««xalqaro audit»

Tayanch so’z va iboralar: 
1. Xalqaro audit tizimi 
 
2. Xalqaro audit tizimi 
modellari 
3. Britan-Amerika 
modeli 
 
4. Kontinental model 
5. Janubiy Amerika 
modeli 
 
 
Takrorlash uchun savollar: 
1. Auditning mohiyati nimada? 
2. Xalqaro audit tizimi deganda nimani tushunasiz? 
3. Xalqaro audit tizimining qanday modellari mavjud? 
4. G’arbiy Evropa mamlakatlarida auditorlik faoliyati xususida nimalarni 
bilasiz? 
5. MDH davlatlarida audit faoliyati xususida nimalarni bilasiz? 
6. Markaziy Osiyo mamlakatlarida auditni unifikatsiyalash deganda nimani 
tushunasiz? 

---

19 
3-BOB. XALQARO AUDITORLIK TAShKILOTLARI VA 
KOMPANIYaLARI, ULARNING RIVOJLANISh TARIXI 
3.1. Xalqaro auditorlik tashkilotlari va ularning faoliyat yo’nalishlari 
Xalqaro audit tizimini unifikatsiyalangan holda tashkil qilish uchun, avvalo, 
buxgalteriya hisobining baynalmilallashuviga e’tibor qaratish lozim. Milliy hisob va 
audit tizimlarini xalqaro miqyosda uyg’unlashtirish maqsadida 1966 yilda Xalqaro 
tadqiqot guruhi tuzilgan edi. Ushbu tadqiqot guruhiga AQShning buxgalter-
auditorlari, shuningdek Kanada, Angliya, Uels, Shotlandiya, Irlandiya davlatlarining 
maxsus mutaxassislari kiritilgan. Mazkur tashkilot jahonning ko’pgina davlatlarida 
tadqiqot o’tkazib, milliy hisob va audit tizimlari o’rtasidagi tafovutlar xususida 
hisobot tayyorlagan. Hisobot ma’lumotlari natijalariga ko’ra buxgalteriya hisobi va 
audit standartlari bo’yicha maxsus xalqaro tashkilot tuzishga qaror qilingan. Natijada 
xalqaro hisob va audit standartlarini ishlab chiquvchi Buxgalteriya hisobi standartlari 
bo’yicha qo’mita (IASC) va Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (IFAC) tuzilgan. 
1973 yil 29 iyunda Avstraliya, Kanada, Frantsiya, Germaniya, Yaponiya, 
Meksika, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va Irlandiya hamda AQSh buxgalterlar 
tashkilotlari o’rtasidagi kelishuv natijasi sifatida tuzilgan Buxgalteriya hisobi xalqaro 
standartlari qo’mitasi (International Accounting Standarts Committie - IASC)
bugungi kunda xalqaro auditorlik faoliyatida ulkan nufuzga ega. Hozirgi vaqtda 
uning tarkibida jahonning 103 mamlakatidan 142 ta vakillar qatnashmoqda.
Hozir auditga bo’lgan talablarni uyg’unlashtirish borasida ishlar xalqaro 
darajada takomillashtirilmoqda. Turli tashkilotlar, shu jumladan, buxgalteriya 
standartlari bo’yicha maxsus qo’mita (IASC), xalqaro buxgalterlar federatsiyasi bu 
masala bo’yicha faol shug’ullanmoqda. Moliyaviy hisobotlarning yagona xalqaro 
tizimini xalqaro buxgalteriya hisobi standartlari asosida barpo qilish va uni 
takomillashtirish zaruriyatidan kelib chiqib, Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi 
tarkibida doimiy avtonom qo’mita huquqlariga ega bo’lgan auditorlik amaliyoti 
bo’yicha xalqaro qo’mita tuzilgan. U Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi kengashi 
nomidan audit standartlarini chop etdi, shuningdek, audit tekshirishlarini o’tkazish 
bilan bir vaqtda qo’shimcha xizmat ko’rsatish bo’yicha xalqaro standartlarni ishlab 

