««xalqaro audit»

kompaniyasi tomonidan bajariladi. 
Kompaniyaning asosiy maqsadi – auditorlarning o’z pro-fessional faoliyatini 
amalga oshirishlari ustidan nazorat o’rnatish, a’zolarining obro’-e’tiborini va 
mustaqilligini himoya qilishdan iborat. Kompaniya auditorlarni ikki darajada 
birlashtiradi. Mintaqaviy darajada professionallik faoliyatini tashkil etish va tartibga 
solish bilan mintaqaviy kompaniyalar shug’ullanadilar. Ular auditorlarni ro’yxatga 
oladigan mintaqaviy komissiyalar va mintaqaviy sud-intizom Palatalari bilan 
hamkorlikda ish olib boradilar. Milliy darajada esa, Kompaniya Ro’yxatga olish 
bo’yicha Milliy Komissiya va Milliy intizom Palatasi bilan hamkorlik qiladi. 

---

6 
Bizning mamlakatimizdan ancha oldin bozor iqtisodiyotiga o’ta boshlagan 
Xitoyda esa 1982 yillarda auditorlik ma’muriyati yaratilgan. Bundan tashqari auditni 
rivojlantirish dasturi asosida Xitoy 180 mln. dollar olgan va o’zlashtirgan. Bu borada 
professor Saidkarim Qodirxonov fikriga qo’shilish mumkin: «Xitoyda 1983 yildagi 
auditorlik ma’muriyatiga asos solingan vaqtdan boshlab mahalliy va markaziy 
darajada 3000 dan ortiq davlat auditorlik tashkilotlari yaratilgan. Ularda 30000 ga 
yaqin xizmatchilar band. Davlat muassasalari tarmoqlari va korxonalari chegarasida 
10000 dan ortiq ichki auditorlik xizmatlarini bajaruvchi tashkilotlar tashkil qilingan. 
Xitoyda buxgalterlikka ixtisoslanayotgan 70 dan ortiq firmalar mavjud. U erda 
auditorlik tezlik bilan takomillashtirilmoqda». 
Xorijda mustaqil auditorlar yakka holda faoliyat ko’rsatishlari mumkin. Ammo 
ular ko’p hollarda firmalar va tashkilotlarga birlashib (bu samaraliroq bo’lganligi 
uchun), ular har xil nomlanadi. Masalan, xalqaro amaliyotda va zamonaviy iqtisodiy 
adabiyotlarda diplomli buxgalterlar firmalari (Angliyada CA firms) yoki diplomli 
jamoatchi buxgalterlarning firmalari (AQShda CPA firms) va boshqalar to’g’risida 
ma’lumotlar uchraydi. 
G’arb mamlakatlarida o’n minglab auditorlik firmalari (faqat AQShning o’zida 
qirq besh mingdan ko’p) faoliyat ko’rsatadilar. Bular xilma-xil bo’lib, bir kishidan 
yoki bir necha qasamyod qilgan buxgalterlardan iborat (bunday firmalar 90-95%). 
Xususiy firmalardan tortib, to transmilliy korporatsiyalar hisoblangan va xalqaro 
audit amaliyotida hal qiluvchi rol o’ynaydigan, yirik auditorlik firmalari ham mavjud. 
G’arbdagi yirik korporatsiyalar tomonidan auditorlik xizmati bozorida hukmronlik 
o’rnatilishi va o’tgan XX asrda kapitalning baynalminallashishi ham auditorlik 
firmalarining rolini yanada oshirdi. Birinchi transmilliy auditorlik korporatsiyalari, 
monopolistlar vujudga keldi va kuchli mavqega ega bo’ldilar (asosan, ikkinchi jahon 
urushidan keyin). Bunga misol «katta sakkizlik» bo’lib, u keyinchalik tegishli 
o’zgarish (transformatsiya)lardan so’ng, avval «oltilik»ka aylangan va 1998 yildan 
boshlab esa «katta beshlik» deb atalmoqda. Ko’plab mamlakatlarning obro’li 
professional va ishchan nashrlari vaqti-vaqti bilan etakchi auditorlik-konsultatsion 
firmalarning (milliy hamda transmilliy) ro’yxatini e’lon qilib turadilar. Ushbu 

---

7 
ro’yxatlarning ko’pchiligi ularning faoliyati to’g’risidagi har xil statistik 
ma’lumotlarni o’z ichiga oladi. Bu ma’lumotlar vaqti-vaqti bilan yangilanib turiladi. 
Bunday nashrlar ko’p hollarda ularning mualliflariga auditorlik-konsultatsion 
firmalarni ma’lum ko’rsatkichlar bo’yicha tabaqalashtirishga imkon beradi. 
Ko’pincha auditorlik firmalarini bunday tabaqalashtirish yillik daromad hajmi yoki 
auditorlar soni va h.k. bo’yicha amalga oshiriladi. Hozirda etakchi auditorlik-
konsultatsion firmalarga aylangan, transmilliy korporatsiyalar bo’yicha, bunday 
ro’yxatlarda, odatda, ular faoliyat ko’rsatayotgan mamlakatlar soni ham ko’rsatiladi. 
Albatta, ushbu ko’rsatkichlar ko’pincha nafaqat statikani, balki shunga o’xshash 
reyting ko’rsatkichlarida keltiriladigan dinamikani ham tavsiflaydi. 
Shunday qilib, auditorlik faoliyatining rivojlanishi yirik transmilliy firmalarning 
vujudga kelishiga olib keldi. Bunday auditorlik firmalari ichida eng yiriklari 
quyidagilar: 
1. «Prais Uoterxaus Kupers (Price Waterhous Coopers) – Angliya-Amerika 
2. «Deloit va Tush» (Deloitte and Touch) – Amerika–Yaponiya 
3. “Ernst va Yang” (Ernst and Young) – Shotlandiya 
4. “KPMG” (KPMG), shu jumladan Peat Marwick, VDO va boshqalar.
Ular haqiqatan ham butun dunyoda obro’ qozongan monopolistlar bo’lib, sanab 
o’tilgan to’rtta firma jamlangan holda – xalqaro auditorlik-konsultatsion biznesning 
tan olingan va tajribali lideri hisoblanadi. 
Yuqorida qayd qilingan firmalarning har biri turli mamlakatlarda ko’plab 
ofislarga ega bo’lib, ularning barchasi qasamyod qilgan buxgalterlar institutining 
a’zosi hisoblanadi. «Katta beshlik» yirik mijozlarning taxminan 90% iga xizmat 
ko’rsatadi. Bu firmalar yirik xalqaro loyihalarni bajarish imkoniga ega bo’lib, deyarli 
barcha turdagi konsultatsiya-auditorlik xizmatlarini ko’rsatadi. Agar o’z xodimlari 
etishmasa, boshqa firmalardan zarur mutaxassislari, shu jumladan, bunday loyihalarni 
bajarishda ishtirok etish uchun iqtisodiy-huquqiy xususiyatlari bilan yaxshi tanish 
bo’lgan tadbirkorlar yoki u yoki bu mamlakatning hokimiyat xodimlari ham jalb 
qilinadi. 
Ammo ular ham G’arb mamlakatlarida butun auditorlik bozorini qamrab 

---

8 
ololmaydi. Bunday yirik, jahon auditorlik faoliyatida hal qiluvchi rol o’ynaydigan va 
transmilliy korporatsiyalar hisoblangan firmalardan tashqari, deyarli hamma 
mamlakatlarda o’rta firmalar hamda auditdan ajralib chiqqan autsayderlar mavjud. 
Bunday uncha katta bo’lmagan auditorlik firmalari davlat tomonidan qo’llab-
quvvatlansa, ular yaxshi faoliyat ko’rsatadilar.