Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu
AZƏRBAYCAN-ERMƏNĠS TAN SAZĠġ Ġ (1919) -
Yüklə 19,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
AZƏRBAYCAN-ERMƏNĠS TAN SAZĠġ Ġ (1919) - noyabrın 23-də Tiflisdə imzalan mışdır. Cənubi Qafqazda müstəqil respublikalar yarandıqdan sonra qarşıda ərazi-sərhəd məsələlərin in həll edilməsi məsələsi dururdu. Ermənistan Respublikası istər A zərbaycana, istərsə də Gürcüstana qarşı ərazi iddiaların ı təcavüzkarlıq və etnik təmizləmə siyasəti ilə həyata keçirməyə çalışırd ı. 1919 ilin payızında Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddia ları daha kəskin şəkil ald ı. Azərbaycan Höku mətin in dövlətin ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün həyata keçirdiyi tədbirlər ermən ilə rin hərb i-dip lo matik fəaliyyətini puça çıxard ı. A BŞ-ın və İngiltə rənin Qafqa zdakı nü mayəndələri bölgədə hərbi vəziyyətin kəskin ləşməsinin Paris sülh konfransının işinə maneçilik göstərəcəyi barədə narahatlıqlarını A zərbaycan və Ermənistan hökumət başçılarına bildirdilər. ABŞ nümayəndəsi C.Rey tərəflər arasındakı mübahis əli məsələ ləri dinc yolla həll et mə k üçün Tiflisdə konfrans keçirilməsin i təklif edird i. Noyabrın 20-22-də Tiflisdə Azərbaycan və Ermənistan hökumət başçıları Nəsib bəy Yusifbəyli və A.Xatisyanın başçılığı ilə nü mayəndə heyətlərinin görüşləri keç irild i. Noyabrın 23-də isə vasitəçi-tə minatçıla r olan müttəfıqlərin Qafqazdakı A li ko missarının müavini C.Rey və Gürcüstanın xarici işlər naziri Y.Gegeçko rin in iştirakı ilə tərəflə r arasında saziş imza landı. Saziş beş maddədən ibarət idi: 1-ci maddəyə görə, Ermənistan və Azərbaycan hökumətləri baş verən toqquşmaları dayandırmağı və yenidən silah gücünə əl atmamağı öhdələrinə götürürdülər; 2-ci maddə ilə tərəflər Zəngəzura gələn yolların düzəldilməsi və açılması, bu yollarda hərəkətin təhlükəsizliy i üçün təsirli tədbirlər görülməsinə razılaşırdılar; 3-cü maddədə tərəflər, sərhədlər haqqında məsələlər də da xil olmaq la, bütün mübahis ələri d inc yolla həll et məyi öhdələrinə götürürdülər. Dinc yolla razılığa gəlmək mü mkün olmad ıqda, hər iki tərəf A merika polkovniki Rey i münsiflər məh kəməsi sifəti ilə bitərə f şə xs kimi qəbul edir və onun qərarla rın ı məcburi yerinə yetirməyə ra zılaşırdılar; 4-cü maddədə noyabrın 26- da Bakıda Azərbaycan -Ermənistan konfransının keçirilməsi qərara alınırd ı; 5-ci maddə sazişi imzalandığ ı gündən qüvvədə sayır və parlamentlərin təsdiqindən sonra hüquqi qüvvəyə mindiyini təsbit edirdi. Lakin real tarixi faktlar göstərdi ki, Ermənistan bu sazişlə ü zərinə düşən öhdəlikləri yerinə yetirmədi. Erməni tərəfinin günahı ü zündən noyabrın 26-da keçirilməsi nəzərdə tutulan Azərbaycan - Ermən istan konfransı yalnız dekabrın 4-21-də baş tutdu. Bu konfransda da əməli qərarların qəbul ed ilməsi mü mkün olmad ı. 1920 ilin apre lində Cənubi Qa fqaz dövlətlərinin Tiflisdəki konfransı za ma m aparılan mü zakirələr də müsbət nəticə vermədi. Azərbaycanda Aprel işğalının (1920) həyata keçirilməsi ilə 1919 il A zərbaycan - Ermən istan sazişi əhə miyyətini itirdi.
