136
uzilib qolishi va “begona” lashuviga olib keldi.
Bu davrning ikkinchi salbiy tomoni badiiy ijodiy jarayonning bir
qadar cheklanganligi bilan xarakterlanadi. Ijodiy erkinlik hukmron
mafkura ko‘rsatmasi asosida qurildi. Badiiy ijod “shaklan milliy,
mazmunan sotsialistik uslubda bo‘lishi shart qilib qo‘yildi. Bu
qonuniyat o‘tmish madaniy merosga ham tatbiq etildi. Natijada
o‘tmish avlodlardan qolgan barcha madaniy boyliklarni o‘rganishda,
uning ana shu qonuniyatga javob bermaydigan tomonlari olinib,
qolgan jihatlari “zararli”, “kommunizm quruvchisi”ning ongini
zaharlaydigan “og‘u” deb topildi. Bu
esa avlodlardan avlodlarga
qonuniy tarzda o‘tuvchi yahlit jarayonning buzilishiga sabab bo‘ldi.
Har bir jarayonning ijobiy va salbiy tomonlari mavjud bo‘lganidek,
sobiq sho‘rolar davrining ham o‘ziga xos ijobiy tomonlari ham
mavjud bo‘lganki, bundan ko‘z yumish umumiy tabiiy-tarixiy
jarayonga bir tomonlama nazar tashlash bilan barobardir.
Sovet mustabid tuzumi davrida o‘ziga xos madaniy taraqqiyot
vujudga kelib, bu madaniy jarayon ozmi-ko‘pmi umumbashariy
mada niy taraqqiyotning rivojiga sezilarli ta’sir ko‘rsata olgan. Bu
davrda ilm-fan, texnika va san’atning ko‘pgina sohalarida (ay niqsa,
me’morchilikda) ulkan yutuqlarga erishildi. Fanning ayrim soha-
lardagi rivoji dunyo miqyosidagi darajaga ko‘tarildi.
Sovet mustabid tuzumi davri madaniyatining asosiy tomonlaridan
yana biri majburiy ta’limning joriy etilganligidir. Bu vazifani
amalga oshirish uchun ko‘plab maktablar tashkil etildi. Natijada
qishloq joylari madaniy-maishiy hayotining yaxshilanishida ana
shu maktablarning ta’siri sezilarli darajada bo‘ldi. Yoki xalq xo‘jali-
gining turli sohalarini kadrlar bilan ta’minlash uchun ta’lim tizi-
mining bosqichma-bosqich yaxshilanib borilishi ham aholi madaniy
saviyasining ko‘tarilishida muhim rol o‘ynagan.
XX asrning 20-yillaridayoq o
‘
zbek milliy
professional teatri va
milliy kino san’atlarining tamal toshi qo‘yildi. Oliy va o‘rta maxsus
ta’lim o‘z rivojlanish bosqichiga kirdi. Sovetlar davrida ham Rossiya
imperiyasi amaldorlari tomonidan amalga oshiralayotgan siyosat
– yerli xalqni ruslashtirish siyosati davom etdi. Milliy ma’naviy
qadriyatlar millatning milliy g‘ururi va o‘zligini anglashga bo‘lgan
intilishlari bo‘g‘ib qo‘yilishi davom etdi.
O‘tmish madaniy merosga bo‘lgan munosabatda sinfiylik
137
tamoyili asosiy mezonga aylandi. Mazkur tamoyilning madaniy-
ijodiy jarayonga tatbiq etilishi o‘zbek milliy madaniyatining
qadim ajdodlari tomonidan vujudga keltirilgan sarchashmalaridan
bahramand bo‘lishiga barham berdi.
O‘tgan asrning 20-yillari boshida qabul qilingan San’at buyumlari
va ilmiy kolleksiyalarini chet elga olib chiqib ketishni taqiqlash
to‘g‘risida (1921-yil, 22-may), “Musulmon nashrlari uchun mablag
‘
ajratish” (1922 -yi, 10-avgust), “Turkistonda
yerli bolalar uchun
maktablar tarmog‘ini kengaytirish” (1923 -yi, may) va boshqa
ko‘pgina chora-tadbirlar o‘z samarasini bermay qolmadi. Maktablar
tarmog‘i tez sur’atlar bilan rivojlandi, matbaa ishi yaxshilanib
madaniy-ma’rifiy ishlar ko‘lamining ta’siri kengaydi. Bu ishlarning
amalga oshuvi natijasida mahalliy xalq orasidan A.Avloniy, A.Fitrat,
A.Qodiriy, S.Ayniy, Hamza, A.Cho‘lpon, Botu (M.Xodiyev), Ziyo
Said singari adiblar, M.Uyg‘ur kabi atoqli aktyor va rejissyorlar
yetishib chiqdi.
1925 -yiga kelib o‘zbek tilida 17 nomdagi gazeta va jurnallar
chiqa boshladi. Turkistonda yashovchi o‘zbek, qozoq, rus va boshqa
millat tillarida kitoblar chop etildi. 14 teatr, 19 kinoxona, 152 ta
kutubxona va boshqa madaniy-ma’rifiy muassasalar faoliyat ko‘rsata
boshladi.
