XaləDDİN İbrahiMLİ

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1. 4.  Siyasi  partiyaların  gizli  fəaliyyətə keçməsi 
 
      1920-ci il 27 aprel işğalından sonra Azərbaycanda Kom-
munist  Partiyasından  başqa  heç  bir  partiyanın  leqal  fəaliyyətinə 
imkan  qalmadı.  Gəncə,  Qarabağ,  Şəki  və  Zaqatalada  lokal 

 
 
62 
xarakterli hərbi çıxışların, silahlı üsyanların əsas təşkilatçıları kimi 
Müsavat və İttihadı ittiham etmək, siyasi partiyalara qarşı amansız 
mübarizənin başlayacağını xəbər verirdi. Əslində ayrı-ayrı partiya 
üzvlərinin  üsyanların  təşkilində  və  gedişində  iştirakı  istisna 
edilməsə  də,  bütövlükdə  partiyaların  təşkilatçılığını  və  iştirakını 
iddia  etmək  əsassız  idi.  Ə.  V.  Yurdsevər  yazır:  “Böyük  Gəncə 
üsyanı,  Şəki,  Lənkəran  və  digər  bölgələrdəki  ayaqlanmalar 
(ixtişaşlar)  müştərək  bir  plana  və  təşkilata  bağlı  deyildi.  Biz  bu 
kimi hazırlıqsız, plansız hərəkətlərə müxalifik” [32, N-282, 1991]. 
     Gözlənildiyi və vəd edildiyi kimi böyük silahlı çıxışlar ya-
tırıldıqdan sonra gizli fəaliyyətə keçmək məcburiyyətində qalmış 
partiyalara “müharibə elan olundu”. 
     “Əhrar” (nisbətən Şimal bölgəsində nüfuzu olan bu partiya 
yarandığı  gündən  Müsavatı  Türkiyəyə  arxa  çevirməkdə,  əsasən 
şiələri  vəzifəyə  yerləşdirməkdə  ittiham  etməklə  və  sünnilik 
məzhəbini qabartmaqla populyarlaşmaq taktikası seçmişdi) sovet 
hakimiyyətinin  ilk  günlərində  özünü  buraxmaq  haqqında  qərar 
çıxardı və “bir-iki il sonra onun üzvləri rəsmən Müsavat firqəsinə 
girdi” [145, s.148]. 
     Sosialist fraksiyasına daxil olan “xalqçı sosialist firqəsi” də 
bolşevik  platformasını  qəbul  edərək  üzvlərini  məsul  vəzifələrə 
yerləşdirə bildi. Lakin, fəal “xalqçılardan” Aslan Səfikürdski, Rza 
Qaraşarlı,  Cəmo  Hacınski,  Rza  Şabanov,  Kərim  Feyzullayev, 
Xankişi  Şahverdiyev  və  digər  26  nəfər  1922-ci  ilin  sonlarında 
Azərbaycan  SSR  Ali  İnqilabi  Tribunalının  “eser  partiyasının 
Zaqafqaziya  təşkilatının  işi”  adlı  qondarma  ittihamla  mühakimə 
olunub müxtəlif müddətli həbs cəzaları aldılar [77, v.235]. 
     Ittihadçılar  da  digər  partiyalar  kimi  ilk  günlər  özlərini 
buraxaraq  bolşevik  platformasına  keçdiklərini  bəyan  etmişdilər. 
Ə. Qarayev yazırdı: “Bir-birlərinin ardınca, başlarını aşağı salaraq 
menşeviklər, əhrarçılar, bundçular və ittihadçıların MK-larından 
gəlib  petisiya  təqdim  edirlər:  biz  öz  partiyalarımızı  ləğv  etdik, 
xahiş  edirik  bizi  kommunist  partiyasının  sıralarına  daxil  edin” 
[390, s.127]. 

 
 
63 
     İttihad  partiyasının  buraxılması  haqqında  aktda  isə 
deyilirdi: “Burjua “azadlığı” çərçivəsində Müsavatla açıq müba-
rizə  aparan  “İttihad”  hesab  edir  ki,  Qırmızı  Sovet  hissələrinin 
Azərbaycana  gəlməsi  müsavatçılarla  mübarizədə  müsbət  həllini 
tapır.  Və  öz  məqsədinə  çatmış  “İttihad”  səhnədən  gedir”  [111, 
s.8]. 
     Lakin 1920-ci ilin yazından İttihad gizli fəaliyyətə keçərək 
özünü  güclü  antisovet  bir  partiya  kimi  göstərə  bildi.  “Vətən  ya 
ölüm”,  “Mərkəzi  İttihad”,  “Quranın  əmin-amanlığı”  adlı  üç 
müstəqil qrupa bölünən partiya Azərbaycanın qəzalarındakı təşki-
latlarını gizli mübarizə şəraitinə keçirmiş, eyni zamanda Dağıstan 
və İranla əlaqələr yarada bilmişdi. XΙ ordunun Xüsusi Şöbəsinin 
qaldırdığı  cinayət  işinin  materiallarına  görə  İttihad  1920-ci  ilin 
axırlarında  Azərbaycanda  silahlı  üsyan  yolu  ilə  hakimiyyəti  ələ 
almağa  çalışırdı.  Onlar  Dağıstanda  İmam  Qotsinski  və 
Əlixanovun  başçılıq  etdiyi  qiyamçıların.  Eləcə  də  Lənkəran  və 
Zəngəzur  üsyançılarının  köməyi  ilə  qarşıya  qoyulan  məqsədə 
çatmağın mümkün olacağı qənaətində idilər. 
     Üsyan üçün qış  mövsümünün  seçilməsi,  daha çox  suların 
donması və Həştərxanla rabitənin kəsilməsi üzündən bolşeviklərin 
Bakıya  əlavə  hərbi  qüvvələr  yeritmək  imkanından  məhrum 
olmaları ilə bağlı idi. Dağıstanda isə yerli əhali təyin olunan vaxt 
üsyana qalxıb Vladiqafqaz-Bakı dəmiryol xəttini kəsməyi planlaş-
dırmışdı.  Abşeron  kəndlərində  üsyan  Bakıdan  verilən  siqnalla 
qalxmalı  idi:  “Abşeron  üsyançılarının  bir  hissəsi  Zığı...  o  biri 
hissəsi isə Bakı ətrafındakı dəmiryol məntəqələrini tutmalı idi ki, 
bu da Həsənovda tapılmış planda təsdiq olunur” [111, s.14]. 
     Üsyanı “qabaqlayan” Xüsusi Şöbə, İttihadın sədri Qarabəy 
İsmayıl oğlu Qarabəyov da daxil olmaqla partiya rəhbərliyinin və 
fəallarının 155 nəfərini həbs etdi. 
     1921-ci  il  yanvarın  25-də  XΙ  Ordunun  Xüsusi  Şöbəsinin 
üçlüyü: XΙ Ordunun Xüsusi Şöbə rəisi Pankratov, Operativ hissə 
rəisi  Aşukin,  baş  hərbi  müstəntiq  Qubin  “Silahlı  üsyan  yolu  ilə 
Azərbaycanda Sovet hakimiyyətinin devrilməsi və başda “İttihad” 

 
 
64 
olmaqla  burjua  hakimiyyəti  yaratmaq  məqsədini  qarşıya  qoyan 
əksinqilabi təşkilatın 155 üzvü və əməkdaşının işi üzrə aşağıdakı 
qərarı  qəbul  etdi:  “1.  Qarabəy  İsmayıl  oğlu  Qarabəyov.  2. 
Məmməd Həsən Həsənov. 3. Cəmil bəy Ləmbəranski. 4. Əlibəy 
Teymur oğlu Aşurbəyov-HFK-nın Xüsusi Şöbəsinə qöndərilsin” 
[111, s.18]. 
     Partiyanın  Moskvanın  Butırka  həbsxanasına  göndərilən  4 
nəfər MK üzvündən başqa,  yerdə  qalan fəalları amnistiya hüqu-
qundan  məhrum  edilməklə  müxtəlif  həbs  düşərgələrinə  sürüldü, 
bəziləri isə dilindən iltizam alındıqdan sonra müvəqqəti azadlığa 
buraxıldı. 
     1921-ci ilin əvvəllərindən başlayaraq məram və xarakterinə 
görə  İttihada  yaxın  olan  dini  təmayüllü  bir  neçə  partiyanın  da 
fəaliyyəti gücləndi. 
     Bunlardan “İslam” partiyasının fəaliyyəti daha çox nəzərə 
çarpırdı  ki,  adından  da  göründüyü  kimi  o  islamçılıq  təbligatı 
aparır,  “Azərbaycan  müsəlmanları  üzərində  Türkiyənin  təsirini 
yaymağa çalışırdı. “İslam”in əsas rəhbərləri də türkiyəli zabitlər 
idi” [72, v.63]. 
     Məramları, sosial bazaları oxşar olduğundan İttihadla İslam 
birləşərək  yeni  İttihadi  İslam  (İslam  Birliyi)  partiyası  yaratdılar. 
Əsasən kasıb və ortabab kəndliləri öz sıralarına cəlb edən İttihadi 
İslam  çox  sürətlə  böyüyürdü.  135  nəfərdən  ibarət  rəhbərlik 
heyətinə malik olan yeni birliyin “təkcə Şəmkir rayonunda 3000 
nəfər üzvü var idi” [72, v.134]. 
      Şəkidə İttihadi islam “İstiqlal İttihad” adı altında fəaliyyət 
göstərirdi.  Lənkəranda  isə  demək  olar  ki,  bütün  ruhanilər  bu 
partiyanın tutduğu mövqeyi müdafiə edirdi. Partiyanın Bakidakı 
rahbərləri  İsfəndiyar  Məmmədov,  Nadir  Şirinbəyov,  Xan  Əli 
Tapdıq oğlu, Miri Mir Cabbarov idi. 
     1921-ci il 5 may tarixli Bakı konfransında İttihadi İslam o 
qədər də geniş nüfuza malik olmayan “İslam Əl-Quran”la birləşib 
yeni ad-“Milləti İslam” adını qəbul etdi [72, v.135]. 