Əd: Nəsibzadə N., Azerbaycanın xarici siyasəti (1918-1920); B., 1996; Musayev İ., Azərbaycanın xarici siyasəti (XX əsr), 3 hissədə, 1-ci hissə, B., 2003. AZƏRBAYCAN-GÜRCÜSTAN HƏRBĠ-MÜDAFĠƏ SAZĠġ Ġ (1919) - Denikin qoşunların ın təcavüzü təhlü- kəsinə qarşı iki respublika a rasında qarşılıq lı müdafiə haqqında 1919 il iyunun 16-da Tiflisdə imza lan mış sənəd. Sazişi Azərbaycan tərəfdən xarici işlə r na ziri Mə mməd Yusif Cəfə rov, hərbi na zir Sə məd bəy Mehmandarov, Baş ərkan i-herb (qərargah) rə isi general-leytenant Məmməd bəy Sulkeviç, Gürcüstan tərəfdən xa ric i işlər na ziri Y.P.Gegeçkori, hərbi na zir N.Ramişvili, hərbi nazirin müavini general-mayor Gedevanov və general Odişelid ze üç il
154
müddətinə imzalamışdılar. Tərəflər onlardan birin in və ya hər ikisinin müstəqilliy inə və ərazi bütövlüyünə yönəlmiş hər hansı təcavüzə qarşı sərəncamlarında olan bütün silahlı qüvvələr və hərb i vasitələrlə b irgə çıxış etməyi öhdələrinə götürürdülər. Qonşu dövlətlərdən hər hansı biri əvvəlinci bəndə uyğun olaraq başlanmış hərbi əməliyyatlar zaman ı sərhəd mübahisələrini silah gücünə həll etmək üçün müqavilədə iştirak edən tərəflərin birinə, yaxud ikisinə hücum edərsə, həmin tərəf vuruşan tərəf kimi tanınır. Sa zişə görə, tərə flər b ir-birindən ayrı separat sülh bağlama ma lı, sərhəd mübahisələri danışıqlar yolu ilə həll edilməli idi. Tərəflər, həmçinin, qabaqcadan xəbərdarlıq etmədən digər dövlətlə hərb i saziş bağlamamağ ı, hər iki dövlətin suveren hüquqlarının və müstəqilliyin in qorunmasına yönəlmiş diplo matik danışıqlarda həmrəy çıxış et məyi də ö z ü zərlərinə götürürdülər. Ermənistanın da bu sazişə qoşulmaq hüququna ma lik olması və iki həftə ərzində buna öz münasibətini açıqlaması barədə razılıq əldə ohmmuşdu. Ancaq Ermənistan sazişə qoşulmad ı. Sənədə əlavə olaraq, hə rbi-te xn iki sazişin də imza lan ması iki respublika arasında hərbi-te xn iki ə mə kdaşlığı ge- nişləndirdi. Qonşu respublikadan mü mkün olan hərbi texn ikanın, vəsaitlərin, ərzağın alın ması üçün hərbi nazirin əmri ilə xüsusi ko missiya yaradıldı və ona rəhbərlik general-mayor Murad Gəray Tlexasa həvalə olundu.Komissiyanın fəaliyyəti nəticəsində qısa za manda Gürcüstandan 12 ədəd dağ topu, dağ topları üçün 10 qutu partladıc ı madd ə, 3000 ədəd tüfəng, toplar və tüfənglər üçün ço xlu sayda ehtiyat hissələr, 8 ədəd yüngül top, həmin topla r üçün 16 qutu partladıc ı maddə, 4 min pud qənd, 12885 manat dəyərində dərman və tibb ləvazimat ı, topoqrafiya əşyaları a lına raq Azərbaycana göndərild i. Qarşılıq lı əməkdaşlığ ın genişlən məsi ilə gürcüstanlı hərb i mütəxəssislər şimal sərhədlərinin, Abşeronun və Bakının müdafiə sistemlə rinin yaradılmasına cə lb edild ilə r. A zərbaycan - Gürcüstan hərbi müdafiə sazişinin yerinə yetirilməsin i hə min sazişə əsasən yaradılmış hərbi şura təmin edirdi (bax həmçinin Azərbaycan - Gürcüstan ittifaq hərbi şurası).
