Xalq 0 ‘yinlari — bolalar uchun hayot maktabi

d) Harakat so‘zi boshqaradigan o‘yinlar. Bunday o'yinlar kompozitsiyasi- 
da qo'shiq harakatni yuzaga keltirishi va boshqarishi bilan muhim uzvga aylan- 
gan, aniqrog'i, qo‘shiq yo ular kompozitsiyasining asosini tashkil etadi, yo o‘yin 
yo‘nalishida biror vazifani bajaradi. Shu zaylda u estetik qimmatini oshiradi va 
folklorlik ruhini kuchaytiradi. Shu vajdan bu xildagi o‘yinlami nuqul sport na- 
munalari sifatida xarakterlash — ulaming folkloristik xususiyatlarini inkor etis- 
hga olib keladi. Chunki har qanday qo‘shiq, awalo, og‘zaki poetik ijod namu- 
nasi bo1 lib, harakatning unga omuxtalashuvi folklor va sportning o‘zaro mantiqan 
uyg‘unlashuvining zuhuri hisoblanadi. Binobarin, bunday o‘yinlarga shunchaki 
o‘yin sifatida emas, o‘yin-qo‘shiqlar sifatida qarash to‘g‘riroqdir.
0 ‘yin-qo‘shiqlardagi poetik matn dialog va monolog shaklida boiib, ijrosiga 
ko‘ra bir-biridan farq qiladi. Dialog shaklidagi poetik matnlar aksariyat hollarda 
jo ‘rovoz holatida ijro etilsa, monologlar kuylanmaydi, balki shovqin solib deklo- 
matsiya qilingan. Shunisi ham borki, jo ‘rovoz bo‘lib ijro etiladigan dialog shakli­
dagi poetik matnlaming aksariyatida buyurish ohangi yetakchidir. Chunonchi,

---

«Oq terakmi, 
k o 'k
terak?» o‘yin-qo‘shiqni ko'zdan kechiraylik. Bu o‘yin-qo‘shiq 
bolalar repertuarida uzoq zamonlardan beri o'ynalib kelinadi. Bu jihatdan er-xotin 
V. va M. Nalivkinlar bergan ma’lumot alohida qimmatga ega. Ana shu ma’lu- 
motga ko'ra, bundan yuz yilcha ilgari ham bu o‘yinni bolalar o‘ynaganlar va 
uning ijro tartibi quyidagicha boigan: «Bolalar ikkita teng guruhga boMinganlar. 
Guruhlaming har biri o‘zaro qo‘lma-qo‘l ushlashib, o‘zicha saf hosil qilishadi; 
ikkala saf ham yuzma-yuz turíshadi. Bir safdagilar ikkinchi safdagilardan jo 'r 
boiib so‘rashadi:
Oq terakmi, ko ‘k terak?
Bizdan sizga kim kerak?
Kimnidir so‘rashadi. So‘raigan qarshi safhi yorib o‘tish niyatida unga chopib 
borib tashlanadi; agar u yorib o'tolsa, unda o‘sha safdagi bolalardan birini ye- 
taklab borib o‘z safíga qo'shadi, aks holatda esa o‘zi o‘sha safda qoladi va o‘yin 
davom etaveradi»1. Oradan bir asrdan ziyod vaqt o‘tganiga qaramay, o‘yin tartibi 
hamon shu holicha saqlanib kelmoqda. Lekin o‘yin qo‘shig‘i transformatsiyaga 
uchrab, xilma-xil varíantlar kasb etganini ta’kidlash lozim. Mana shunday variant- 
lardan biri:
— Qamar, qamar, qamchini,
Qovurg 'aning yanchini.
Oq terakmi, ko 'k terak?
Bizdan sizga kim kerak?
Ikkinchi safdagilar ham shu ohangda jo ‘r boMishib, shunday javob qaytari- 
shadi:
— Kichkina Salim kerak.
Odatda, qarshi tomon kichikroq, kuchsizroq yoki o'zlariga yoqqan bo- 
lani da’vat etishi an’anaviydir. Shu sababli da’vat etiluvchi bola nomi turlicha 
sifatlanmog‘i mumkin, biroq bu javob satri ritmining savol satrlari ritmiga mos 
monelik qilmasligi lozim. Shunisi xarakterliki, savoldan iborat ikkilik deyarli bar- 
cha variantlarda turg‘un holatda saqlangan boisa-da, o‘sha ikkilikka yo olddan, 
yo oxirídan goh bir, goh ikki va undan ham ortiq o'yinchilar holatini ifodalovchi 
satrlar qo‘shilgan:
— Sohibjamol uydan chiqsa,
Hammani qaratadi.