 
 
65 
     AKP  Mk-nın  informasiya  bülleteninin  [72,  v.63]  məlu-
matına görə əsas şüarları-“Din üçün ölümə hazır ol!”, “Ya ölüm, 
ya vətən!” olan Milləti İslamın nəzdində terrorçu qrup da fəaliyyət 
göstərirdi. Bu qrup Miri Mir Cabbarovun rəhbərliyi ilə Yevlaxda 
Ə.  Qarayevə,  Gəncədə  Həmid  Sultanova  və  Gəncə  Siyasi 
Bürosunun rəisi İbrahim Əliyevə sui-qəsd planlaşdırmışdı. 
     1921-ci  ilin  əvvəllərində  Gəncədə  təşkilatçılarının  əksə-
riyyəti türkiyəli zabitlər olan “Günəş-Qafqaz” partiyası da yaranıb 
fəaliyyətə başlamışdı. Rəhbərliyinə Cabbar Qoşqarov, Abbas bəy 
Usubbəyov  (Nəsibbəy  Yusifbəylinin  qardaşı  oğlu)  və  Seyidəli 
İsrafilverdiyevin daxil olduğu bu partiyanın nəzdində güclü hərbi 
mərkəz formalaşdırılmışdı. 
     Azərbaycanın  Qərbində  öz  fəaliyyətini  daha  da  güclən-
dirmək  məqsədilə  Milləti  İslam  “Günəş-Qafqaz”  la  birləşmək 
qərarına gəldi. 1921-ci il iyunun 3-də bu iki partiya Gəncə toplan-
tısında  birləşmə  qərarı  qəbul  etdikdən  sonra  “Azərbaycan  Milli 
Müdafiə İslam Firqəsi” (AMMİF) adlanmağa başladı. AMMİF-ə 
yeni  sədr  Cabbar  Qoşqarov,  sədr  müavini  Əli  Səmədov,  katib 
Abbas bəy Usubbəyov seçildi və partiyanın 21 nəfərdən ibarət MK 
tərkibi  formalaşdırıldı.  Bundan  əlavə  Xosrov  Əfəndiyevin 
rəhbərlik etdiyi hərbi şöbə (köməkçi İsfəndiyar Məmmədov idi), 
Seyidəli  İsrafilverdiyevin rəhbərlik  etdiyi  təbligat-təşkilat  şöbəsi 
yaradıldı, Xəlil Şakirov, Tahir Quliyev isə Türkiyə ilə əlaqəçilər 
təyin edildi. 
     Türkiyədən  xeyli  zabitin  cəmləşdiyi  AMMİF-i  əslində 
hərbi təşkilat hesab etmək olar. 
     Az. ÇK (FK) belə hesab edirdi ki, qarşısına silahlı üsyanla 
sovet hakimiyyətini yıxmaq məqsədi qoyan bu partiyanın hər bir 
üzvü həlledici məqamda  özləri ilə ən azı on nəfəri hərəkata qoş-
mağa qabil idi. Buna görə də Az. ÇK (FK) önləyici tədbirlər gör-
mək üçün yerlərə xüsusi dəstlər göndərdi. Aparılan əməliyyatlar 
nəticəsində  1921-ci  ilin  iyununda  AMMİF-in  rəhbərlik  də  daxil 
olmaqla  230  nəfər  fəal  üzvü  həbs  edildi  [73,  v.311].  Həbs 
edilənlərdən 22 nəfəri güllələndi (əsasən rəhbərlik), 61 nəfər 5 il 

 
 
66 
müddətinə, 15 nəfər 1 il müddətinə azadlıqdan məhrum edildi; 14 
nəfərə  isə  5  il  icbari  həbs  cəzası  hökmü  oxundu.  Partiyanın  ələ 
keçmiş qalan üzvlərinin bir hissəsi sürgünə göndərildi, bəziləri də 
şərti olaraq azadlığa buraxıldı. Iyul əməliyyatlarından yayına bilən 
Molla  Miri,  Əhməd  Şükür,  Nadir  Şirinbəyov,  Hüseyn  Xəlil, 
Kərbəlayi  Ağa,  Kərbəlayi  Rəsul,  Məmməd  Tağı  Tağızadə,  Adil 
Əlizadə və Zeynal Zeynalov kimi tanınmış fəallar qanundan kənar 
elan olundular. 
     Qeyd  edək  ki,  siyasi  partiyalara  qarşı  repressiya  Qafqaz 
Bürosunun  qərarı  ilə  bütün  Zaqafqaziyada  həyata  keçirilirdi. 
1921-ci il 16 iyulda Az. K(b)P Siyasi Bürosunun məxfi iclasında 
menşevik və b. partiyaların ləgv edilməsi ilə bağlı Qafqaz Buro-
sunun teleqramı oxunarkən N. Nərimanov ona münasibətini belə 
ifadə  etmişdi:  “Azərbaycanda  bu  teleqramı  “İttihad”çılara  qarşı 
mübarizə aparılmalıdır” kimi başa düşmək olar, çünki bizdə men-
şeviklər və başqa təşkilatlar çox zəifdir” [68, v.46]. 
     Az.  DSİ-nin  məlumatına  görə  [140,  N-1(6),  1993]  dini 
təmayüllü  təşkilatlar  Azərbaycanda  1930-cu  illərə  qədər  fəaliy-
yətdə idi. Bunlardan “Milləti İslam” adı altında fəaliyyət göstərən 
müstəqil  qrupu  nisbətən  sonralar  yaranan  “Allahlılar  ittifaqı”, 
“Əzrail  firqəsi”,  “Həqiqət  ordusu”  və  b.  təşkilatları  göstərmək 
olar.  Başqa  partiyalarla  bir  neçə  dəfə  birləşərək  müxtəlif  adlar 
altında  fəaliyyət  göstərməsinə  baxmayaraq  sovet  mənbəşünas-
lığında İttihad 1922-ci ildən sonra əsasən öz əski adı ilə adlanır. 
Bu  ilk  növbədə  partiyanın  nüfuzu,  sosial  bazasının  gücü  və 
xaricdəki  mühacirlərin  (İttihadçılar)  Azərbaycandakı  proseslərə 
təsiri ilə bağlı idi. 
     1921-ci ilin yay həbslərindən sonra zəifləyən partiya, 1923-
cü  ildə  İranla  güclənən  əlaqələr  sayəsində  yenidən  özünə  gələ 
bildi.  Ittihadçıların  Təbriz  komitəsinin  Gəncəyə  göndərdiyi 
emissarın  (Müzəffər  Əliyev)  köməyi  ilə  Kazımbəyin  rəhbərliyi 
altında  qeyri-leqal  hərbi  mərkəz  yaradıldı.  Həmin  il  partiyanın 
təşkilatçılığı  ilə  Kürdəmirdə  sovet  hakimiyyətinə  qarşı  güclü 
silahlı üsyan baş verdi. Bu üsyan da qan içində boğulduqdan sonra 

 
 
67 
ittihadçılar daha dərin gizli fəaliyyətə keçərək, son dərəcə ehtiyatlı 
davranış taktikası seçdilər. 
     1926-cı  ildə  İranla  yeni  əlaqələr  yaradılması  ilə  “Sərhəd 
bölgələrində silahlı bandalarla iş birliyinin qurulması nəticəsində 
ittihadçılar  sovet  hökumətini  növbəti  silahlı  çıxışla  hədələməyə 
başladı.  Onların  əsas  gücləri  Əlyanlı  banditlərində  idi”  [82, 
v.194]. 
     1926-cı il martın 4-də tanınmış ittihadçı Xosrov bəy Sulta-
nov Parisdən Tehran və Təbrizə gələrək, Azərbaycanla əlaqələrin 
möhkəmləndirilməsi  ilə  bağlı  bir  sıra  tədbirlər  gördü.  Lakin  o, 
1925-ci  ildə  olduğu  kimi  bu  dəfə  də  partiyaya  daxildə  rəhbərlik 
edəcək güclü bir lider tapa bilmədi. General Ə. Şıxlinskiyə partiya 
rəhbərliyini həvalə etmək cəhdi baş tutmadı. 
     Əsas məramı təbliğatın, silahlı çıxışların köməyi ilə sovet 
hakimiyyətini devirmək olan İttihadın gizli fəaliyyət dövrünü bir 
neçə  mərhələlərə  bölmək  olar:  birinci,  1920-1923-cü  illər  fəal 
antisovet çıxışları, silahlı üsyanlar, eyni zamanda maramı və sosial 
bazası oxşar olan partiyalarla birləşmə; ikinci, 1923-1926-cı illər 
nisbətən  ehtiyatlı  fəaliyyət  və  Müsavatla  əsaslı  şəkildə  ya-
xınlaşma; üçüncü Müsavatla 1927-ci ildən başlanan birləşmə mər-
hələsi.  Bu  mərhələdə  İttihad  bir  partiya  kimi  demək  olar  ki, 
Müsavatın içərisində tədricən əriyib tarix səhnəsindən çıxır. Düz-
dür,  Sovet  tarixşünaslığının  bildirdiyi  kimi  hələ  1923-cü  ildən 
başlayaraq  Azərbaycanın  bəzi  yerlərində  (məsələn  Qarabağda) 
“İttihadçılar Müsavatın bayrağı  altında fəaliyyət göstərirdi” (72, 
v.100).  Digər  tərəfdən  1929-cu  ildə  belə  İttihad  bəzi  rayonlarda 
müstəqil olaraq fəaliyyətdə idi: “Təşkilat 5 nəfərdən ibarət  gizli 
komitəyə malik idi. Onlar Gəncədəki Azdiviziya alayında iş apar-
mağı  və  terror-diversiya  xarakterli  tədbirləri  həyata  keçirməyi 
planlaşdırmışdı” [140, N1(6), 1993]. 
     Ancaq hər iki məqamda sovet mənbəşünaslığında təhriflər 
var:  birinci  məqamda  (İttihadçıların  Müsavat  bayrağı  altında 
fəaliyyəti) Müsavatı da silahlı dövlət çevrilişlərində ittiham etmək 
motivləri görünür, ikinci məqamda isə (İttihad bir sıra rayonlarda 

 
 
