Xalq 0 ‘yinlari — bolalar uchun hayot maktabi

CHORLAMALAR, CHEKLASHMACHOQLAR, SANAMALAR
Harakatli o ‘yinlar, o ‘yin 
debochalari, chorlamalar
G \ Jahongirov bu xildagi o‘yin qo‘shiqlarining tabiatiga mos keluvchi ix- 
cham folkloristik terminni taklif etmasa-da, ammo ulaming voqe bo'lish shart- 
sharoitlari, vazifasi va ijro xususiyatlarini to‘g‘ri belgilaydi. U yozadi: «Shahar 
va qishloq bolalari, odatda, kechqurunlari to'planib, oydin kechalari uzoq vaqtga- 
cha gaplashib o‘tiradilar, ertaklar aytadilar, olamdagi hamma narsalar haqida fikr 
yuritadilar, turli xil o‘yinlar o'ynaydilar. Shunday paytlarda bolalami to‘plash, 
o'yinlami uyushtirish ayrim bolalar tomonidan tashabbuskorlik ko‘rsatishni talab 
qiladi. Biroq bolalami uydan chiqarishga ota-onalaming munosabatlari turlicha 
bo'ladi: bolaga javob osonlikcha tegishi yoki tegmasligi ham mumkin. Bolalar 
esa kattalaming shunday munosabatini biladi va shundan kelib chiqib o‘rtog‘ini 
uyidan chiqarib olish chorasini topadilar. Ular ikki-uchtadan bo'lib, hovlilarga bo- 
radilar, ko‘chadan turib chaqira boshlaydilar:
—
Kel, o 'rtoq, qo ‘rchoq-qo ‘rchoq о 'ynaymiz.
—
Yur, bekinmachoq о 'ynaymiz.
0 ‘g‘il bolalar o‘rtog‘ining laqabini aytib chaqirishi mumkin:
—
Laylak, chiq, о 'ynaymiz.
Shunisi xarakterliki, bu xildagi o‘yinga chaqiriqlar shu holicha qolib ket- 
magan, bolalikning chorlov bilan bogMiq xilma-xil tuyg‘ularini ifodalovchi 
qo'shiq sifatida ham keng tarqalgan. G‘. Jahongirov bunday qo'shiqlaming 
beshtasini e'Ion qilgan. Biz o‘n bitta namunasini yozib olganmiz. Ulaming aksari- 
yati to‘rt misralik bo‘lsa-da, ikkilik, uchlik, beshlik, oltilik va sakkizlik shaklidagi 
namunalari ham bor. Ularda qofiyalanish izchil shaklga cga cmas, misralardagi

---

bo‘g‘inlar miqdori ham hamisha teng bo'lavermaydi. Biroq bolalaming o‘yinga 
chorlov kechinmalarini konkret vaziyatga bog'liq holda ifodalaydi va hamisha 
bolalami o‘yinga chaqiruvchi poetik lavhalar sifatida qarab, chorlamalar deb atash 
to'g'riroq bo‘lur edi. Shunda mazkur folkloristik hodisa mohiyatini ifodalovchi 
termin aniqligiga va bu terminni folklorshunoslikda qo‘llashning o‘ng‘ayligiga 
erishish mumkin bo'lur edi.
Zotan, bunday chorlamalaming ijrosi har xil xususiyatga ega, ayrimlari yakka 
ovozning hayqirig‘iga moMjallangan:
Bacha, bacha, hozi,
Kim qora qozi?
Kim о ‘yinga chiqmasa.
Bo 'yniga tosh-tarozi.
Bacha bo ‘bang, kelaver,
О ‘ynab-o ‘ynab kelaver.
Kel-ho, kel,
Kel-ho, kel...
Chorlama ohangi yolg‘iz bolaning ko‘cha bo‘ylab sakrab-sakrab chopish 
harakati ritmiga mos. Unda o‘yin istagi bahonasida bolalikka munosabatdagi 
shafqatsizlik kinoyaviy ishoralarda fosh qilingan: lirik qahramon o‘yinga hakam- 
lik qiluvchini qozining qora ishini qilmaslikdan ogohlantirayotganday — «kim 
qora qozi?» 0 ‘yinga chiqmayotganlarini esa kattalar singari qarg‘ayotganday — 
«bo‘yniga tosh-tarozi».
Ayrim chörlamalarda o‘yinga chaqirilayotgan bolalaming holati va vazi- 
yatidan kulish zaminida quvnoq yumor voqe bo‘ladi. Bunda u konkretlashadi, 
adreslilik kasb etadi. Masalan, quyidagi chorlamada Rahima o‘yinga cha- 
qirilmoqda. Nimagadir u hadeganda o'yinga chiqmayapti. Shunda dugonalari 
uni «Rahima xola» deya chaqirishib, uning keksalar kabi o‘yinga hafsalasizlik 
ko‘rsatayotganiga piching qilishadi:
Кип botdi-yu, кип botdi,
Rahima xola yotdi,
Yotdi-yu, dong qotdi.
Gohida yumoristik adreslilik parallelizm asosida ham namoyon boMadi:
Chumchuqcha chirillaydi,
Qanoti pirillaydi.
Sidiqaxon uydan chiqsa,
Otasi g ‘urullaydi.
Parallelizm chörlamalarda turlicha g'oyaviy-estetik vazifalami bajaradi.

