Xalqaro moliya munosabatlarida mamlakat valyuta siyosatining o’rni va ahamiyati

 
3-jadval
O’zbekiston Respublikasida mavjud valyuta ayirboshlash kurslari o’rtasidagi 
nisbat va uning o’zgarishi 
Yillar, oylar 
1 AQSH dollarining sumdagi o’rtacha kursi 
Kurslar o’rtasidagi 
nisbat, 
marta 
rasmiy 
parallel bozor 
yillik o’rtacha 
yillik o’rtacha 
yillik o’rtacha 
1994y. 
10,15 
23,94 
2,36 
1995y. 
29,86 
40,2 
1,35 
1996y. 
40,35 
61,6 
1,53 
1997y. 
66,36 
146,3 
2,21 
1998y. 
94,50 
271,1 
2,30 
1999y. 
124,51 
513,2 
4,12 
2000y. 
237,24 
769,82 
3,24 
2001y. 
423,96 
1069,73 
2,52 
2002y. 
oylik 
choraklik 
oylik 
choraklik 
oylik 
choraklik 
Yanvar 
689,40 
692,39 
1521,90 
1477,69 
2,21 
2,13 
Fevral 
693,55 
1492,14 
2,15 
Mart 
694,23 
1419,03 
2,04 

---

Aprel 
701,38 
720,22 
1433,33 
1325,65 
2,04 
1,84 
May 
718,87 
1381,61 
1,92 
Iyun 
740,41 
1162,00 
1,57 
Iyul 
756,11 
111,92 
1197,10 
1177,77 
1,58 
1,53 
Avgust 
767,39 
1219,10 
1,59 
Sentyabr 
792,27 
1117,10 
1,41 
Oktyabr 
847,34 
1159,03 
1,37 
10 
oylik 
o’rtacha 
740,10 
1310,23 
1,77 
Shuningdek, korxonalar tomonidan investitsiya loyihalarini amalga oshirish bilan 
bog’liq zamonaviy chet el texnologiyalari, asbob-uskunalar, butlovchi qismlar va 
extiyot qismlarni sotib olish ham shunga kiradi. 
Vakolatli banklar tomonidan o’rnatiladigan ayirboshlash kursi. Ushbu kurs 
bo’yicha birjadan tashqari valyuta bozorida bush valyuta resurslarining sotuvi 
amalga oshiriladi. Markaziy bank litsenziyalari egalari bo’lgan - korxonalar
va ayirboshlash shoxobchalari orqali jismoniy shaxslarga chet el valyutasi sotuvi
ham ushbu kurs bo’yicha amalga oshiriladi. 
Parallel bozordagi
- nazorat qilinmaydigan bozorda jismoniy shaxslar 
tomonidan valyuta-ayirboshlash operatsiyalari amalga oshirilganda qo’llaniladigan 
norasmiy kurs. 
Valyuta kurslari o’rtasidagi farq katta bo’lsa, ko’p xilli valyuta kurslari 
tartiboti (rasmiy, tijorat, parallel) valyuta daromadlarini notekis tarzda qayta 
taqsimlanishiga olib keladi (ayni paytda respublikada amalda yuqoridagi 
kurslarning uchtasi mavjud). Yuqorida keltirilgan 3-jadval ma'lumotlarida 
O’zbekistondagi rasmiy valyuta kursi bilan parallel bozor kursi farqi aks etirilgan. 
Ushbu muammoning bir qator masalalar bilan bog’liqligi va uni hal etishning 
murakkabligi shu bilan ifodalanadiki, unga ko’ra rasmiy kursni devalvatsiya qilish 
asosida ko’p xilli valyuta kurslarini tugatish texnikaviy qayta qurish va qayta 
tashkil etish vaqtida asbob-uskuna, butlovchi qismlar va xom-ashyo importiga 
qattiq bog’lanib qolgan korxonalarning moliyaviy ahvolini qiyinlashtirib kuyishi 
mumkin. Ushbu xol sanoatlashish va qisqa hamda uzoq muddatli istiqbolda 
kutilayotgan iqtisodiy o’sish sur’atlarini susaytirib kuyishi mumkin. Ayirboshlash 