Демократиская Pecnублика (1918-1920)., Армия (документы и материалы) B., 1998. AZƏRBAYCAN-GÜRCÜS TAN ĠTTĠFAQ HƏRBĠ ġ URAS I - Azərbaycan - Gü rcüstan hərbi müdafшə sazişinə (1919) uyğun olaraq iki respublikan ın hərbi na zirlikləri tərəfindən yaradılmış (1919, 16 iyun) kollegial orqan. Hərbi şuraya hər iki respublikanın yüksək rütbəli iki nümayəndə da xil edilir və onlardan biri höku mətlə rin qarşılıqlı ra zılığı əsasında sədr seçilirdi. Şu rada Azərbaycanı generallar Əlağa Şıxlinski və Məmməd bəy Su lkev iç, Gürcüstanı isə generallar Od işelid ze və Kutateladze tə msil edirdilər. General Od işelid ze ittifaq hərb i şurasının sədri seçilmişdi. Şuran ın səlahiyyətlərinə hərbi əməliyyatların və düşmənin imkanlarının dərindən öyrənilməsi, müdafiə planlarının işlənib hazırlanması, hər iki respublikanın ordusunun döyüş hazırlığ ı səviyyəsinə nəzarət edilməsi və qoşunların yerləşdirilməsi plan ının hazırlan ması daxil idi. Şuranın strateji və hərbi-texn iki qərarları tərəflər üçün icbari id i. Qarşılıqlı razılaşma əldə edilməyən məsələlərin həlli Gü rcüstan hökumətinin və Azə rbaycanın Dövlət Müdafiə Ko mitəsi sədrinin ixt iyarına verilirdi.
Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920)., Армия (документы и материалы) B., 1998. AZƏRBAYCAN GÜRCÜS TAN MÜQAVĠLƏ LƏRĠ - A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti ilə Gü rcüstan Respublikası arasında iqtisadi, maliyyə, nəqliyyat və rabitə sahələri ü zrə 1918-20 illərdə bağlanmış müqavilələr. Cənubi Qafqa z 100 ildən art ıq Rusiya impe riyası tərkibində vahid iqtisadi mə kanda olduğundan, Azərbaycan və Gürcüstan müstəqillik qazandıqdan dərhal sonra iqtisadi, maliyyə, nəqliyyat və rabitə sahələrində əməkdaşlığı tənzimləmək və dərinləşdirmə k zəru rəti ilə üzləşdilər. 1918 il iyunun 4-də Batu mda Azə rbaycan, Gürcüstan və Osmanlı höku mət nümayəndələri Bakı - Batu m ağ neft kəmərinin normal işləməsini təmin etmək haqqında saziş bağladılar. Həmin gün Batu mda hə mçin in Azə rbaycan və Gürcüstan nümayəndələri Osmanlı və Ermənistan nümayəndələri ilə b irlikdə Cənubi Qafqa z də mir yollarına a id vaqon-parovoz parkının bölüşdürülməsi haqqında saziş imza ladılar. Saziş ə görə, tərəflər keç miş Rusiya imperiyasının mü lkiyyəti o lan vaqon-parovoz parkını hər ölkənin ərazisindən keçən dəmir yolu xətlərinin uzunluğuna mütənasib şəkildə bölüşdürməli id ilər. 1918 il iyunun 21-də Gü rcüstan hökumətin in sədri N.Ra mişvili keç miş Zaqafqaziya höku mətinin ə mla kının Azərbaycan və Gü rcüstan arasında bölüşdürülməsini A zərbaycanın bu ölkədəki nümayəndəsi Mə mməd Yusif Cəfə rova təklif etd i. Gü rcüstan tərəfi öz təklifini bununla əsaslandırdı ki, Ermənistan öz payını artıq götürmüşdür və sonradan Osmanlı dövlətinin nəzarəti altına keçmiş ərazilərdə yerləşdirmişdir. Azərbaycan tərəfi ü mu mi əmlakın bölüşdürülməsinə prinsipial razılıq verdi, avqustun 15-də isə təklif etdi ki, arb itraj yolu ilə, ilk növbədə, Qafqaz cəbhəsinin ləğvi nəticəsində qalmış daşınar əmlak və Cənubi Qafqazın mərkəzi dövlət idarə və təşkilatlarının daşınar əmlakı bölüşdürülsün. 