Mühazirə mətnləri Bakı ­- 2015

2.2.İqtisad elminin formalaşması və müxtəlif məktəbləri
Dünya təsərrüfat və ictimai-siyasi həyatında XVI əsrin sonu və XVII əsrin əvvəlləri yeni meylləri ilə böyük bir tarixi dövrün başlanğıcı kimi səciyyələnir. Orta əsrlə­rin və feodalizm gerçəkliyinin ətalət, din, mövhumat pərdə­si­nə bürünmüş sosial-iqtisadi həyatı tədricən oyanıb can­lanmağa yönəlmiş, eyni zamanda cəmiyyətdə, habelə ətraf aləmdə baş verən mürəkkəb hadisələrin daha obyektiv su­rət­də dərk olunub, qiymətləndirilməsi prosesi başlanmışdı.

Böyük coğrafi kəşflər, ictimai əmək bölgüsünün də­rin­­ləşməsi, əmtəə-pul münasibətlərinin inkişafı, iqtisadi-ticarət əlaqələrinin genişlənməsi, müstəmləkə sisteminin ya­ranması, ilkin kapital yığımı prosesinin sürətlənməsi, dün­­ya (beynəlxalq) bazarın formalaşması, elm və tex­niki fikrin nailiyyətlərinin istehsala tədricən tətbiqi, bu ye­ni dövrün əlamətdar cəhətləri idi. Cəmiyyətin ictimai-­iqtisadi həyatında baş verən bu kəmiyyət və keyfiyyət də­yi­siklik­ləri nəticəsində, xüsusi mülkiyyətin müxtəlif növ­lə­ri geniş yayılmağa başlamış sərbəst sahibkarlıq fəaliy­yə­ti üçün əl­ve­rişli imkanlar açılmış, daxili-xarici bazarlarda rəqabət mübarizəsi gündəlik təsərrüfat münasibətlərinə daxil ol­muş­du.

Yeni və daha mürəkkəb bir iqtisadi sistemin forma­laş­ması əlamətləri, özünün ilk növbədə Qərbi Avropa öl­kə­lərinin ictimai-iqtisadi həyatında göstərmişdir. Mütə­rəq­qi cəhətləri ilə səciyyələnən və inkişaf etməkdə olan bu iqtisadi münasibətlər sistemi, onun mahiyyəti və fəaliy­yə­ti­ni araşdırıb təhlil edən xüsusi bir elm sahəsinin formalaş­ma­sını irəli sürürdü. Ona görə də XVII əsrə qədər ümumi şəkildə müxtəlif elmlərin (fəlsəfə, tarix, politologiya, hü­quq) daxilində inkişaf edən iqtisadi biliklər (fikirlər, ide­yalar, təlimlər), artıq müstəqil bir elm sahəsi kimi for­ma­laşmağa başladı. Sərbəst bazar (kapitalist) münasibət­lə­ri­nin meydana çıxıb təşəkkül tapması, onun mahiyyəti, məq­sədi, vəzifələri haqqında sistemləşdirilmiş biliklər ki­mi iqtisadi nəzəriyyənin məhz XVI-XVII əsrlərdə yaran­ma­sını şərtləndirmiş və onun ilk məktəbi merkantilizm ol­muşdur.