---

20 
chiqdi. Bular buxgalter-auditorlik kasbining rivojlanishi va imkoni boricha xalqaro 
miqyosda auditga yondashishning yagona tizimini yaratishga mo’ljallangan.
Buxgalteriya hisobi standartlari bo’yicha qo’mita (IASC) buxgalteriya hisobi 
va auditning standartlarini ishlab chiqish va uni butun dunyoga targ’ib qilish 
maqsadida tuzilgan.
Boshqa xalqaro tashkilotlardan farqli o’laroq Buxgalteriya hisobi standartlari 
bo’yicha qo’mita tarkibiga faqat nohukumat tashkilotlar kiritiladi. Qo’mitaga 
rahbarlik qilish doimiy ishlovchi kotibiyat tomonidan amalga oshiriladi. Kotibiyat 
tarkibiga 13 ta davlat va 4 ta xalqaro tashkilotning vakillari kiritilgan.
Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi (IFAC) 1977 yilda buxgalterlik kasbini 
yuqori darajaga olib chiqish maqsadida tuzilgan bo’lib, uning bajaradigan vazifalari 
IASCning vazifalari bilan mos tushadi. Jahonning 75 mamlakatining professional 
hisob tashkilotlari IFACning a’zolari bo’lib hisoblanadi. 
Shuningdek, buxgalteriya hisobi va audit tizimlarini standartlashtirish 
muammolari bilan BMTning hisob va hisobotlarning xalqaro standartlari bo’yicha 
ekspertlarning hukumatlararo ishchi guruhi (ISAR) shug’ullanadi.
Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OECD) auditning xalqaro 
standartlarini ishlab chiqishda bevosita qatnashmaydi, balki ushbu tashkilot 
standartlarning loyihasini ko’rib chiqishda ishtirok etadi. Mazkur tashkilot 1976 
yilda tuzilgan bo’lib, unga Avstraliya, Avstriya, Belgiya, Kanada, Daniya, 
Finlandiya, Frantsiya, Germaniya, Gretsiya, Islandiya, Irlandiya, Italiya, Yaponiya, 
Lyuksemburg, Gollandiya, Yangi Zelandiya, Norvegiya, Portugaliya, Ispaniya, 
Shvetsiya, Shveytsariya, Turkiya, Buyuk Britaniya va AQSh davlatlari a’zo 
hisoblanishadi. 
Auditning xalqaro standartlarini ishlab chiqishda xalqaro tashkilotlardan 
tashqari mintaqaviy tashkilotlar ham ishtirok etishi mumkin. Buxgalteriya hisobi va 
auditning xalqaro standartlarini ishlab chiqishda eng faol ishtirok etadigan 
mintaqaviy tashkilot Evropa iqtisodiy hamjamiyati hisoblanadi. Ushbu tashkilot 1957 
yilda tuzilgan bo’lib, uning tarkibiga Belgiya, Daniya, Frantsiya, Germaniya, 

---

21 
Gretsiya, Irlandiya, Italiya, Lyuksemburg, Gollandiya, Buyuk Britaniya, Ispaniya va 
Portugaliya kiradi. 
Evropa iqtisodiy hamjamiyati unga a’zo mamlakatlarning hisob va audit 
tizimlarini standartlashtirish maqsadida 5 ta direktiva ishlab chiqqan. Bu 
direktivalardan ko’zlangan asosiy maqsad mazkur tashkilotga a’zo mamlakatlarning 
milliy hisob va audit tizimlarini bir-biriga yaqinlashtirishdan iborat. Chunki, Evropa 
iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo mamlakatlarning milliy hisob va audit tizimlari bir-
biridan farq qiladi. Masalan, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va Irlandiyada 
buxgalteriya hisobi va audit ma’lumotlari asosan investorlar uchun mo’ljallanadi 
hamda hisob va audit ma’lumotlari boshqaruv qarorlarini qabul qilishda qo’llaniladi. 
Germaniya, Lyuksemburg va Belgiyada esa hisob va audit ma’lumotlari, asosan, 
bank muassasalariga yo’naltirilgan. Frantsiyada esa yagona unifikatsiyalangan hisob 
va audit tizimi mavjud bo’lib, u davlat rejalashtirish tashkilotlarini ma’lumot bilan 
ta’minlashga xizmat qiladi. 
Mazkur 
muammolarni 
bartaraf 
etish 
maqsadida 
Evropa 
iqtisodiy 
hamjamiyatining direktivalari ishlab chiqilgan. Masalan, 1984 yil 10 aprelda qabul 
qilingan 8-direktivada Evropa iqtisodiy hamjamiyatiga a’zo mamlakatlar 
auditorlariga qo’yiladigan malakaviy talablar belgilangan bo’lib, barcha mamlakat 
auditorlariga qo’yiladigan talablar unifikatsiyalashtirilgan.
1979 yilda tuzilgan Buxgalteriya hisobi va audit bo’yicha Afrika Kengashi 
ushbu qit’a mamlakatlarida mavjud milliy hisob va audit tizimlarini bir xil asosga 
keltirishga xizmat qiladi. Ushbu tashkilot tarkibiga Afrika qit’asidagi 27 mamlakat 
birlashtirilgan.
Lotin Amerikasidagi mamlakatlarning milliy hisob va audit tizimlarini 
standartlashtirish maqsadida Amerika mamlakatlari buxgalterlari assotsiatsiyasi 
tuzilgan bo’lib, uning tarkibiga 21 ta davlat kiradi. Ushbu tashkilot har 2-3 yilda yirik 
anjumanlar o’tkazadi hamda uning natijasiga ko’ra, ilmiy uslubiy qo’llanmalar chop 
etadi. 
Janubiy-Sharqiy Osiyo mamlakatlari buxgalterlari assotsiatsiyasi Indoneziya, 
Malayziya, Filippin, Singapur va Tailand davlatlari a’zolaridan tashkil topgan. Ushbu 

---

22 
tashkilot faqatgina buxgalterlarning malakasini oshirish bilan cheklanib qolmasdan, 
balki milliy hisob tizimlarini bir-biriga muvofiqlashtirish bo’yicha ham ishlar olib 
boradi. 
Osiyo va Tinch okeani mamlakatlari buxgalterlari konfederatsiyasi tarkibiga 20 
dan ortiq davlat kiradi. Ushbu tashkilotning maqsadi mintaqada buxgalterlik va 
auditorlik kasbini rivojlantirishni muvofiqlashtirishdan iboratdir. Tashkilot endilikda 
milliy hisob va audit tizimlarini uyg’unlashtirishga asosiy e’tiborini qaratmoqda.