1918 il sentyabrın 6-da Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan nümayəndələri maliyyə və pul-kredit ə mə liyyatları üçün birlikdə 280 milyon rubl məbləğində Zaqafqaziya bonu buraxılması haqqında saziş imzaladılar. Həmin il noyabrın 15- də Azərbaycanla Gürcüstan arasında, əlavə olaraq, daha 160 milyon rubl məbləğində Zaqafqaziya bonu buraxılması haqqında Tiflisdə müqavilə bağlandı. Müqaviləyə görə, Dövlət bankın ın Tiflis kontoru 10 gün ərzində hər respublika üçün 100 və 250 rublluq əsginaslarla 80 milyon rubl məbləğində bon bura xma lı id i. 1918 il dekabrın 26-da Bakıda Azərbaycanla Gürcüstan arasında mal mübadiləsi haqqında müqavilə bağlandı. 155
Azərbaycan tərəfindən Behbud xan Cavanşirin, Gü rcüstan tərəfindən həmin ö lkən in Azə rbaycan Höku mət i yanındakı diplomatik nü mayəndəsi Nikolay Kartsivadzenin imza ladıqları bu sənədə görə, tərəflər də mir yolu ilə daşınan yüklər üçün 1 il müddətində azad tranzitə, yəni gö mrük rüsumu alın mamasına razılıq verd ilər. A zərbaycan tərəfi Gürcüstan əhalisinin və dəmir yolla rın ın ehtiyacla rın ı ödə mək üçün il ərzində 1 milyon pud ağ neft, mazut və sürtkü yağı göndərməyi, Gü rcüstan tərəfi isə Azə rbaycan dəmir yollarının ehtiyacını ödəmə k üçün zə ruri materia lla r və daş kö mür göndərməyi öhdəsinə götürdü. 1919 il yanvarın 3-də Tiflisdə Azərbaycanla Gü rcüstan arasında teleqraf rabitəsi, yanvarın 4-də isə poçt xid məti haqqında sazişlər və poçt bağlamaların ın dəmir yolu ilə daşınması haqqında konvensiya bağlandı. Hər iki ö lkənin poçt- teleqraf idarəsi rə islərinin imza ladıq ları bu s ənədlər beynəlxa lq teleqraf və poçt xid mətini niza ma salmağa və in kişaf etdirməyə şərait ya ratdı. A zərbaycanın və Gürcüstanın ən mühüm şəhərləri a rasında daimi teleqraf rab itəsi yaradıldı, hər iki respublikanın vətəndaşlarına beynəlxalq teleqrafdan istifadə hüququ verilməsi, göndərilən teleqramların məzmununun gizli saxlan masın ın təmin edilməsi haqqında razılaşma əldə ed ild i. Həmçinin, poçt ilə bağlama göndərilməsi, çap məhsulları daşınması üzrə tariflər müəyyənləşdirildi. 1919 il martın 8-də A zərbaycanla Gü rcüstan arasında dəmir yolu rab itəsi haqqında saziş bağlandı. Azərbaycan yollar naziri Xudadat bəy Məlik-Aslanov və Gürcüstan yollar naziri vəzifəsini ic ra edən İsidor Malaniyanın imzaladıq ları bu sənədə görə, 1918 mayın 26-nadək hər iki respublikanın ə razisində olmuş parovoz və vaqonlar, bu məsələ xüsusi arbitra j ko missiyasında həll edilənə qədər, bütünlüklə həmin dövlətin ixtiyarında qalırd ı. Sazişə əsasən, tərəflər arasında yük vaqonları mübadiləsi şərtləri, yükdaşıma tarifləri nizama salındı. Bakı ilə Tiflis arasında gündəlik birbaşa sərnişin qatarları hərəkət et məyə başladı. 1919 il iyunun 4-də Tiflisdə A zə rbaycan , Gürcüstan və Ermən istan aras ında ə lav ə Zaqa fqa ziy a bonu buraxılmas ı haqq ında saziş imzalandı. Bu sazişə görə, Döv lət ban kın ın Tiflis kontoru A zərbaycan Xalq Cü mhu riyyəti üçün 180 milyon rubl məb ləğində bon buraxmalı idi. Hə min gün Gürcüstanla Azərbaycan arasında imza lan mış başqa bir saziş ə görə, Azərbaycan öz payına düşən 180 milyon rubl məbləğində Zaqafqaziya bonunun 60 milyon rublunu Gürcüstan hökumətinə verdi. Əvəzində Gürcüstan hökuməti öz ərazisində 15 milyon rubl məbləğ ində Azərbaycan və Bakı bonunun sərbəst dəyişdirilməsinə razılıq verdi. 1920