---

siyosatining tutgan o’rni shuningdek, bozor tizimlari va moliyaviy bozorlaming 
rivojlanganligiga bog’liqdir. Agarda, moliyaviy bozorlar yaxshi rivojlanmagan 
bo’lsa, ushbu holda chet el valyutasi bozorlari ham kutilgan darajada samarali 
faoliyat ko’rsata olmaydi va yirik dilerlarning manipulyatsiyalarga ta'sirchan 
bo’ladi. Natijada, Markaziy bank interventsiya siyosatini amalga oshirishga majbur 
bo’ladi va oxir-oqibatda oltin-valyuta zahiralari kamayishi xavfi tug`iladi. Ushbu 
shart-sharoitlarda tartibga solina-digan ayirboshlash kursi doirasidagi makrosiyosat 
yuritish, valyuta bozorini erkinlashtirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlarni 
ko’rish maqsadga muvofiqdir. Ayni paytda, valyuta kursining birxillashtirilishi 
muhim ahamiyat kasb etadi. Milliy valyuta konvertirlanishini joriy etish va 
mamlakat eksport saloxiyatini oshirish nuqtai-nazaridan ushbu vazifa muhim 
ahamiyatga egadir. 
Valyuta siyosatining asosiy usullari va instrumentlari
Xalqaro joriy operatsiyalar bo`yicha milliy valyutani konvertirlanishi 
talablari 
Xalqaro valyuta fondi haqidagi Kelishuvining VIII moddasi ushbu tashkilot 
azolariga quyidagi talablarni qo’yadi: 
XVFga a'zo birorta mamlakat, Fondning tasdig’isiz, xalqaro joriy 
operatsiyalarni amalga oshirish bo’yicha to’lovlarga cheklov 
o`rnatmaydi; 
har qanday a'zo-mamlakat valyutasini ishlatish bilan amalga oshiriladigan 
valyuta shartnomalari, mamlakat valyuta operatsiyalari qoidalariga zid bo’lsa,
mazkur Kelishuvga ko’ra, XVFga a'zo-mamlakatlarining hech biri hududida 
bunday operatsiyalarni amalga oshirish ta'minlanmaydi; 
XVFga a'zo birorta mamlakat va uning fiskal agentlari hech qanaqa 
diskriminatsion valyuta kelishuvlarida ishtirok etmaydi hamda turli xil almashuv 
kurslari amaliyotini qo’llashga ruxsat bermaydi; fond XVFga a'zo-mamlakatdan 
o’z 
ishini 
yuritishda 
zarur 
bo’lgan 
axborotlarni talab qilishi mumkin. Jumladan, mamlakat haqida quyidagi 

---

minimum pozitsiyalar bo’yicha ma'lumotlarni: 
1. mamlakat va xorijdagi rasmiy avuarlar (oltin va xorijiy valyutadagi); 
2. oltinni qazib olish, olinadigan va yo`naltiriladigan mamlakatlar bo’yicha 
eksport va importi;
3. olinadigan va yo’naltiriladigan mamlakatlar bo’yicha eksport va import 
umumiy hajmi;
4. tashqi to’lov balansi va boshqalar. 
XVFga a'zo-mamlakatlar ishtirokida o’zaro manfaatdor tuzatishlar kiritish 
maqsadida konsultatsiya qilish orqali, XVFga a'zo-mamlakat alohida olingan, yoki 
vaqtincha yuzaga kelgan ayrim holatlarda, valyuta operatsiyalarini amalga oshirish 
bo’yicha cheklovlarni kiritish yoki saqlash vakolatini kulga kiritishi mumkin; har 
bir 
a'zo-mamlakat 
Fond 
va 
boshqa 
a'zo-mamlakatlar 
bilan, 
mazkur mamlakatning zahira aktivlari nisbatan siyosati, xalqaro holatini,
xalqaro nazoratini amalga oshirishni takomillashtirish vazifalariga zid 
kelmasligini ta'minlash bo’yicha majburiyat oladi; 
Joriy to’lovlar bo’yicha konvertirlash majburiyatini olgan mamlakat, kapital 
o’tkazmalaridan farqlanuvchi quyidagi maqsadlarda o’tkaziladigan to’lovlar 
bo’yicha ta’qiqlarni o’rnatish huquqiga ega emas (fond tasdig’isiz): tashqi savdoni 
amalga 
oshirish 
bo’yicha 
barcha 
to’lovlar, 
boshqa 
joriy 
faoliyat, shu jumladan, xizmatlar, shuningdek, qisqa muddatli bank mexanizmlari 
bilan bog’liq odatiy ishlar; ssudalar bo’yicha foiz ko’rinishidagi to’lovlar
va boshqa investitsiyalardan sof daromadlar ko’rinishidagi to’lovlar; ssudalarni 
qaytarish hisobvaragi bo’yicha me'yoriy summalar, yoki to’g’ri investitsiyalarning 
amortizatsiya hisobvaragiga to’lovlar; xorijdan oilaning joriy xarajatlari uchun 
me'yoriy xususiy o’tkazmalar summasi. 
Manfaatdor a'zo-mamlakatlar bilan o’tkaziladigan konsultattsiyalardan 
so’ng, Fond ma'him operatsiyalarni joriy operatsiyalarga, yoki kapital bilan bog’liq 
operatsiyalarga tegishliligini o’rnatadi. 
XVFga a'zo-mamlakatlar VIII modda bo’yicha majburiyatlarni olmasdan 
oldin, XIV modda bo’yicha imkoniyatdan foydalanishlari mumkin. Unga muvofiq, 

---

mamlakat Fondga a'zo bo’lib kirgunga kadar, o’zgaruvchan holatga muvofiq 
ravishda xalqaro joriy operatsiyalar bo’yicha, mablag’lami o’tkazish va to’lash 
bo’yicha cheklovlarni saqlab qolishlari mumkin. Bunday holatlarda, mamlakat 
valyuta tartibini yomonlashtirmaslik va qo’shimcha valyuta cheklovlarini joriy 
kilmaslik majburiyatini oladi. 
Manba: ekonomicheskoe obozrenie, avgust 2002. WWW.CER.UZ (doklad 
TsEI "Analiz sostoyaniya valyutnogo rinka i perexod k tekushchey 
konvertiruemosti natsionalnoy valyuti").