68 
müstəqil  fəaliyyət  göstərməkdədir)  repressiyanın  geniş-
ləndirilməsi, kütləviləşdirilməsi üçün təhlükə ocaqlarının çoxluğu 
süni şəkildə qabardılır. 
     Fikrimizcə, İttihadın Müsavatın içərisində əriməsini sürət-
ləndirən  amillərdən  biri  də  tanınmış  ittihadçıların  mühacirətdə 
Müsavat  Partiyasının  sıralarına  daxil  olması,  (məsələn,  M.  Y. 
Mehdiyev), yaxud da onların müsavatçılarla bir təşkilatda (AMM-
də) birləşməsi idi. Əslində İttihadın xaricdə müstəqil bürosu yox 
idi. Onlar əsasən Müsavatın Başqanı M. Ə. Rəsulzadənin rəhbərlik 
etdiyi Azərbaycan Milli Mərkəzində cəmləşmişdilər. 
     Azərbaycanda İttihadçıların Müsavat bayrağı altında cəm-
ləşməsi  güclü  və  amansız  zor  aparatına  qarşı  milli  müqavimət 
imkanlarını  artırdı.  Mühacirlər  də  strateji  məqsədləri  eyni  olan 
qüvvələrin birləşməsinə təbii ki, mane olmaq fikrində deyildi. 
     Azərbaycanda  milli  müqavimət  hərəkatının  aparıcı  qüv-
vəsi, ideoloji istiqamətvericisi Müsavat partiyası olmuşdu. Parti-
yanın gizli fəaliyyətə keçməsi barədə qərar 27 aprel gecəsi qəbul 
edildi. Ə. V. Yurdsevər bu barədə yazırdı: “Partiya çalışmaların-
dakı  davamlılığın  başqa  bir  dəlili  də  gizli  Müsavat  təşkilatının 
doğrudan doğruya öndərimiz M. Ə. Rəsulzadənin təsvibi (razılığı-
X. İ.) və direktiviylə qurulmuş olmasıdır. Həmən 27 nisan axşamı 
Mirzə  Bala ilə  birlikdə  kəndisini  evində ziyarət  edərək təsvibini 
almış  və  arkadaşlardan  Məmməd  Sadıq  Quluzadə  (Xülusi)  və 
Məmməd Həsən  Baharlını mərhum şair Cəfər Cabbarlının  şəhər 
kənarındakı iqamətgahında toplayaraq yemin mərasimiylə ilk gizli 
partiya Mərkəzi Ümumisini qurmuşduq” [352, N-282, 1991]. 
     M.  Ə.  Rəsulzadənin  tövsiyəsi  ilə  gizli  Müsavatın  rəhbər-
liyinə M. B. Məmmədzadə gətirilmiş, Ə. V. Nəmmədzadə (Yurd-
sevər)  onun  müavini  (Bakı  komitəsinin  təşkili  ona  həvalə  olun-
muşdur).  M.  Sadıq  Quluzadə  siyasi  işlər  komissiyasının  sədri 
(Azərbaycan qəzalarında partiyanın gizli təşkilatlarını qurmaq ona 
həvalə  olunmuşdur),  Məmməd  Həsən  Baharlı  maliyyə  komis-
siyasının sədri, Cəfər Cabbarlı isə gizli MK-nın Baş katibi təyin 
olunmuşlar. 

 
 
69 
     Lakin aprel-may-iyun aylarında Müsavatın leqal fəaliyyəti 
qadağan  edilmədiyindən  partiya  hələ  bütövlükdə  gizli  şəraitə 
keçməmişdi. 
     “Azərbaycan  SSR  Xalq  Komissarları  Şurası  ilə  bağlanan 
müqaviləyə görə Müsavat açıq sürətdə fəaliyyət göstərirdi” [111, 
s.39-40]. 
     Açıq  fəaliyyət  göstərən  müsavatçılar  özlərini  “solçu” 
adlandırıb, partiyadan ayrıldıqlarını elan etmişdilər. Bu məsələ ilə 
bağlı  ziddiyyətli  məqamlara  aydınlıq  gətirmək  üçün  bir  neçə 
nümunəyə müraciət edək. M. Ə. Rəsulzadə “Azərbaycan Cümhu-
riyyəti”ndə  yazır:  “Müsavatçılardan  bir  qismi  dəxi  “sol”  müsa-
vatçı  adıyla  vəziyyətə,  bir  dərəcə  olsun,  icrai  təsir  etmək  istə-
dilərsə də kəndilərinə “ilanın ağına da, qarasına da lənət” dedilər” 
[161, s.69]. 
     Müsavatda  “solçuluq”,  1923-cü  il  həbsləri  zamanı  ələ 
keçən  müsavatçıların  işi  ilə  məşğul  olan  Xatipovun  (BDSİ-də 
hərbi şöbə müvəkkili) rəhbərlik üçün tərtib etdiyi məlumatda belə 
ifadə olunur: “İndi özlərini sol qrup adlandıran məhkumlar (Ə. V. 
Məmmədzadə, Q. V. Mikayılzadə, Ə. Babayev və b.-X. İ.) əslində 
“solçu” olmamışlar. Ümumiyyətlə, “müsavat” partiyasında nə sol, 
nə də sağ qrup yoxdur” [111, s.48]. 
    Belə görünür ki, özünü “solçu” adlandırmaq müsavatçıların 
leqal  fəaliyyət  göstərmək  və  hakimiyyət  dairələrini  çaşdırmaq 
cəhdi idi. 
     Az.  DSİ-nin  istintaq  materiallarında  göstərilir  ki,  “sol 
müsavatçılar  çevrilişin  ikinci  günü  Suleyman  Abdullayevin 
Voroşilov  küçəsindəki  mənzilində  toplaşaraq  partiyanın  ümumi 
yığıncağını çağırmaq məsələsini müzakirə elədilər. Ümumi yığın-
cagı  çağırmaqda  əsas  məqsəd  partiyanın  leqal  fəaliyyəti  üçün 
sovet hökuməti ilə danışıqlar aparmaq və bu danışıqları aparacaq 
nümayəndə  heyəti  seçmək  idi”  [140,  N-2(6),  1994].  Sənəddə, 
həmçinin S. Abdullayevin mənzilindəki  yığıncağın M. B. Məm-
mədzadə, M. S. Quluzadə, Qasım Qasımov, Seyid Zərgər və sayı 
25-ə çatan digər fəal müsavatçıların təşəbbüsü ilə toplantısından 

 
 
70 
sonra axşam M. B. Məmmədzadə, Ə. V. Məmmədzadə, Suleyman 
Abdullayev,  Seyid  Zərgər,  Qasım  Qasımov,  M.  S.  Quluzadədən 
ibarət gizli Müsavat MK-sının formalaşdırıldığı göstərilir. 
     M. B. Məmmədzadə isə yazır: “Bolşeviklər “Müsavat”dan 
xaric  edilmiş  iki  şəxs  vasitəsiylə  (Suleyman  Abdullayev,  Xəlil 
İbrahim)  1920-ci  il  aprelin  29-da  Bakıda  Fövqəladə  “Müsavat” 
konqresi çağırdılar. Burada “Müsavat” firqəsinin də bolşevik plat-
formasını  qəbul  edərək  fəaliyyətini  dayandırmaq  təklifi  müza-
kirəyə verildi. 
     Gətirilən  dəlillərin  məntiqi  belə  bir  fikrə  əsas  verir  ki, 
bolşeviklər  başqa  partiyalar  kimi  Müsavatın  könüllü  surətdə 
özünü buraxıb Kommunist Partiyasının platformasına keçəcəyinə 
inanmadıqlarından, məqsədlərinə çatmaq üçün öz təbiətinə uyğun 
metoda-saxtakarlığa əl atmışlar. 
     M. B. Məmmədzadənin bildirdiyi kimi Az. DSİ-nin sənəd-
lərində  S.  Abdullayevin  Müsavat  MK-sının  üzvü  kimi  göstəril-
məsi həqiqətəuyğun deyil. Sonralar həbs olunanlar, güllələnənlər, 
sürgünə  göndərilənlər,  mühacirətə  gedənlər  arasında  da  S. 
Abdullayev  ad  və  soyadına  təsadüf  olunmur.  Beləliklə,  gizli 
Müsavatın Ι MK tərkibi barədə Ə. V. Yurdsevərin verdiyi bilginin 
daha dəqiq olması qənaətinə gəlmək mümkündür. 
     1920-ci  ilin  iyun  ayında  Müsavatın  gizli  şəraitdə  ümumi 
toplantısı oldu. Toplantıda partiyanın yaxın gələcəkdə qarşısında 
dayanan vəzifələr və onun leqal fəaliyyətinin təminatı üçün sovet 
höküməti ilə danışıqlar  aparılmasının zəruriliyi  müzakirə edildi. 
Lakin  danışıqlar  nəticəsində  məlum  oldu  ki,  partiyanın  açıq 
fəaliyyətinə  icazə  verilmir.  Bununla  da  Azərbaycanda  fəaliyyəti 
yasaqlanan Müsavat tam şəkildə bütün strukturlarını gizli şəraitə 
keçirmək məcburiyyətində qaldı. 
     Müsavatın  Azərbaycanda  gizli  fəaliyyət  dövrünü  xarak-
terinə görə dörd mərhələyə bölmək olar: 
     Birinci  –  1920-1923-cü  illər.  Ikinci  –  1923-1927-ci  illər. 
Üçüncü – 1927-1931-ci illər. Dördüncü – 1931-ci ildən ΙΙ Dünya 
müharibəsinə qədərki mərhələ. 

 
 
71 
     Birinci  mərhələdə  müsavatçılar  özlərini  gəncləşmiş, 
nisbətən yeniləşmiş və sovet hökuməti ilə dil tapmağa meyli olan 
bir  partiyanın  nümayəndələri  kimi  təqdim  etməyə  çalışırdı.  Əs-
lində  parlamentdə  və  hökumətdə  təmsil  olunan  nüfuzlu,  həm  də 
təcrübəli müsavatçıların, eyni zamanda bolşeviklərlə sərt rəftarın, 
tərəfdarları  hesab  edilən  Ş.  Rüstəmbəyli,  N.  Şeyxzamanlı  kimi 
radikalların böyük əksəriyyətinin Azərbaycandan mühacirət etmə-
ləri  fonunda  çoxu  gənclər  olan  yeni  rəhbərlik  bu  cür  təəssürat 
yaradırdı.  Bu bucaqdan  baxanda  yeni  MK-nın  özünü solçu elan 
etməsi aydın olur. Çox güman ki, aprelin 27-i gecəsi Ə. V. Yurd-
sevərin xatırlatdığı məlum görüşdə bu taktika M. Ə. Rəsulzadənin 
iştirakı ilə müəyyənləşdirilmişdi. 
     Söylənilən  mülahizələrdən  və  gətirilən  dəlillərdən  belə 
qənaətə gəlmək olar ki, Müsavat leqal fəaliyyətə təminat almağa 
cəhd  etməklə  Azərbaycanda  normal  müxalifətçilik  ənənəsinin 
mühafizəsi üçün xeyli çalışmışdı. 
     Digər  tərəfdən  hələ  Azərbaycanda  öz  mahiyyətini  tam 
açmamış  bolşevik  rejimi  ilə  normal  münasibət  yaratmağa  çalış-
maqda partiyanın məqsədi öz qüvvəsini qorumaq və yeni şəraitə 
adaptasiya  olunmaq  üçün  vaxt  udmaq  idi.  Yuxarıda  qeyd  etdi-
yimiz kimi görkəmli müsavatçıların qətli, ən  yaxşı halda müha-
cirətə  getmələri,  partiya  Başqanının  isə  həbs  edilib  Moskvaya 
aparılaraq Stalinin ciddi nəzarəti altında saxlanıldığı bir şəraitdə 
Azərbaycanda  Müsavatın  fərqli  yol  seçməsi  çətin  idi.  Bolşe-
viklərin, M.  Ə. Rəsulzadənin  Stalinlə  əməkdaşlığı,  ondan vəzifə 
alması  barədə  yaydığı  söz-söhbətlər  də  partiyanın  yeni  dövrə 
adaptasiyasını çətinləşdirən amillərdən sayıla bilər. Stalinin lideri 
ram etməklə partiyanı dağıtmaq taktikasını və onun Azərbaycanda 
yaratdığı  psixoloji ovqatı  çox gözəl  dərk edən M. Ə. Rəsulzadə 
imkan  yaranan  kimi  xəlvəti  Peterburqa  gedib,  oradan  da 
Finlandiyaya  keçə  bildi  (1922-ci  il).  Onun  Finlandiyadan  İstan-
bula gəlişi ilə Müsavatın mühacirətdə Xarici Bürosu yaradıldı və 
Azərbaycandakı  gizli  Müsavatla  əlaqə  quruldu.  Bu  partiyanın, 
xarakter  və  keyfiyyətcə  əvvəlki  mərhələdən  (1921-1923)  fərqli 