il fevralın 5-də Bakıda A zərbaycanla Gü rcüstan arasında tranzit yüklər haqqında müqavilə imzalandı. Mü- qaviləyə görə, tərə flər hər iki ölkə a rasında tranzit yüklərin də mir yolu ilə 1 il müddətində a zad, yəni heç bir gö mrük rüsumu ödəmədən daşın masını təmin etməy i öhdələrinə götürdülər. Azərbaycan Höku məti bir il ərzində Gü rcüstan əhalisinin və dəmir yolunun ehtiyacını ödəmək üçün ixrac ediləcək neft və neft məhsulların ın 16 milyon puda qədər həcmindən gömrük rüsumu tutulma masma ica zə verdi. Gürcüstan hökuməti də Azə rbaycandan aldığı neft və neft məhsulla rın ı öz ə ra zisindən kənara göndərmə məy i öhdəsinə götürdü, həmçinin A zərbaycan dəmir yolunun ehtiyacı üçün lazım o lan texn iki avadanlığın, daş kö mür və meşə materialın ın gö mrük rüsumu ödənmədən daşınmasına razılıq verd i. 1918-20 illərdə A zərbaycanla Gü rcüstan arasında imzalan mış bu s ənədlər hər iki ölkə arasında ə mə kdaşlığı in kişaf etdirməyə və dərin ləşdirməyə, dostluq və müttəfiq lik münasibətlərini möhkə mləndirməyə imkan verd i.
Pecnублика (1918-1920).Внешняя политика (документы и материалы) , Б., 1998. AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠ (AXC), A z ə r b a y c a n C ü m h u r i y y ə t i, A z ə r b a y c a n D e m o k r a t i k R e s p u b l i k a s ı - Birinci dünya müharibəsinin (1914-18) gedişində və Rusiyada Romanovlar müt- ləqiyyətinin devrilməsi (1917, fevral) nəticəsində Şima li A zərbaycanda (Rusiya Azərbaycanında) yaranmış müstəqil dövlət (1918, 28 may - 1920, 28 apre l). Dünya tarixin in ən demo krat ik dövlət quru mla rından biri. Türkmüs əlman Şərqində ilk parlamentli respublika. Paytaxtı Bakı ş əhəri idi. A zərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin yaran ması ərəfəsində Cənubi Qafqazda azərbaycanlıların e lliklə yaşadıqları əra zilə r təqr. 150 min k v. k m-ə bərabər idi. 1918 ildə Cənubi Qa fqazda müstəqil dövlətlər meydana gəldikdə əzəli Azərbaycan torpaqlarının bir h issəsində Ermən istan Respublikası yaradıld ı. AXC Höku məti, həmçinin, A zərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzlərindən biri və keçmiş İrəvan xanlığının paytaxtı olan İrəvanı da ermənilərə gü zəştə getməyə və onu yeni yaradılan Ermənistan Respublikasının "siyasi mərkəzi" kimi tanımağa məcbur oldu. Be ləliklə , Cənubi Qa fqaz respublika ları arasında sərhəd məsələlə ri qis mən niza ma salındıqdan sonra AXC Cənubi Qafqazdakı tarixi A zərbaycan torpaqlarının 113,9 min kv. km-ni əhatə edirdi. AXC-nin əhalisi 3,3 milyondan çox idi. AXC hüquqi, demokratik, dünyəvi dövlət idi. Dövlət hakimiyyəti üç qoldan ibarət id i: Parlament, Hö ku mət, məh kəmə hakimiyyəti. Dövlət Pa rla ment in qəbul etdiy i qanun və qərarlar əsasında idarə o lunurdu. Parlamentdə Azərbaycan ərazisində yaşayan bütün xalqlar, o cü mlədən sayca çox az o lduğuna görə Parlament seçkilərində iştirak etmək hüququ olmayan xalq lar da, ö z deputatları ilə təmsil olun muşdular (türk-müsəlman əhali - 80, ermənilər — 21; ruslar - 10, almanlar - 1, yəhudilər - 1, gürcülə r - 1, polyaklar - 1, Bakı hə mka rla r ittifaqları - 3, Bakı Neft Sənayeçilə ri İttifaqı - 2). İcra hakimiyyəti Höku mətə məxsus idi. Höku mət Parlament qarşısında cavabdeh idi. AXC Höku məti 1918 il may ın 28-dən iyunun 16-dək Tiflisdə, iyunun 16-dan sentyabrın 17-dək Gəncədə, sentyabrın 17-dən 1920 il aprelin 28-dək Ba kıda fəa liyyət göstərmişdir. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Pa ris sülh konfransı (1919-20) A li Şurasının qərarına (1920, 11
156
yanvar) əsasən müstəqil dövlət kimi tanınmışdı. Dünyanın bir çox ölkələri ilə (Türkiyə, İran, Ukrayna, Böyük Britaniya, ABŞ, Fransa, İtaliya, Polşa, İsveç, Latviya, Lirva, Estoniya, Finlandiya, Rumuniya, Almaniya, Gürcüstan, Ermənistan, Dağlılar Respublikası, Krım və b.) səfirlik və nümayəndəliklər səviyyəsində diplomatik münasibətlər yaratmış, ikitərəfli və ço xtərəfli müqavilələr, sazişlər bağlamışdı. AXC müstəqil məhkəmə sisteminin yaradılması sahəsində də mühüm tədbirlər həyata keçirmişdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 1920 il aprelin 27-də beynəlxalq hüquq normalarını kobudcasına pozan Sovet Rusiyasının hərbi müdaxiləsi nəticəsində süquta uğradı. Şimali Azərbaycan rus-bolşevik qoşunları tərəfindən işğal edildi və yenidən Rusiyaya ilhaq olundu. Sosializm sistemi və Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı (SSRİ) dağıldıqda Azərbaycan xalqı Şimali A zərbaycanda dövlət müstəqilliy ini yenidən bərpa etdi (1991, 18 oktyabr). Azərbaycan Respublikası Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin varisidir (ətraflı məlu mat üçün bax Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti giriş məqaləsinə). AZƏRBAYCAN XALQ CÜMHURĠYYƏTĠ HÖKUMƏTĠ - Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin ali icra hakimiyyəti orqanı. Parlament qarşısında məsuliyyət daşıyırdı. Azərbaycan Milli Şurasının fəaliyyət göstərmədiyi dövrdə qanunvericilik fəaliyyətini də yerinə yetirmişdir. Cü mhuriyyət Hökuməti son dərəcə ağır tarixi şəraitdə forma laşmışdı. Zaqafqaziya seymi buraxıldıqdan sonra 1918 il mayın 27-də seymin Müsəlman fraksiyası özünü Azərbaycan Milli Şurası elan etdi. Mayın 28-də Zaqafqaziya seyminin fəaliyyət göstərmiş olduğu Tiflisdə - keçmiş Qafqaz canişininin iqamətgahında özünün ilk ic lasına toplanan Azərbaycan Milli Şurası uzun və hərtərəfli müzakirələrdən sonra Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında İstiqlal bəyannaməsini qəbul etdi. Bəyannamənin 6-cı maddəsində göstərilird i ki,"Məclisi-Məbusan toplanıncaya qədər Azərbaycan idarəsinin başında arayi-ü mu miyyə ilə intixab olun muş Şurayi-Milli