Xalq 0 ‘yinlari — bolalar uchun hayot maktabi

Ma’naviy (so‘z) o ‘yinlar
Sirasini aytganda bular harakatni so'z boshqaradigan o'yinlaming davomi- 
day, ulardan o‘sib chiqqanday tuyuladi. Lekin ulardan tubdan farq qiladilar. Bu 
farq shundaki, ma’naviy (so‘z) o'yinlarida harakat jismoniylik mohiyatini but- 
kul yo‘qotadi, fíkrni harakatga soluvchi mohiyat kasb etadi. Shu sababli ulami 
ma’naviy yoki so‘z o‘yinlari tarzida atash ma’quldir.
Ma’lumki, bolalar yoshi ulg'aygan sayin ma’naviy o‘yinlarga ehtiyojlari ham 
kuchaya borgan. Boshda bolalar ma’naviy ehtiyojga xos bunday o‘yinlami kat- 
talaming o‘zlari ijod etishgan. Tez aytish (tutal)lar va topishmoqlar aslida xuddi 
shu kattalar ijodkorligi namunalari boigan ma’naviy (so‘z) 
0‘yinlaridir1. Davr- 
lar o'tishi va ijtimoiy-ma’naviy taraqqiyot taqozosiga ko‘ra bu o‘yinlar bolalar 
ma’naviy mulkiga aylanib bormoqda. Kattalaming bunday ijodiy ta’siri bolalar- 
ning o‘zlaridagi ijodiy imkoniyatlami harakatga sola bordi. Natijada ular xilma- 
xil shakl va mundarijaga ega talay ma’naviy (so‘z) o‘yinlami ijod eta oladilar. 
Chandishlar va guldur-guplar — bolalaming o‘zIari bevosita ijod qilgan ana shun- 
day folklor hodisalari hisoblanadi2.
Xullas, bolalar kattalardan o‘rganganlari ta’sirida o‘zlari ham topishmoqlar 
tokqib va yechib — topqirlikni mashq qilganlar, shu jarayonda narsa va hodisalar 
haqida fikr yuritishni, ulaming muhim xususiyatlarini sezgirlik bilan fahmlay bi- 
lishni o'rganganlar3, tez aytish (tutal)lar yordamida nutqlaridagi g‘alizliklami bar- 
taraf etib, so‘zlaming to‘g‘ri talaffuzini, so‘zdagi har bir tovushning o‘z o‘midagi 
ohangi va ma’no tovlanishlarini his qilishga uringanlar; til, so‘z, tovush, ma’no va 
ohang ustidagi mashqlarini yanada takomillashtirib, yashirin tilni o‘ylab topgan-

---

lar, bahri bayt (bayt-barak) o‘ynab o‘z xotiralarini chiniqtirishga urunganlar1, ni- 
hoyat, bir-birlarini so‘zda chandib, so‘zlaming o‘zaro ohangdoshlikdagi ilmoqdor 
va nishdor ma’nolarini anglashga intilganlar.
Shunday ijtimoiy-axloqiy va etnopedagogik ahamiyatga egaligiga qaramay, 
o‘zbek xalq bolalar o‘yinlarini to‘plash va ilmiy-amaliy qimmatini o‘rganishga 
yetarli e’tibor berilmay kelindi. Bu ham kamlik qilganday, ularga eskilik sar- 
qiti tarzida qaralgani ham inkor etib bo'lmas faktdir. Ne ajabki (gorodki) sha- 
hargi o‘yinini o‘rganishdi, lekin akkol (chillik) o‘yiniga kelganda «feodal tur- 
mush sarqiti», deya undan voz kechildi. Holbuki, ulaming har ikkisi mohiyatan 
yaqin va bir-birini toMdiradi. Amerikacha golf o‘yiniga suqlanib qaraymiz-u, le­
kin o‘zimizdagi o‘yinlami xayolga ham keltirmaymiz. Turli-tuman musobaqalar- 
da gandbol o'yinini miriqib tomosha qilamiz, lekin o‘zimizning ehtimolki shu 
o‘yinga asos boigan milliy qadimiy hango‘zni allaqachon eslamay qo‘yganmiz. 
Oldingdan oqayotgan suvning qadri yo‘q, deganí shu boisa kerak-da!
Xayriyatki, istiqlol milliy qadriyatlarga yangicha qarash, ulami qayta baho- 
lash, xalqqa o'zligini anglatishga xizmat ettirish talabini kun tartibiga qo'ydi. 
0 ‘zbek xalqining asrlar davomida yaratilib va turmishda sinalib, qo‘llab kelina- 
yotgan an’anaviy milliy o'yinlarga munosabatini ham o‘zgartira boshladi. Ulami 
to‘plashga, ilmiy-tarbiyaviy xususiyatlarini umumlashtirishga, shu asosda istiqlol 
kun tartibiga qo‘ygan sogiom avlodni tarbiyalab yetishtirish dasturida kengroq 
qo‘llashga zaruriyat tug'dirdi. Mazkur kitob ana shu zaruriyatni qondirish ista- 
gidagi dastlabki urinish sifatida bunyod etildi. Binobarin, uning ayrim noqisliklari 
bo‘lishi tabiiy. Shulami bartaraf etish yoiidagi har bir qimmatli maslahatni min- 
natdorlik bilan qabul qilishga tayyormiz.

---