 
 
72 
yeni  bir  mərhələyə  (1923-1927)  qədəm  qoymasını  şərtləndirən 
əsas amillərdən idi. 
     Sovet hakimiyyətinin ilk illərində gizli Müsavat haqqında 
dövlət orqanlarının məlumatlılıq dərəcəsi barədə tarixşünaslıqda 
və arxiv materiallarında müxtəlif fikirlər mövcuddur. 
     Z. Bunyadov yazır: “1920-ci ilin may ayından Az. ÇK (FK) 
təxmini  həbslərə  başladı.  Həbs  olunanları  üç-dörd  ay  ara  ver-
mədən  sorğu-suala  tutdular.  Nəticədə  Fövqəladə  Komissiya  hə-
min dövrdə, demək olar ki, fəaliyyət göstərən bütün partiyaların 
üzvləri barədə özünə lazım olan məlumatları yığa bildi. Toplanmış 
materiallar,  FK-ya  “Müsavat”in  fəaliyyətindəki  zəif  və  güclü 
cəhətləri  müəyyənləşdirmək,  öncülləri,  potensial  fəalları  aşkara 
çıxarmaq...  yaxın  gələcəkdə  qəti  addımlar  atmaq  imkanı  verdi” 
[111, s.40]. 
     AKP MK-nın tam məxfi sənədlərində bu məsələ ilə bağlı 
ziddiyyətli mülahizələr var: “Müsavatın gizli təşkilatı özünü heç 
bir sahədə göstərmir” [72, v. 64]. Həmin ilin iyun ayının tam məx-
fi sənədlərində isə (AKP MK) deyilir: “Qarabağda müsavatçılar o 
qədər  güclüdür  ki,  kommunistlərin  fəaliyyəti  görsənmir”  [72, 
v.114]. 
     Xatırladırıq ki, N. Nərimanov da Siyasi Büronun iclasında 
Azərbaycanda  İttihaddan  başqa  qalan  partiyaların  çox  zəif 
olduğundan bəhs etmişdi. 
     Deyilənlərdən belə qənaətə gəlmək olar ki, ilk illərdə sovet 
hakimiyyətinin  gizli  müsavatın  fəaliyyəti  ilə  bağlı  məlumatı 
dolaşıq və ziddiyyətli, təsəvvürü isə dumanlı idi. Bir sıra hallarda 
isə  ayrı-ayrı  sahələrlə  bağlı  tam  məlumatsızlıq  hökm  sürürdü. 
Məsələn,  gizli  Müsavatda  hərbi  təşkilatlar  1921-ci  ildən  baş-
layaraq formalaşsa da, sovet hakimiyyəti 1923-cü il kütləvi həbs-
lərində də onların üstünü aça bilmədi. Hərbi təşkilatlar və özəklər 
ancaq 1926-cı ildəki kütləvi həbslər zamanı aşkarlanıb ləğv edildi. 
     1920-1923-cü illərdə gizli Müsavatın demək olar ki, Azər-
baycanın  bütün  qəzalarında  təşkilatları  və  özəkləri  yaradılmış, 
onlarla  partiya  MK-nın  əlaqəsi  qurulmuş,  hərbçilər,  zabitlər 

 
 
73 
arasında iş aparılaraq çoxsaylı hərbi özəklər formalaşdırılmışdı. Ə. 
V. Yurdsevər yazır: “Gizli “Müsavat” təşkilatı, Quzey Qafqasya 
və Gürcüstan milli təşəkkülləriylə sıxı irtibat (rabitə-X.İ .) təmin 
etmişdi.  Bilxassə  gürcü  gizli  Milli  Mərkəzi  ilə  sıxı  işbirliyi 
qurmuşdu. Kuryerlərimiz Mərkəzi Ümumi (MK-X. İ.) ilə Tiflis və 
Təbriz arasında müntəzəm irtibatı saxlamaqdaydı. Ənvər Paşanın 
Türküstanda  girişdiyi  milli  ayaqlanma  hərəkatına  yardım  üçün 
Azərbaycan  subayları  (zabitləri-X.  İ.)  oraya  qoşmuşdu”  [352,  N 
282. 1991]. 
     1920-ci ilin iyulundan Müsavatda MK yanında siyasi işlər 
komissiyasının rəhbəri olan, əski parlament üzvü Rəhim Vəkilov 
istintaqa verdiyi ifadədə deyirdi:  “Mən “Müsavat”la gürcü men-
şevikləri arasında rabitə yaradırdım. “Müsavat”la əlaqə saxlamaq 
üçün  1922-ci  ilin  noyabrında  Momardaşvili,  sonralar  isə  Put-
karidze yanıma gəldi. [111, s.49]. 
     Hələ  1920-ci  ilin  dekabrında  isə  Müseyib  Bədəlbəyov 
Tiflisdə  məskunlaşan  və  fəal  iş  aparan  əski  parlament  üzvü  və 
Daxili  İşlər  Naziri  Mustafa  Vəkilli  ilə  əlaqə  yaradaraq,  ondan 
müəyyən məbləğ pul (təşkilat üçün) və bəzi materiallar almışdı. 
Əsasən  beynəlxalq  vəziyyətin  təhlilinə  həsr  olunmuş  bu 
materiallarda gizli Müsavatın seçdiyi taktikaya müəyyən aydınlıq 
gətirən məqamlar da  yox deyil:  “Gürcülər  ermənilərə, ermənilər 
də gürcülərə inanmır (onlar hələ sovetləşməmişdi və Azərbaycan 
mühacirləri  çalışırdılar  ki,  bu  respublikalar  bolşeviklərə  qarşı  iş 
birliyi yaratsınlar-X. İ.)-onlar bir-birini aldadır. Türkiyənin vəziy-
yəti ağırdır, onun ərazisinin bir hissəsi Antanta tərəfindən tutulub. 
Türkiyə ancaq öz azadlığı uğrunda mübarizə aparır. Ingiltərə və 
Fransa  kimi  güclü  dövlətlərə  isə  inanmaq  olmaz.  Onlar  bir 
əsgərlərini də qurban verməyəcəklər. Lakin hər bir qruplaşmaya 
yardım edəcəklər ki, toqquşmalar, çəkişmələr baş alıb getsin. Bu 
da  ki,  Müsavatın  prinsiplərinə  ziddir.  Təşkil  olunmaq  lazımdır. 
Sovet  hökuməti  devrilən  zaman  hakimiyyəti  heç  kimə  vermək 
olmaz.  Hər  cür  avantüradan  qaçmaq  lazımdır.  Gəncədəki  üsyan 

 
 
74 
zamanı aranın qarışmasından istifadə edən ermənilərin xeyli türk 
qırmasını unutmaq olmaz” [140, N-2 (6), 1994]. 
     Təkcə  R.  Vəkilovun  rəhbərlik  etdiyi  komissiyanın  fəaliy-
yəti  1920-23-cü  illərdə  Müsavatın  hərtərəfli  geniş  iş  apardığını 
təsdiq  edir.  Kərbəlayı  Vəli  Mikayılov,  Seyid  Hüseyn  Sadıqov, 
Əlövsət  Nəcəfovun  daxil  olduğu  bu  komissiyanın  proqramı  üç 
bölmədən ibarət idi: 
     Ι. Nəzəriyyə və son məqsəd: 
     a) Azadlıg və müstəqillik; b) Millət və millətçilik; v) İslam 
beynəlmiləlçiliyi;  c) 
Mərkəzsizləşdirmə;d)  Türkçülük  və 
Turançılıq; e) Xalqçılıq və respublikaçılıq. 
      ΙΙ. Yaxın məqsəd və vəzifələr: 
     a)  İdarəetmə  forması;  b)İqtisadi  məsələ;  v)Aqrar  məsələ; 
c)Fəhlə məsələsi; d)Ədliyyə; e)Maarif. 
      ΙΙΙ. Partiya quruculuğu: 
     Partiya nizamnaməsi, intizamı, təşkilatı, təşkilat prinsipləri, 
təbliğat,  partiya  üçün  natiqlik  sənətinin  əhəmiyyəti,  işə  sədaqət, 
yazmaq bacarığı və s. məsələlər bu bölməyə daxil edilmişdi. 
     Gizli  Müsavatın  quruluş  prinsipi  belə  idi:  “Təşkilat  üçər 
kişilik hücrələr (özəklər) şəklində qurulmuşdu. Hər hücrə bir təm-
silçilik  vasitəsilə  daha  yuxarı  hücrə  ilə  bağlanmış  bulunuyordu. 
Yalnız şəhər komitələri və onlar ətrafında qurulan komisyonlar və 
Mərkəzi  Ümumi  komisyonları  beşər  və  yeddisər  kişidən  qurula 
bilirdi” [352, N-282. 1992]. 
     Qeyd edək ki, bu təşkilatdaxili sirlərin, müsavatçılar barədə 
məlumatın yayılmaması üçün sınaqdan çıxmış bir quruluş prinsipi 
idi. 
     1923-cü ilin  kütləvi  yay  həbslərində  Sovet  hakimiyyətinə 
gizli Müsavatla bağlı başqa yeniliklər də bəlli oldu: 
     - Partiya Türk Konsulluğu vasitəsilə xaricdəki mühacirlərlə 
əlaqə yaratmışdı; 
     - Müsavatçılar təsadüfən aşkarlanan gizli mətbəədə 19-cu 
sayına qədər “İstiqlal” qəzetini yayımlaya bilmişdi. 