Savodsizlikni tugatish maqsadida xalq tilida maktablar tashkil
etish sur’ati yanada kuchaytirildi. Ularni darsliklar va o‘quv
qurollari
bilan ta’minlash chora-tadbirlari ko‘rildi. 1930-yil 25-iyulda
majburiy boshlang‘ich ta’lim joriy etildi. XX asrning 30-40-yillari
oralig‘ida mehnatga yaroqli aholining deyarli barchasi savodsizlikni
tugatish tizimida o‘qib chiqdi. XX asrning 30-yillarining oxirlariga
kelib, umumiy yetti-yillik ta’limga o‘tildi.
1920-yilda Toshkentda rasman tashkil etilgan O rta Osiyo
Davlat universiteti (hozirgi O‘zbekiston Milliy Universiteti) nafa-
qat respublikamiz uchun, balki O‘rta Osiyo respublikalari va Qozo-
g‘iston uchun oliy malakali mutaxassislar tayyorlab beruvchi yagona
markazga aylandi.
XX asrning 20-30-yillarga kelib respublikamizning yirik shahar-
larida xalq xo‘jaligi uchun zarur bo‘lgan mutaxassisliklarni yetkazib
beruvchi ko‘plab oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari tashkil etila
bosh landi. Bu davrda respublika madaniy hayoti partiyaning qat-
160
madaniyatning eng nozik va murakkab masalasidir.
Hozirgi davrda
dinimizga aynan madaniyat yetishmayapti. Islom dini sobiq sho‘rolar
davrida taqiqlangani uchun mustaqillik sharoitida uning tiklanishiga
keng imkoniyatlar yaratib berildi. Atomdan atomelektrostansiyasi va
atom bombasi tayyorlash mumkin. Dinni niqob qilib, vatanimizga
nur emas, yovuzlik-terrorchilik olib keladiganlar paydo bo‘ldi.
Bu kasallikning oldini olish uchun unga qarshi immunitet hosil
qilish lozim bo‘lmoqda. Birinchi Prezidentimiz aytganidek, “Biz
farzandlarimiz yuragida ona Vatanga, boy tariximizga, ota-bobola-
rimizning muqaddas diniga sog‘lom munosabatni qaror toptirishimiz,
...ularning mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz zarur. Ana
shunda johil aqidaparastlarning “da’vati” ham, axloqni rad etadigan,
biz uchun mutlaqo begona g‘oyalar ham ularga ta’sirini o‘tkaza
olmaydi”.
Milliy g‘oyaning shakllanishi
va taraqqiy etishi, eng avvalo, ma-
daniy-ma’rifiy xodimlarga, ziyolilar, jumladan, olimlar, yozuvchilar,
san’atkorlar, ijodkorlar, tarbiyachilar, ma’rifatchilar (professor-
o‘qituvchilar) kabilarga bog‘liq. Ular chin ko‘ngildan, faol mehnat
qilishsa, jamiyatda ezgulik g‘oyalari g‘alaba qozonadi. Bu ishda har
kimning o‘z vazifasi bor. Agar olimlar milliy g‘oyani shakllantirish
bo‘yicha tadqiqotlar, yozuvchilar millatni birlashtiruvchi g‘oyalarni
tarannum etuvchi badiiy asarlar, san’atkorlar ezgulikka, milliy
taraqqiyotga xizmat qiluvchi ijod mahsullarini yaratishsa,
madaniyat
xodimlari, jumladan, kutubxonachilar, muzey, klub va istirohat bog‘i
xodimlari joylarda milliy mafkura targ‘iboti, maktab o‘qituvchilari
o‘quvchilar ongi va qalbiga insonparvarlik va millatparvarlik g‘oya
va tuyg‘ularini singdirish bilan faol shug‘ullanishsa, tabiiy tarzda
jamiyat olg‘a dadil qadam tashlaydi. O‘z moddiy muammolari bilan
band bo‘lib qolgan ziyolilar ma’naviy sohada, jumladan, milliy
g‘oya va mafkurani yaratish va targ‘ib qilishda yaxshi natijalarga
erisha olmay qoladilar. Ma’naviyatsiz, milliy g‘oya, mafkurasiz esa
jamiyat olg‘a siljiy olmaydi. Jamiyatni ezgu maqsadga yetaklovchi
milliy g‘oyani shakllantirish va rivojlantirish ziyolilarning muhim
vazifasi ekan, davlat ularning faoliyatlarini qo‘llab-quvvatlab turishi,
ularga moddiy va ma’naviy sharoitlar, qulayliklar yaratmog‘i
katta
ahamiyatga ega.
Xullas, milliy g‘oya va mafkuraga tayangan o‘zbek madaniyati
145
bo‘rttirib tasvirlashga qaratildi.
Millat, xalq va Vatan tarixini yoritib beruvchi asarlarning mual-
liflariga “o‘tmishni qo‘msovchi, “o‘tmishni ideallashtiruvchi” kabi
ayblar qo‘yildi. Yozilgan asarlar partiya organlari senzurasi tomo-
nidan qattiq tekshirilar va rahbariyatga yoqmagan “zararli ele-
mentlar” uchun ijodiy organlar va mualliflar badnom qilinar edi.
Dostları ilə paylaş: