamiyatini o‘zlashtirish, o‘quvchida fikrlash

ko‘nikmalari, qaror qabul qilish tezligi, voqelikka, shaxslarga, narsahodisaga baho berish malakasini shakllantirish maqsadi qo‘yiladi.

Ta’limiy insholar ham baholanadi, lekin bunday insholar bilimni

aniqlashga emas, bilim berishga yo‘naltiriladi.

Sinov insholari o‘rganilgan mavzularga doir bilimlarni, insho

yozish ko‘nikma va malakalarini sinash hamda baholash uchun

muayyan mavzular tugagandan so‘ng, choraklar yoki o‘quv yili

oxirida nazorat ishi sifatida, davlat attestatsiyalarida, olimpiadalarda,

ijtimoiy-gumanitar sohalarga doir tanlovlarda o‘tkaziladi. Sinov

insholari olingan bilim, ko‘nikma va malakani baholashga xizmat

qiladi.

Insholar mazmun-mohiyatiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi:

1. Adabiy mavzudagi insho ta’lim dasturida qayd qilingan, dars

jarayonida o‘tilgan mavzular asosida yoziladigan, darslar va

darsliklardagi ma’lumotlarga o‘quvchining munosabati, shaxsiy

fikrlari ifodalanadigan, ijodiy yondashuv asosidagi yozma ishdir.

Adabiy mavzudagi inshoda muayyan yozuvchi, shoirning hayoti va

ijodi, qahramonlar xarakteri, fe’l-atvori, faoliyati, taqdiri tahlil

qilinadi, ijodkor faoliyati, asarlariga doir umumiy ma’lumotlar bayon

etiladi, badiiy asar mazmuni, g‘oyasi hamda undagi qahramonlar

xarakterini, taqdirini yoritishda, tahlil qilishda o‘quvchining mustaqil yondashuvi aks etadi. Ijodiy yondashuv, mustaqil fikr inshoning zarur

shartlaridan biridir. Ta’lim jarayonida adabiy mavzudagi insholar

keng qo‘llanadi. Adabiy mavzudagi insholar matn asosidagi insholar,

deb ham yuritiladi.

Adabiy mavzudagi insholardan ona tili va adabiyot darslarida

keng foydalanish, reyting tizimining oraliq va yakuniy nazoratlarini

insho ko‘rinishida o‘tkazish maqsadga muvofiqdir.

Adabiy mavzudagi insholar o‘quvchining badiiy nutqini

rivojlantiradi, unga o‘xshatish, sifatlash, jonlantirish, mubolag‘a

singari adabiy tasvir vositalaridan foydalanishni, oddiy so‘zlar bilan

ma’nosi kuchaytirilgan bo‘yoqdor so‘zlarni farqlash va qo‘llay

bilishni o‘rgatadi. Shuningdek, yozuvchi uslubini tushunish, asar

kulminatsiyasi va yechimidagi voqea-hodisalarni anglash, asar

yuzasidan o‘z fikr-mulohazalarini keng, aniq va izchil, erkin ravishda

bayon qilish imkonini beradi.

Adabiy insholardan faqat adabiyot darslarida emas, balki ona tili

mashg‘ulotlarida ham keng foydalaniladi. Bunday insholar yozuvchi

mahoratini aniqlashga, asar qahramonlari olamiga kirishga, ularni birbiri bilan taqqoslab, yaxshilik va yomonlikning tub mohiyatini

anglashga yordam beradi. Shu bilan bir qatorda ona tili qoidalarini,

badiiy uslub xususiyatlarini o‘zlashtirishda ahamiyatlidir. Adabiy

insholar o‘quvchidan badiiy nutq ko‘nikmasini talab etadi. Masalan,

“Ma’nodosh va qarama-qarshi ma’noli so‘zlar”

mavzusi

o‘rganilgandan so‘ng o‘quvchilarga yaxshilikni, insonning, ijobiy,

ezgu fazilatlarini ifodalovchi so‘zlarning qarama-qarshi ma’nolilarini

toptirish, ma’lum bir asar misolida “Yaxshi fazilatlar – inson ziynati”

adabiy inshosini yozdirish mumkin bo‘ladi.

Adabiy insholar badiiy adabiyot namunalari asosida yaratiladi.

O‘quvchilar o‘rganilayotgan til hodisalari bilan bog‘liq holda badiiy

asarlar, ulardagi qahramonlar, bayon qilingan qiziqarli voqeahodisalarni tahlil qiladilar, o‘z munosabatlarini bildiradilar.

2. Erkin mavzudagi insho adabiyot fani dasturida qayd

etilmagan, ijtimoiy hayotning muhim masalalari, milliy qadriyatlar,

urf-odat, an’analar, davr mafkurasi, yoshlar faoliyati bilan bog‘liq

axloqiy, ma’naviy-ma’rifiy mavzularda yoziladi. O‘quvchining

ma’lum bir mavzuga oid bilimlari, axloqiy-tarbiyaviy, ijtimoiy-siyosiy

dunyoqarashi, fikr va mulohazalarini aks ettiruvchi, ijodkorlik qobiliyatini, his-tuyg‘ularini namoyon qilishga qaratilgan insholar

erkin mavzudagi insholardir.8

Badiiy adabiyotdan yaxshi xabardor o‘quvchigina erkin mavzuda

qiynalmay insho yozishi mumkin. Erkin mavzudagi insholar mavzusi

va materiallari hayotning turli sohalariga oid bo‘lishi mumkin. Bunday

nazorat turi o‘quvchidan hayotni yaxshi tushunish va bilishni,

voqea-hodisalar haqida yetarli, ilmiy, aniq ma’lumotga ega bo‘lishni,

o‘z fikr-mulohazasini bayon eta olishni, o‘qilgan badiiy asarlar,

teleko‘rsatuvlarni, kinofilmlarni, teatr namoyishlarini muhokama qilib,

mustaqil xulosa chiqarishni taqozo etadi. Shuning uchun erkin

mavzudagi insholar adabiy insholarga qaraganda murakkabdir. Erkin

mavzudagi insho o‘ziga xos kichik nasriy asar bo‘lib, unda

o‘quvchining o‘zligi ko‘proq namoyon bo‘ladi.

Nazoratlarda “Mening sevimli qahramonim”, “Ommaviy

axborot vositalariga munosabatim”, “Ustoz o‘gitlari”, “Vatanga

sadoqat” va shu kabi erkin mavzularda insho yozish mumkin.

Adabiy va erkin mavzudagi insholar bir-biridan, avvalo,

asoslaniladigan manbasi bilan farq qiladi. Adabiy insholarning manbai

adabiy asarlar bo‘lsa, erkin insholarning manbai serqirra hayot,

o‘quvchilarning kuzatishlari va taassurotlari bo‘lishi mumkin.

Umumta’lim jarayonida adabiy va erkin mavzudagi insho

asosida davlat imtihoni o‘tkaziladi.

Mavzu tanlash, asosiy g‘oyani belgilash, material yig‘ish, reja

tuzish, shu asosda to‘plangan materialni saralash, fikrni muayyan

izchillikda bayon qilish, yozilgan matnni qayta ishlash va

takomillashtirish kabi vazifalar barcha turdagi insholar uchun xosdir.

Yuqorida tilga olingan insho turlari o‘ziga xos xususiyatlarga

ega bo‘lib, ular ustida ishlash usullari ham bir-biridan farq qiladi.

Matn yaratishning ham o‘ziga xos usullari, darajalari, yuzaga kelish

sabablari mavjud. Tabiat tasvirini yaratish insonning tashqi qiyofasini

tasvirlashdan tamomila farq qiladi. Har bir insho turining alohida

o‘ziga xos xususiyatlarini nazarda tutish lozim bo‘ladi.

Insho mustaqil yaratiladigan o‘ziga xos ijod mahsuli bo‘lib,

o‘quvchi faoliyatining eng murakkab ko‘rinishi hisoblanadi.

Inshoda o‘quvchining o‘zligi namoyon bo‘ladi. Uning tafakkuri,

dunyoqarashi, narsa, voqea-hodisalarga, o‘zgalarga, jamiyatga

munosabati, axloqiy-ma’naviy saviyasi, mustaqil turmushga tayyorlik

darajasi aks etadi. Boshqacha aytganda, insho o‘quvchining

qiyofasini o‘zida aks ettiruvchi ko‘zgudir. Bu ko‘zgu orqali u nafaqat

o‘zini ko‘radi, balki boshqalarga o‘zligini tanitadi, munosabatini ifoda