 
 
75 
     1923-cü  ilin  yayında  müsavatçıların  ilk  kütləvi  həbsləri 
nəticəsində MK-nın iki nəfər üzvü-Əbdül Vahab Məmmədzadə və 
Məmməd  Sadıx  Quliyev  Siyasi  komissiyanın  rəhbəri  Rəhim 
Vəkilov və digər müsavatçılar həbs edildi. 
     Həbsxanada  olarkən  müsavatçılar  partiyanın  buraxılması 
haqqında  bəyannamə  imzaladılar.  Bu  bəyannamədə  deyilirdi: 
“...Biz  Sovet  platformasında  işləməyə,  bütün  qüvvəmizi  Sovet 
hakimiyyətinə sərf etməyə hazırıq. Şübhələri dağıtmaq və heç bir 
söz-söhbətə yol verməmək üçün elan edirik ki, qeyri-leqal fəaliy-
yət göstərən “Müsavat” təşkilatı buraxılmış hesab olunur. 
     Müsavat  Partiyası  MK  üzvləri:  Əbdul  Vahab  Məmməd-
zadə, Məmməd Sadıx Quluzadə; partiya üzvləri: Ələkbər Salman-
zadə,  Həmid  Qarayev,  Novruz  Ağayev,  Seyid  Huseyn  Sadıqov, 
Nəriman bəy Nərimanbəyov, Kərbəlayi  Vəli Mikayılzadə, Cəfər 
Cabbarzadə, Rəhim Vəkilov, Əliağa Əlizadə, Əliövsər Nəcəfov, 
Məmməd Seyid Axundzadə” [111, s.41-42]. 
     Bəyannamə  imzalandıqdan  az  sonra  MK  üzvləri  də  daxil 
olmaqla  sənədi  imzalayanlar  azadlığa  buraxıldı.  Az.  DSİ-nin 
istintaq materiallarından aydın olur ki, bu aksiyanın səbəbi məhz 
sənədin imzalanması idi. 
     Ancaq  çox  keçmədən  azad  olunanlar  Müsavatın  buraxıl-
ması haqqında bəyannamənin FK-nın təsiri altında imzalandığını 
və onun əhəmiyyətsiz sənəd olduğunu açıqlayır, partiya üzvlərini 
fəallığa,  təşkilata  maddi  yardım  göstərməyə  çağırırdılar.  Bu 
məqsədlə vərəqələr çap edilib yayılmışdı. 
     1923-cü ilin payızında faciəli təsadüf baş verdi: “Şəhərin 3-
cü və yaxud 4-cü rayonlarında qəlp çervon hazırlayan gizli mətbəə 
və  ya  litoqrafiya”  [167,  s.26]  axtaran  polis  təsadüfən  Çadrovı 
küçəsindəki (indiki Mirzağa Əliyev) 6 saylı mənzildən qeyri-leqal 
mətbəə aşkar etdi. Məlum oldu ki, bu “İstiqlal” qəzetinin, eləcə də 
ayrı-ayrı bəyannamələrin, çağırış vərəqələrinin nəşr edildiyi gizli 
Müsavat mətbəəsidir. 

 
 
76 
     Ə. V. Məmmədzadə, K. V. Mikayılzadə, R. Vəkilov və b. 
müsavatçılar  təkrar  həbs  edilib  Yaroslav  vilayətinə  sürgünə 
göndərildilər. 
     Beləliklə, MK-nın Ι tərkibi dağıdıldı. (Bir az əvvəl Müsa-
vatın  buraxılmasından  danışan  kommunistlər,  indi  onun  Ι  gizli 
MK-sının güclə ləğv edilməsini göstərirdilər). 
     1920-23-cü  illərdə  Müsavatın  güclü  təşkilatları  Bakı  və 
Qarabağ qəza təşkilatları, ən güclü silahı isə gənclər arasında iş, 
təbliğat idi. 
     Gizli Müsavatın fəaliyyətində ikinci mərhələ (1923-1927) 
1923-cü  ilin  sonlarında  ΙΙ  MK-nın  formalaşdırılması  ilə  başladı. 
Birinci  kütləvi  həbslərdən  yayına  bilmiş  M.  B.  Məmmədzadə 
İrana keçməmişdən öncə “Əhməd Hacınski və Dadaş Həsənova 
MK-nın I tərkibi tərəfindən onların ΙΙ tərkibə üzv təsdiq olunduq-
larını bildirdi” [140, N-3,1995]. 
     Ilk  dövrlərdə  təşkilat  fəallığını  azaldaraq,  əsasən  həbs 
olunanlara və onların ailələrinə yardımla kifayətlənməyə çalışırdı. 
Bu  cür  taktikanın  seçilməsinə  aparılan  kütləvi  həbslər,  Qarabağ 
üsyanının  yatırılması,  nəhayət  Müsavatın  buraxılması  ilə  bağlı 
imzalanmış bəyannamə, sözsüz ki, təsir etməyə bilməzdi. 
     1921-1922-ci  illərə  baxanda  SSRİ-nin  beynəlxalq  vəziy-
yətinin  yaxşılaşması,  iqtisadiyyatda  nisbi  dirçəliş,  Gürcüstan  və 
Azərbaycandakı  üsyanların  qanla  boğulması  da  müsavatçıların 
fəaliyyətinə neqativ təsir edən amillərdən idi. 
     Lakin bunlarla yanaşı Müsavatın Xarici Bürosunun forma-
laşması,  Türkiyənin  parçalanma  təhlükəsindən  xilas  olaraq  yeni 
tipli dövlət halında təşəkkül etməsi (müsavatçılara belə bir inam 
hakim  idi  ki,  Türkiyənin  vəziyyəti  düzəldikdən  sonra  Azərbay-
cana  yenidən  yardım  əlini  uzadacaq)  müsavatçıları  mübarizəyə 
ruhlandırırdı. 
     MK-nın  ΙΙ  tərkibi  1923-cü  ilin  sonlarında  formalaşsa  da 
onun  ilk  yığıncağı  1925-ci  ildə  keçirildi.  Bu  yığıncaqda  hərbi 
özəklərlə və tələbə gənclərlə işin sürətləndirilməsi məsələləri mü-
zakirə edildi. 

 
 
77 
     Gizli Müsavatın 1923-1927-ci illərdə əsas fəaliyyət istiqa-
mətlərini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar: 
     - Müsavat Partiyasının təşkilat və taktiki yöndə qeyri-leqal 
vəziyyətdə bərpasının davamı. 
     -  Türkiyə  konsulluğu  ilə  yaranmış  əlaqələri  möhkəm-
ləndirmək. 
     - Kəşfiyyat xarakterli materiallar toplamaq. 
     -  Mükəmməl  strukturlara  malik  milli  hərbi  təşkilatlar 
yaratmaq. 
     - Millətçilik tərbiyəsinin təşkili, maarifçilik. 
     - Əlifba islahatına mane olmaq yönündə iş (təbliğat xarak-
terli). 
     - Dövlət aparatının daxildən sarsıdılması. 
     - Hakimiyyəti ələ keçirməyə hazırlıq. 
     Bu  mərhələdə  müsavatçılar  öz  üzvlərini  və  tərəfdarlarını 
gizli yollarla Kommunist Partiyasının, eləcə də dövlət aparatının 
içərilərinə yeridərək dinç yolla hakimiyyəti ələ almağın əsaslarını 
hazırlayırdı.  Eyni  zamanda  Müsavatın  kəşfiyyat  şəbəkəsi  də 
fəaliyyətdə  idi.  Bu  barədə  Ə.  V.  Yurdsevər  yazırdı:  “İstihbarat 
servislərimiz  G.P.U.  (DSİ)  və  Sovet  əsgəri  qərargahına  qədər 
yayılmış bulunurdu” [352, N-282, 1991]. 
     Əlifba islahatının qarşısını almaq üçün təşkilat güclü təb-
liğat kampaniyası aparırdı. Latın qrafikasının tətbiqinə mane ol-
maqda müsavatçıların məqsədi: 
a)
 
Azərbaycan xalqının tarixi, mədəni kökündən, qaynaqlar-
dan ayrı düşməsinin, türk dünyasının fərqli  əlifbalarla parçalan-
masının qarşısını almaq; 
b)
 
Sovetlərin zəiflətməyə çalışdığı türkçülük şüurunu güclən-
dirmək idi. 
     Ümumiyyətlə, əlifba məsələsinə Müsavatın baxışı həmişə 
siyasi xarakter kəsb  edib. 
     Müsavat bu dövrdə ruslaşdırma siyasətinə qarşı da kəskin 
müqavimət  göstərirdi.  Təşkilatın  yaydığı  vərəqələrdən  birində 
deyilirdi:  “Azərbaycanlı  nə  üçün  rus  dilində  təhsil  almalıdır. 

 
 
78 
Zavallı  tələbələr  illərlə  birinci  kursda  qalırlar,  çünki  onlar  ana 
dilində təhsil aldıqlarından heç nə başa düşmürlər. Mühazirələr isə 
rusca oxunur... Oyan ey əhli islam!” [140, N-(6), 1993]. 
     1926-cı ilin payızında gizli Müsavat MK-nın ΙΙ tərkibi də 
dağıdıldı, onun üzvləri və digər fəallarından 34 nəfəri həbs edildi 
(Əhməd  Haçınski,  Dadaş  Həsənov  və  b.).  Lakin  çox  keçmədən 
partiyanın  həbsdən  yayına  bilmiş  fəalları  bir  yerə  toplaşaraq 
Məmmədəli  Ataməliyevin  rəhbərliyi  altında  üçüncü  və  sonuncu 
MK-nı  formalaşdırdılar.  Təəsüflər  olsun  ki,  bu  MK  əvvəlkilər 
kimi çox yaşamadı. 1927-ci ilin sonlarına yaxın Az. DSİ apardığı 
geniş  miqyaslı  əməliyyatla  partiyanın  MK-sını  və  əksər  qəza-
lardakı təşkilatlarını ləğv etdi. Başda MK üzvləri M. Ataməliyev, 
Ə. Rəhimov olmaqla 200-dən artıq fəal müsavatçı həbs edildi ki, 
bunlardan “80 nəfər Qarabağ, 42 nəfər Lənkəran, 17 nəfər Göyçay 
təşkilatından idi” [140, N-4(8), 1995]. 
     Müsavatın  Azərbaycanda  gizli  fəaliyyətinin  ΙΙ  mərhələsi 
bir  sıra  məqamlarda  özündən  əvvəlki  mərhələyə  bənzəsə  də, 
(gözləmə taktikası, gizli strukturların bərpası, təbliğata önəm ver-
mə və s.) başlıca xüsusiyyətlərinə görə (Kommunist Partiyasının 
tərkibinə  və  sovet  dövlət  aparatına  öz  adamlarını  yerləşdirmək, 
əlifba  islahatına,  ruslaşdırmaya  qarşı  çıxmaq  və  s.)  ondan  kəs-
kinliklə fərqlənirdi. 
     Bu mərhələ sovet mənbəşünaslığında “avantüra” və “şpio-
naj dövrü” adlanır. 
     Orconikidzenin fikrincə Müsavatda bu mərhələdə iki meyl 
hakim  idi:  biri  gözləmə,  ikincisi  isə  silahlı  üsyana  qalxmaq. 
Orconikidzenin  bu  fikrini  tənqid  edən  mühacirlər  qəti  şəkildə 
bildirırdilər ki, “heç bir mühacir qrupu yoxdur ki, o silahlı üsyan 
tərəfdarı  olsun.  Gözləmə  mövqeyinə  gəldikdə  isə  bu  məqamda 
Orconikidze düzdür, çünki Müsavat avantürist təşkilat deyil” [42, 
N-13, 1925]. 
     Mühacirət  ədəbiyyatında  Azərbaycanda  gizli  Müsavatın 
fəaliyyəti  ilə  bağlı  ΙΙ  Dünya  müharibəsinin  sonuna  qədər  çox 