---

Yuqoridagi chorlamada chumchuqning chirillashi, qanotining pirillashi bolalarda 
noxushlik tug‘dirgan. Binobarin, Sidiqaxonning o‘ynagani chiqishiga otasining 
g‘urullashi ham shunday assotsiatsiya uyg‘otishi tabiiy. Tubandagi chorlamada 
esa o‘ynagani to'planishgan, ammo o‘yin tashkilotchisi — onaboshi chiqmagani- 
dan o‘ynash ehtiroslari yonib-jo‘shib turgan bolalar holati parallelizm vositasida 
teran ifodalanib turadi:
O 'zbargani suvi bor,
Daraxtlari xuddi dor.
Onaboshi, qani chiq,
Bachalaring senga zor.
Chindan ham onaboshisiz nima qilishlarini bilmay turgan bolalar holati dorga 
osilib muallaq qolganga o‘xshaydi.
Jo‘rovoz bo‘lib aytiladigan chorlamalar ham anchagina, ulami ham bir bola 
emas, balki ikki-uchtasi birgalikda hayqirib aytishadi. Jo'rovoz tarzida aytiladigan 
bunday chorlamalar kokpchilikka qaratilganligi, konkret bolani emas, balki umu- 
man hammani o'yinga taklif etish xarakteriga egaligi bilan ajralib turadi:
Hoy bolalar, bolalar,
Bekinmachoq o ‘ynaymiz.
Tarqalishmang har tomon,
Qochib nima qilasiz?
Shuni ham aytish kerakki, bolalar repertuarida chorlamalar ancha siyrak- 
lashib qoldi. Buning sababini sotsial voqelikning bolalar turmushiga, aniqrog'i, 
o‘yin faoliyatiga o‘tkazgan ta’siri bilan izohlash mumkin. Shunga qaramay, 
hozirgi sharoitda ham zamonamiz nafasiga yo‘g‘rilgan chorlamalar yaratilmoqda. 
Chunonchi:
Bizlar o ‘ynayapmiz,
Davra qurayapmiz.
Davraga kelinglar,
Bizlarga qo ‘shilinglar.
Bu davrani qurgan 
üulnorani 
k o
 
'ringlar.
Albatta, bu yagona zamonaviy chorlama emas, bolalar repertuarida ular ancha­
gina bo‘lib, yangicha g‘oyaviy fazilatlar kasb eta boshlagan holda badiiy jihatdan 
takomillashuv jarayonini kechayotgani shubhasiz. Binobarin, bunday jarayonni 
muttasil kuzatish, chorlamalami yanada aktivroq to'plash, ilmiy asosda o'rganish 
va nashr etish folklorshunoslik e’tiborida turishi lozim.

---

---