---

Oq terakmi, ko 'k terak?
Bizdan sizga kim kerak?
Jilmayibgina turgan
Bo ‘tako 'z Zumrad kerak.
O ‘ynab-ynab kuylaymiz,
Kuylab-kuylab o ‘ynaymiz.
Oq terakmi, ko 'k terak?
Bizdan sizga kim kerak?
Erkin qo 'zichoq kerak.
Ola-bula kapalak,
Orqa sochim jamalak.
Oq terakmi, ko 'k terak?
Bizdan sizga kim kerak?
—
Xayri qizaloq kerak.
Keyingi variant ikkala tarafning tugal poetik dialogi hisoblanadi. Birinchi 
taraf an’anaviy poetik so‘roqqa o‘yin muddaosini ifodalovchi baytni qo'shgan 
boisa, ikkinchi taraf nozik parallelizm asosida o‘yinchilar holatini ifodalovchi 
bayt qo‘shgan. Sochga jamalak urilganda «ola-bula» kapalakni eslatishi tabiiy. 
Ayni choqda «ola-bula»likda parokandalik holati ham ifodalanishi mumkin. Shun­
day ekan, yutqiza turib safning siyraklashayotganiga ham ishora qilinayotgan- 
day. Tag4in shunday varianti ham borki, unda har bir satr o‘zicha mustaqil poe­
tik so‘roq va uning poetik javobi shaklidadir. Bunda qofiyalanuvchi so'zlardagi 
ohangdoshlik muhim roi o‘ynagan:
—
Oq terakmi, ko 'k terak?
—
Bizdan sizga kim kerak?
—
Sayrab turgan dil kerak.
—
Dillarni(ng) qaysi biri?
—
Gulandomdir o 'tkiri!
Qo‘shiq matni davr ruhiga yo‘g‘rilib transformatsiyaga uchrashi natijasi- 
da xilma-xil variantlari yuzaga kelgan. Ammo o‘yinning o'zidagi tartib-qoida 
qat’iyligicha qolavergan; safhi yorgan — g‘olib, yutqizgan tarafdan bir bolani 
o‘zi mansub safga qo‘shib, uni mustahkamlaydi, kuchaytiradi; yorolmagan — 
mag'lub, o'sha safning bandisiga aylanib qoladi va o‘z safini kuchsizlantiradi. 
G‘olibning bo'ysundirishi, mag‘lubning itoati o‘yinning huquqiy xosiyati sifatida 
bolalarga huquq asoslarini idrok qilishga yo‘1 ochsa, ayni choqda har bir o‘yin 
ishtirokchisini o‘zi mansub safdoshlari oldida mas’uliyat sezishga undaydi. Eng

---

muhimi, safni yorishi zarur topilgan bola qarshi tarafning kuchsiz joyini mo‘ljallay 
olishga, o‘sha joyni yorib o‘tishga kuchi yetishini his qilishga, demak, taktik jihat- 
dan aniq mo‘ljal ola bilishga va o‘z kuchiga ishonch hosil qilishga ham o'rganadi.
0 ‘yin-qo‘shiqning xuddi shu xususiyatlarini chuqur his qilgan ilg‘or muallim- 
lar, bolalar shoirlari, bog'cha murabbiyalari unga alohida rag‘bat bilan qarab, 
bir qadar kitobiyroq bo‘lsa-da, yangi variantlaming yuzaga kelishiga ta’sir 
ko‘rsatganlar. Quyida keltiriladigan ana shunday qo‘shiqlaming birida an’anaviy 
savoldan iborat bayt aynan saqlangan boiib, a’lo o‘qish sharaflanadi:
— Biz boyagi hovlida 
Bo ‘lib tarafma-taraf.
Navbat bilan aytishdik 
Taraf-tarafga qarab.
Oq terakmi, ko ‘k terak?
Bizdan sizga kim kerak?
— Bizga kerak maktabda 
Eng a 'lochi Alisher.
Oq terakmi, ko ‘k terak?
Bizdan sizga kim kerak?
— Bizga Alisher kerak!
Ikkinchisida o‘sha an’anaviy savoldan iborat bayt ritmi saqlangan holda bayt 
uchlik bandga aylangan va mazmun ham o'zgarmagan:
— Oppoq-oppoq ko ‘rak,
Ko 'm-ko 
‘