 
 
79 
mətləblərə toxunulmayıb, yaxud da bir sıra həqiqətlər gizli saxla-
nılıb.  Müsavatın  silahlı  üsyan  hazırlaşması,  hərbi  təşkilatlara 
malik olması da təbii ki, açılası məsələlərdən deyildi. 
     Lakin  50-ci  illərdən  sonra  mühacirlər  artıq  vaxtilə  yazıl-
ması qeyri-mümkün olan məsələləri açıqlamağa başladı. 
     Gizli Müsavatın 1926-cı ilə qədər fəaliyyətdə olan mükəm-
məl  hərbi  təşkilatları  var  idi.  Ə.  V.  Yurdsevərin  yazdığı  kimi 
partiya doğrudan da öz üzvlərini silahlandırırdı. 
      Müsavatın nəzdində hərbi təşkilatlar 1921-ci ildən forma-
laşmağa  başladı.  Əhməd  Hacınski  istintaqa  verdiyi  ifadədə  bil-
dirirdi: “Avqust ayından mən gizli “Müsavat”da fəaliyyətə başla-
dım. Sonra Məmməd Sadıq  Quliyevin  vasitəsi  ilə  Əbdül Vahab 
Məmmədzadə  ilə  tanış  oldum.  O  da  öz  növbəsində  məni  Dadaş 
Həsənovla  tanış  etdi.  Beləliklə,  hərbi  təşkilatın  əsas  üzvlərini 
tanıdım”  [140,  N2(6),  1994].  Ə.  Hacınski  hərbi  təşkilatın  üzvü 
olana  qədər  burada  adı  çəkilən  müsavatçılardan  başqa  N. 
Qulubəyov, İ. Axunzadə və M. İbrahimov da var idi. 
      Hərbi  təşkilatın  1923-cü  ilə  qədərki  quruluşu  aşağıdakı 
kimi olub: MK yanında N. Qulubəyovun rəhbərlik etdiyi üçlük, bu 
üçlüyə  tabe  olan  aşağı  üçlüklər  (qəza  təşkilatlarındakı  hərbi 
üçlüklər  nəzərdə  tutulur),  ayrı-ayrı  təşkilatlarda  (əsasən  hərbi 
hissələrdə)  yaradılan  özəklər.  1923-cü  il  kütləvi  həbslərindən 
sonra  MK  yanında  hərbi  üçlük  genişləndirilərək  hərbi  mərkəz 
şəklini aldı, Bakı Komitəsi yanında beş nəfərdən ibarət hərbi şöbə 
yaradıldı,  rayonlarda  isə  bir  nəfər  vasitəsilə  mərkəzlə  əlaqə 
saxlayan özəklər yaradıldı. 
     MK yanında hərbi mərkəz hərbi kadrların hazırlanmasında 
və  başqa  məsələlərin  icrasında  əsas  rəhbərlik  orqanı  hesab 
olunurdu.  O  bütün  respublika  ərazisindəki  hərbi  təşkilatlara 
nəzarət  edirdi  (müsavatçıların  formalaşdırdığı)  “Hərbi  mərkəzin 
cəmi  üç  iclası  olmuşdu.  İclaslar  Əli  Hüseyn  Dadaşovun  mən-
zilində keçirilmişdi” [140, N-2 (6), 1994]. Az. DSİ-nin məluma-
tına görə iclaslarda: 

 
 
80 
a)
 
M. S. Quliyevin məlumat xarakterli məruzələri, hərbi mər-
kəzin və özəklərin formalaşdırılması problemləri; 
b)
 
Müsavat  partiyasının  MK-sı  yanında  yaranan  hərbi  beş-
likdə (1923-cü ildən sonra hərbi üçlük, beşliyə çevrildi) vəziyyət; 
v)  Beşliyin təşkilat quruluşu və vəzifələri barədə təlimat (bu 
sənəd  Ə.  Hacınski  və  Ə.  H.  Dadaşov  tərəfindən  hazırlanmışdı) 
müzakirə edilmişdi. 
     1923-ci  ildən  sonra  Hərbi  Mərkəzin  əsas  rəhbəri  Ə. 
Hacınski idi (MK-nın ΙΙ tərkibinin sədri). 
     BK  yanında  hərbi  şöbə  Bakı  qəzasında  ümumi  rəhbərliyi 
həyata  keçirirdi.  Qəza  rayonlara  bölünmüş,  hər  bir  rayona  rəis 
təyin edilmişdi. Bu rəislər yerli hərbi özəklərə rəhbərlik edirdi. 
     “Hər  bir  təşkilat  aşağıdakı  şöbələrə  malik  olmalı  idi:  təş-
kilat şöbəsi; əməliyyat (operativ) şöbəsi; təchizat şöbəsi; təbliğat 
və təşviqat şöbəsi” [140, N-2 (6), 1994]. 
     Bütün  rayon  sədrləri  öz  rayonunu  tam  öyrənməli  idi: 
qırmızı ordu hissələrinin yerləşdiyi yerlər, onların döyüş qabiliy-
yəti, silah-sursat təchizatının vəziyyəti, dövlət əmlakının, strateji 
obyektlərin  yeri  və  s.  Rayon  təşkilatları  Müsavat  partiyasının 
icazəsi ilə (hərbi mərkəz vasitəsilə) hərəkət edə, hərbi əməliyyata 
başlaya bilərdi. Hərbi əməliyyatların rayon ərazisində müəyyən-
ləşdirilmiş qüvvələrinin iştirakı ilə başlanması nəzərdə tutulmuşdu. 
Belə  ki,  əgər  hərbi  təşkilatın  üzvü  qırmızı  orduda  bölmə,  yaxud 
alay komandiri idisə, onda imkan yaranan kimi o, bütün rəhbərlik 
etdiyi heyətlə çıxışa başlamalıydı. 
     Rayon  rəisləri  müntəzəm  şəkildə  hərbi  Mərkəzlə  əlaqə 
saxlayırdı. Etnik zəmində düşmənçilik hərbi təşkilatlarda yolveril-
məz  hesab  edilirdi.  Az.  DSİ-nin  məlumatına  görə  “belə  hallar 
qəbul edilmiş qərarla ən ağır vəziyyətlərdə yerindəcə güllələnmə 
ilə nəticələnə bilərdi” [140, N-2 (6), 1994]. 
     BK yanındakı hərbi beşliyə həm MK-nın, həm də BK-nın 
nümayəndələri  daxil  idi.  1923-cü  ildə  artıq  bütün  milli  hərbi 
hissələrdə təşkilatın hərbi özəkləri yaradılmışdı. Məsələn: 

 
 
81 
a)
 
Hərbi  dəniz  xalq  komissarlığında  Hacıyev  Süleyman 
(komissar köməkçisi),  İbrahimov Mövsüm (təsərrüfat  komanda-
sının rəisi), Rzayev Seyid (kargüzar), Quliyev İdris (rabitə xidməti 
komandasının rəisi) və b.; 
b)
 
Azdiviziyanın (N-24) Ι alayında Nağıyev Firidun (bölmə 
komandiri), Zülfüqarov Əziz (zabit); 
v)  “Azsvod”  hərbi  məktəbində  Paşayev  Hüseyn  (artilleriya 
şöbəsinin rəisi), Vəkilov Zəkəriyyə (mühəndislik şöbəsinin rəisi), 
Paşayev İshaq (pulemyot şöbəsinin rəisi), İmanov Sadıx (koman-
dir), Axundzadə İbrahim (tədris şöbəsinin rəisi), Babayev Əkbər 
(alay  komandiri),  Bəydəmirov  Mövsüm  (hissə  komandiri), 
Atakişiyev İbrahim (hissə komandiri); 
q)  Aviasiya  məktəbində  Qulubəyov  Nurulla  (məktəbin  rəisi, 
müsavat hakimiyyəti zamanında hərbi nazirin adyutantı), Dadaşov 
Əli Hüseyn (kursant), Dadaşov Kazım (kursant, təqibdən yayınıb 
İrana keçə bildi), Mahmudzadə Mahmud və b.; 
d)  Az.  ÇK  (FK)  yanında  xüsusi  təyinatlı  dəstədə  İsrafil 
Şıxlinski  (eskadron  komandiri),  Şəfiyev  Abdulla  (alay  koman-
diri), Axundov Cavad (alay komandiri); 
e) Azdiviziyanın 3-cü polkunda Sultanov Mehdi (zabit) və b. 
[140 N-2 (6), 1994]. 
     1925-ci ildə Müsavat MK-nın hərbi təşkilatlarla işi nisbə-
tən  zəiflədi.  Bu  müəyyən  fikir  ayrılığından  (Az.  DSİ-də  belə 
məlumat olub) və yaxud da dövlət təzyiqinin güclənməsindən ya-
rana bilərdi. 
     1926-cı  ildəki  kütləvi  həbslər  zamanı  MK-nın,  BK-nın  ΙΙ 
tərkibi ləğv edildi, hərbi təşkilatların üstü açılıb dağıdıldı. 
     Beləliklə, Müsavatın yaratdığı gizli hərbi təşkilatlar Azər-
baycanda  partiyanın  rəhbərliyi  altında  heç  bir  silahlı  üsyan, 
çevriliş cəhdi göstərmədən dağıdıldı, fəallar isə həbs edildi. 
    Əslində  birmənalı  şəkildə  demək  olmaz  ki,  Müsavat  qar-
şısına silahla sovet  hakimiyyətini  devirmək məqsədi  qoymuşdu. 
Gizli fəaliyyətin istiqamətləri və xarakteri, Xarici Büro ilə əlaqələr 
daha  çox  belə  bir  qənaətə  gəlməyə  əsas  verir  ki,  partiya  sovet 

 
 
82 
hakimiyyətinin uzun sürəcəyinə inanmır, elə buna görə də özünü 
tezliklə bu hakimiyyətin çökməsi üçün yaranacaq əlverişli daxili 
və  xarici  şəraitə  hazırlayırdı.  Təbii  ki,  burada  hərbi  sahədə 
hazırlıq, ordu ilə iş istisna edilə bilməzdi. 
     Hakimiyyətin  apardığı  təbliğatdan,  gördüyü  tədbirlərdən 
aydın olur ki, bolşeviklər Müsavat kimi ciddi rəqibi məhv etmək 
üçün ictimaiyyətin nəzərində daha sərt və təhlükəli düşmən obrazı 
yaratmağa çalışmışdı. 
     1927-ci ildə MK-nın ΙΙΙ tərkibi ləğv edilib onun üzvləri və 
digər  fəal  partiyaçılar  həbs  olunduqdan  sonra  gizli  Müsavatın 
həyatında  yeni-üçüncü  mərhələ  başladı.  Bu  mərhələdə  taktika 
dəyişir. Belə ki, partiyanın ümumi rəhbərlik orqanı dəyişir. Yəni, 
partiyanın ümumi rəhbərlik orqanı yaradılmır, onun üzvləri ancaq 
iki  nəfərdən  artıq  bir  yerə  yığışmadan  əlaqə  saxlamaq  yolunu 
seçirlər. Heç bir gizli iclas və toplantı keçirilmir. Əsas fəaliyyət 
növü  çox  məhdud  idi:  öz  aralarında  və  Xarici  Büro  ilə  əlaqə, 
informasiya mübadiləsi, tövsiyə və tapşırıqların alınması. 
     Lakin  bunlara  baxmayaraq  yenə  təşkilata  üzvlər  cəlb 
olunur,  gənclər  və  ordu  hissələri  arasında,  məktəblərdə  təbliğat 
aparılır,  xaricdən  qəzet  və  jurnallar  (Azərbaycan  mühacirlərinin 
dərc etdikləri) gətirilib daxildə yayılırdı. 
     MK-nın ΙΙΙ və sonuncu tərkibi dağıdıldıqdan sonra, 1927-
ci  ildə Müsavat  başda olmaqla digər qüvvələrin  də  iştirak etdiyi 
milli  müqavimət  hərəkatına  Azərbaycan  Milli  Mərkəzi  (AMM) 
rəhbərlik edir. 
     “1924-25-ci  illərdə  mərkəzi  Sovet  aparatında  yaranan  və 
türk burjua millətçilərinin əsas üstünlük təşkil etdiyi AMM dəqiq 
təşkilat strukturuna malik idi. Azərbaycanın əyalətlərində komitə-
ləri olan bu təşkilat siyasi mühacir M .Ə. Rəsulzadənin rəhbərlik 
etdiyi  Xarici  Büro  və  “Zaqafqaziya  Əksinqilabi  Milli  Birlik 
Komitəsi”nin  vasitəsilə  “Qafqaz  İstiqlal  Komitəsi”  tərəfindən 
idarə edilirdi” [140, 3 (7), 1995]. 
     AMM-də  yaranan  Siyasi  Mərkəz  Azərbaycandakı  bütün 
antisovet  təşkilatların  fəaliyyətini  əlaqələndirirdi.  1927-ci  ildən 

 
 
83 
sonra bütün belə təşkilatlar Müsavat bayrağı ətrafında birləşərək, 
onun ideoloji-siyasi yol göstərənliyi ilə hərəkət edirdilər. 
     1929-cü ildə partiyada rəsmi uçota dayananların sayı min-
dən artıq idi. 1. Bakı və Bakı ətrafında – 566 nəfər. 2. Lənkəran 
qəzasında – 237 n. 3. Gəncədə - 122 n. 4. Digər bölgələrdə - 217 
n: cəmi – 1142 nəfər. 
     1930-cu ildə Az. DSİ yeni kütləvi həbslər keçirdi. Bu həbs-
lər nəticəsində ən çox ziyan çəkən Bakı və Bakı ətrafı kəndlərdəki 
təşkilatlar oldu. 
     “1930-cu  ildən  sonra  Bakı  təşkilatı  Şəkərovun  rəhbərliyi 
altında yenidən fəaliyyətini canlandıraraq Salyan, Biləsuvar, Əli-
Bayramlı, Sabirabad, Quba, Masallı təşkilatları ilə (bu təşkilatlar 
hələ  MK-nın  ΙΙΙ  tərkibi  tərəfindən  1926-cı  ildə  yaradılanlardan 
idi),  eyni  zamanda  Təbriz  təşkilatı  ilə  əlaqə  yarada  bildi.  Xarici 
Büronun təlimatları və milli əhvali-rühiyyəni gücləndirən mühacir 
dərgiləri, ədəbiyyatlar gətirildi” [140, N-2 (6), 1994]. 
     Lakin  bu  hal  uzun  sürmədi.  1931-ci  ildə  Bakı  təşkilatı 
yenidən dağıdılaraq, onun 200 nəfər fəal üzvü həbs edildi. 
     Gizli Müsavatın əsas fəaliyyət sahələrindən biri də qeyd et-
diyimiz  kimi,  gənclərin  ideya-siyasi  tərbiyə  işi  və  onların  parti-
yaya cəlb edilməsi idi. 
Hələ  1925-ci  ildən  Müsavat  “Gənclərin  partiyadan  kənar 
tərbiyə  proqramı”  deyilən  bir  sənəd  hazırlayaraq,  onun  həyata 
keçirilməsi istiqamətində iş aparırdı. MK-nın ΙΙΙ tərkibinin sədri 
M.  Ataməliyevin  ifadəsinə  görə  “Məktəbli  gənclər  millətçi 
hazırlıq keçdikdən sonra “Gənc Türklər Komitəsi”ndə birləşməli 
idilər.” [166, s.14]. 
     1927-ci  ilin  yayında  müsavatçı  gənclər  təşkilatlarından 
fəallığı,  apardığı  təbliğatın  əhəmiyyətliliyi  ilə  fərqlənən  “Gənc 
Azər”  təşkilatı  meydana  gəldi.  Onun  yaradıcıları  Həsənağa 
Axundzadə,  Haşım  Aslanov,  Əliağa  Aslanov  idi.  “Qənc  Azər” 
Bakı  Pedtexnikumu  və  BANO-nun  12  saylı  məktəbinin  bazası 
əsasında formalaşmışdı. Onun əsas məqsədi: “Gənc kadrlar-müsa-
vatçılar  hazırlamaq,  sovet  hakimiyyətinin  devrilməsinə  yardım 

 
 
84 
etmək; vəzifələri isə: a) Müsavatla əlaqə yaratmaq; b) gəncləri təş-
kilata cəlb etmək; v) Azərbaycanda millətçilik təbliğatı aparmaq 
idi” [166, s.18]. 
    Təşkilatın  hər  bir  üzvünə  yeni  üçlük  yaratmaq  səlahiyyəti 
verilmişdi. “Gənc Azər”i sədr deyil, yaradıcı üçlük – H. Axund-
zadə-(təşkilat məsəlləri üzrə katib), H. Aslanov-(şöbə müdiri), Ə. 
Aslanov-(xəzinadar) idarə edirdi. “Təşkilat 1927-ci ildə dağıdıldı. 
Həbs edilən 37 nəfərdən 19-u Pedtexnikumun tələbəsi, 7-si müəl-
lim, 11 nəfər isə başqa gənclər idi” [140, 3 (7), 1995]. Həbs edilən 
37 nəfərdən 19 nəfəri komsomol uçotunda dayanırdı. 
     “Gənc  Azər”dən  başqa  Azərbaycanın  təhsil  müəssisə-
lərində aşağıdakı gizli təşkilatlar fəaliyyət göstərmişlər: 
     1.  Müsavatın  Bakı  təşkilatının  fəal  üzvlərindən  Məmməd 
Əli Babayevin yaxın dostu Səid Qafarovun rəhbərlik etdiyi gizli 
qrup.  Nərimanov  adına  texnikumda  fəaliyyətdə  olan  və  əsasən 
yuxarı kurs tələbəlri ilə iş aparan bu qrup 1930-cu ildə dağıdılaraq, 
onun üç nəfər fəal üzvü həbs edildi. 
     2.  1926-cı  ildə  yaradılmış  gizli  müsavatçılar  təşkilatı-
“Gənc Türklər Birliyi”. Təşkilatın yaradıcısı BK-nın üzvü Əbdül 
Həsən Rəhimov olub. O, Müsavatın II MK-sı tərəfindən gənclər 
və  ziyalılar  arasında  iş  aparmaq  üçün  təhkim  edilmişdi.  1927-ci 
ildə  Ə.  H.  Rəhimov  həbs  edildisə  də,  təşkilat  dağılmadı.  Ona 
sürgündən  yenicə  qayıtmış  Salman  Rəhimov  rəhbərlik  etməyə 
başladı.  “Gənc  Türklər  Birliyi”  Müsavat  Partiyası  üçün  ehtiyat 
kadrlar  hazırlayan  məktəb  hesab  olunurdu.  Təşkilatın  50  nəfər 
üzvü həbs edildikdən, Salman Rəhimov isə güllələndikdən sonra 
iş zəiflədi. 
     3. Bakı şəhər Ağamalıoğlu adına texnikumda da Mir Qiyas 
Agalarov və Heydər İsmayılovun rəhbərliyi ilə gizli tələbə qrupu 
yaradılmışdı.  1930-cu  ildə  yaradılan  bu  qrupun  16  nəfər  fəalı 
komsomolçu  idi.  Qrup  1931-ci  il  həbsləri  zamanı  aşkarlanıb 
dağıdıldı. 
     4.  Əhməd  İsmayılovun  rəhbərlik  etdiyi  gizli  tələbə  qru-
punun  da  qarşıya  qoyduğu  məqsədləri  Müsavatın  prinsiplərinə 

 
 
85 
uyğun  gəlirdi.  Qrup  özünü  “Zaqafqaziya  Milli  Mərkəzi”  adlan-
dırırdı. Onun üzvləri türk dünyasının federativ birliyinin mümkün-
lüyünü  inkar  etmirdilər.  1932-ci  ildə  dağıdılan  bu  təşkilat  fəal 
müsavatçılardan Mirzə Cabbar Məmmədzadə ilə sıx əlaqədə olub. 
    5.  Bakı  şəhər  5  saylı  məktəbin  müəllimi  Əli  Abbas  Talı-
bovun rəhbərlik etdiyi “Türkçülər” adlı tələbə təşkilatı. Onun üzv-
ləri  əsasən  pedaqoji  institutun  yuxarı  kurs  tələbələri  olub,  orta 
məktəblərdə dərs aparırdılar. Ə. A. Talıbov hələ 1929-cu ildə həbs 
edilmiş fəal müsavatçı Yusif Hüseynzadə ilə sıx əlaqədə idi. Bun-
dan əlavə “Türkçülər” təşkilatında müsavatçı Təhsin Nuriyev və 
Mikayıl Müşfiq də təmsil  olunmuşdular. Onlar Əhməd Cavadın 
inqilabi əhval-ruhiyyəli şerlərinin oxusunu təşkil edir, müstəqillik 
və  türkçülük  ideyalarının  zəiflədilməməsinə  çalışırdılar.  Bu 
sahədə Tibb  İnstitutunun dosenti Balakişiyev Kamil (o, Az.DSİ-
yə  verdiyi  ifadədə  “İzçi”  adlı  başqa  bir  gizli  təşkilatın  da  üzvü 
olduğunu  bildirib),  30-cu  illərdə  yaradıcılığının  çiçəklənmə 
dövrünü  yaşayan  M.  Müşfiq  xüsusilə  fərqlənirdi.  M.  Müşfiq 
Azərbaycanın azadlığı uğrunda canlarından keçən, lakin yenilmə-
yən  müsavatçıların  zaman-zaman  yaşadıqları  faciələrin,  dəhşət-
lərin  içərisində  idi.  Şair  bu  dövrdə  Azərbaycan  milli  hərəkət 
tarixinə həsr olunan “Tozanaq” və  Nuxa üsyanında həlak olmuş 
qəhrəmanların xatirəsi münasibətilə “Üsyan” adlı iki poema yazdı. 
M. Müşfiq BPİ-nin müəllimi, müsavatçı İdris Axundovla sıx əlaqə 
saxlayırdı (onun qardaşı qızına evlənmişdi). 
     Bütün  bu  təşkilatlar  müsavatçı  gənclər  arasında  təbliğat 
işinə xeyli yardım edir, eyni zamanda partiya sıralarının yeni-yeni 
ideyalı gənclərlə böyüməsi üçün təminat yaradırdı [140, N-2 (6), 
1994]. 
     Əsasən 1927-ci ildən sonra Müsavatın, sovet hökumətinin 
“siyasi banda” və  yaxud “bandit dəstələri” adlandırdığı partizan 
birlikləri ilə də sıx əlaqəsi yarandı. Belə əlaqələr Zaqatala, Gəncə, 
başlıcası isə Qarabağ və Lənkəran bölgələrində-İranla həmsərhəd 
ərazilərdə özünü daha qabarıq büruzə verirdi. 

 
 
86 
     “Cəbrayıl  ərazisində  Arazın  o  tayında  və  Şimal  sahilində 
fəaliyyətdə  olan,  İran  mücahidləri  ilə  əlaqəyə  girmiş  Yadulla 
xanın dəstəsi məşhur idi” [81, s.24]. 
      Lənkəranda isə hələ 1927-ci ildən yerli Müsavat təşkilatı 
ilə əlaqə yaradan Can kişi, Xan kişi və Həsən İsa oğlunun partizan 
dəstələri  sovet  hakimiyyətinə  qarşı  silahlı  üsyan  zamanı  mü-
savatçılarla birgə çıxış edəcəklərini bəyan etmişdilər. 1928-ci ildə 
Xan kişi həbs olundu. “Can kişi isə Həsən İsa oğlu ilə birləşərək 
Müsavatın  Xarici  Bürosunun  göstərişləri  ilə  hərəkət  etməyə 
başladı” [140, N-4 (8), 1995]. 
      Bu  barədə  Lənkəran  təşkilatının  1928-ci  il  əməliyyatları 
zamanı Az.DSİ tərəfindən həbs edilən fəallarından Kəlbə Heydar 
istintaqa verdiyi ifadədə bildirirdi: “Təxminən martda Həsən İsa 
oğlu  Can  kişi  ilə  birləşdi.  Bu  zaman  onlara  qarşı  qırmızı  ordu 
hissələri göndərildi. Təşkilatımız çox gərgin günlər yaşayırdı... 
     Can kişi və Həsən İsa oğlunun çıxışları uzun sürmədi. Ona 
görə də təşkilat onlara kömək edə bilmədi” [140, N4 (8), 1995]. 
     Müsavatın  hərbi  təşkilatları  dağıdıldıqdan  sonra  yerli 
partiya komitələri İranla həmsərhəd bölgələrdə fəaliyyət göstərən 
silahlı partizan və qaçaq dəstələri ilə doğrudan da əlaqə yaratmış-
dı. Bu barədə Az.DSİ-nin materiallarında kifayət qədər faktlar var. 
Lakin  bu  əlaqələr  Sovet  hakimiyyətinin  daxildə  qapalı  mühit 
yaratmaq üçün sərhədlərin möhkəmləndirilməsinə qarşı müəyyən 
lokal  müqaviməti  gücləndirmək  xarakteri  daşıyırdı.  Silahlı  dəs-
tələr  Müsavatın  Cənub  təşkilatlarının  İranla  əlaqəsinin  qurul-
masına az kömək etmirdi. 
     1927-ci  ildən sonra  Azərbaycanda  gizli Müsavatın Xarici 
Bürodan aldığı təlimatlar, siyasi-ideoloji ədəbiyyat əsasən Cənub 
qapısından gəlib keçirdi (İrandan Lənkərana, oradan da Bakıya və 
bütün respublikaya yayılırdı). 
     Sərhəd bölgələrində silahlı dəstələrlə əlaqə yaradılmasaydı, 
çox güman ki, bu sahədə ciddi problemlər meydana çıxa bilərdi. 

 
 
87 
     Digər  tərəfdən  partiya  təşkilatlarının  silahlı  partizan  və 
qaçaq birlikləri ilə əlaqəsində strateji siyasi məqsədləri də istisna 
etmək olmaz. 
     Azərbaycanda sovet hakimiyyətinə qarşı bütün zümrələr və 
təbəqələrin nümayəndələri, mübarizə aparırdı, bütövlükdə isə bu 
milli müqavimət hərəkatı idi ki, onun önündəki Müsavat gedirdi. 
     Müsavatın Azərbaycanda gizli fəaliyyətinin Ι və ΙΙ mərhə-
ləsində ən güclü və mütəşəkkil təşkilatlar Bakı,  Qarabağ, Gəncə 
təşkilatları idisə, ΙΙΙ mərhələdə yenə ən mütəşəkkil Bakı təşkilatı 
ilə yanaşı Lənkəran təşkilatı olub. 
     Sovet  hakimiyyətinin  iddia  etdiyinə  görə  Müsavat  sosial 
tərkibinə  görə  yekcins,  yəni  burjua ziyalıları  və  qolçomaqlardan 
ibarət idi. Lakin faktlar fərqli nəticə çıxarmağa əsas verir: Qarabağ 
təşkilatı sosial tərkibinə görə 60% ziyalı, 20% tacir, 15% kəndli, 
5% fəhlə; Bakı təşkilatı – 73,6% ziyalı, 15,8% tacir, satıcı, 7,5% 
fəhlə-matros,  0,8%  quyuqazan  usta,  0,8%  hərbçi;  Lənkəran 
təşkilatı – 64% xırda burjuaziya, 18% ziyalı, 10,5% kəndli, 4,4% 
kustar,  1,1  molla,  1,03  batrak,  1,03%  fəhlə  və  b.  zümrələrdən, 
təbəqələrdən ibarət idi [140, N4 (8), 1995]. 
     Gizli  Müsavatın  fəaliyyətində  1932-ci  ildən  ΙΙ  Dünya 
müharibəsinin başlanmasına qədər davam edən dördüncü-sonun-
cu mərhələ Azərbaycanda artıq mütəşəkkil partiya təşkilatlarının 
mövcud  olmaması  ilə  səciyyələnir.  Bu  mərhələdə  müsavatçılar 
1930-31-ci  illərdə  tam  dağıdılmayan  bəzi  təşkilatların  (məsələn, 
“Qənc  Türkçülər  Birliyi”),  dərnəklərin  ətrafında  qruplaşaraq 
Xarici Büro ilə əlaqə saxlayır, tapşırıqlar və tövsiyələr alıb, ona 
uyğun hərəkət edirdilər. 
     Müsavatçılar  çalışırdılar  ki,  Azərbaycanda  müstəqillik, 
türkçülük ideyaları, istiqlaliyyət fikri ölməsin. 
     Bunun  üçün  həmin  ideyaların  əsas  daşıyıcıları  olan 
ədəbiyyat və incəsənət adamları, müəllimlər, bütövlükdə ziyalılar 
uğrunda mübarizə aparmaq lazım gəlirdi. Elə bu səbəbdəndir ki, 
müsavatın  dördüncü  mərhələsində  Azərbaycan  mədəniyyətinin 
zorla  tətbiq  edilən  “sovet  mədəniyyətinə”  qarşı  mübarizəsi  daha 

 
 
88 
qabarıq  görünür.  30-cu  illərdə  sanki  müsavatçılıq  ideologiyası 
mədəni  sferada  mübarizəyə  transformasiya  olunmuşdu.  Bu  mü-
barizənin önündə konkret partiya fəalları ilə yanaşı bitərəf şairlər, 
yazıçılar və b. ziyalarımız gedirdi. Ona görə də Sovet hakimiyyəti 
açıq  bəyan  edirdi  ki,  Azərbaycanda  ədəbiyyat,  incəsənət, 
bütövlükdə  mədəniyyət  sovetləşmədən  müsavatçılığın  məğlu-
biyyətindən danışmağa dəyməz. 30-cu illərdəki total repressiyanın 
mayasında da məhz bu amil dayanırdı. Dördüncü mərhələdə sovet 
hakimiyyətinin Müsavatla apardığı mübarizəni tərkibinə görə üç 
yerə bölmək olar: 
     Birincisi, gizli Müsavatın həqiqi üzvlərinə qarşı repressiya. 
Yəni 1930-31-ci il təqiblərindən yayına bilmiş, eləcə də əvvəllər 
həbs, yaxud da sürgün edilmiş, cəza müddəti qurtardıqdan sonra 
azadlığa  buraxılmış  partiya  üzvlərinin  təkrar  həbs,  sürgün 
edilməsi, güllələnməsi; 
     İkincisi, əvvəllər Müsavat Partiyasının üzvü olub, sonralar 
çıxan,  yaxud  ona  rəğbət  bəsləyən  bitərəf  adamların  müsavatçı 
kimi ittiham edilərək repressiyaya məruz qalması; 
     Üçüncüsü isə, Müsavat partiyası ilə ümumiyyətlə, əlaqəsi 
olmayan adamların saxta  ittihamlarla repressiyası. 
     Bu  baxımdan,  müsavatçı  adı  altında  10  minlərlə  soydaşı-
mızın saxta ittihamlarla məhv edilməsini, həqiqi müsavatçıların və 
yaxud da onlarla əlaqədə olanların repressiyasından ayırmaq lazım 
gəlir. 
     Beləliklə,  ΙΙ  Dünya  müharibəsinin  və  onun  tərkib  hissəsi 
olan  Böyük  Vətən  müharibəsinin  başlanması  ilə  Azərbaycanda 
Müsavatın  gizli  şəraitdə  apardığı  milli  azadlıq  mübarizəsi  təx-
minən yarım əsrlik fasilə verdi. 
     Gizli  siyasi  təşkilatların  apardığı  mübarizənin  əhəmiyyəti 
çox böyükdür. Bu mübarizə ilk növbədə milli azadlıq idealını sön-
məyə  qoymadı,  saysız  qurbanlar  verilsə  də  sovetlərin  repressiya 
maşını istiqlaliyyət məfkurəsini məhv edə bilmədi. 

 
 
89 
     Başda  Müsavat  olmaqla  siyasi  partiyalar  yeni  rejimin 
mahiyyətini açıqlayaraq, ona qarşı bütöv milli müqavimət hərəkatı 
yaratdı.