və Şurayi-Milliyəyə qarşı məsul Hö ku məti-müvəqqəti durur". Milli Şu ra Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətinin birinci hökumət kabinəsini təşkil et məyi Milli Şuran ın üzvü, b itə- rəf Fətəli xan Xoyskiyə tapşırdı. Bir saatlıq fasilədən sonra yığılan Milli Şuran ın iclasında Fətə li xan Xoyskin in başçılığı ilə Cü mhuriyyətin ilk Hö ku məti təsdiq edildi. İlk Höku mətdə vəzifələr aşağıdakı kimi bölüşdürülmüşdü: Fətəli xan Xoyski - Nazirlə r Şu rasının sədri və da xili işlər na ziri; Xosrov Paşa bəy Sultanov - hərb i nazir; Məmməd Həsən Hacınski - xa ric i işlər naziri; Nəsib bəy Yusifbəyli -maliyyə və xalq maarifi naziri; Xəlil bəy Xasməmmədov -ədliyyə naziri; Məmməd Yusif Cəfərov - t icarət və sənaye naziri; Əkbər ağa Şeyxülislamov - əkinçilik və ə mə k naziri; X udadat bəy Məlik-Aslanov - yollar, poçt və teleqraf naziri; Camo bəy Hacınski - dövlət nəzarəti naziri. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti 1918 il mayın 30-da rad ioqra m vasitəsilə A zərbaycanın öz istiqla liyyətini elan etməsi barədə dünyanın əsas siyasi mə rkə zlərinə -London, Paris, Vaşinqton, İstanbul, Berlin, Madrid, Tehran, Moskva, Ro ma, Vyana, Bu xarest, Sofiya, To kio, Haaqa, Kopenhagen, Kiyev, Kristianiya (Oslo) v ə Stokholma rəs mi bəyanatlar göndərdi. Həmin radioqramda yeni yaradılmış Höku mətin müvəqqəti olaraq Yelizavetpolda (Gəncə) yerləşdiyi b ild irilirdi. Tiflisdə yeni müstəqil dövlətin ya radılması ilə ə laqədar ən ü mdə təşkilat i tədbirləri həyata keçirdikdən və bu haqda bütün dünyaya məlu mat verdikdən sonra, Azərbaycan Milli Şurası və Höku məti öz nüfu z dairəsini bütün Azərbaycan ərazisində yaymaq məqsədilə 1918 il iyunun 16-da Gəncəyə köçdü. Həmin dövrdə Gəncədə real hakimiyyət hələ
157
may ayın ın axırlarında 300 nəfər hərb i təlimatçı ilə Gəncəyə gəlmiş Türkiyənin Qafqaz İslam Ordusunun komandanı Nuru paşanın əlində idi. O, tezliklə Gəncədə hərc-mərcliyə son qoya bilmiş, şəhərdə qayda-qanun yaratmışdı. A zərbaycan Milli Şurası və Höku mətin in həyata keçirmək istədiyi tədbirlərin "həddindən çox demokratik" istiqamətindən narazı qalan Azərbaycan burjuaziyası və mü lkədarlarının müəyyən dairələrinin təsirilə Nuru paşa Azərbaycan Milli Şurası və Hökumətini şübhə ilə qarşıladı. İyunun 16-da Gəncəyə gələn Azərbaycan Milli Şurasının iyunun 17-də Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliyi ilə iki ic lası keçirildi. Birinci qapalı ic las iyunun 17-də saat 12-də şəhər idarəsinin binasında toplandı. A zərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Höku mətin in sədri Fətəli xan Xoyski söz alaraq bildirdi ki, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və Məmməd Həsən Hacınski ilə birlikdə onlar Qafqa zdakı türk ordusunun komandanı Nuru paşanın yanında olmuş və Tiflisdə yaradılmış Milli Şura və Azərbaycan Höku məti haqqında ona məlu mat vermişlər. Nu ru paşa cavabında bildirib ki, bir əsgər kimi o, mülki işlərlə kifayət qədər tanış deyil, ona görə də bu barədə onun mü lki işlər üzrə müşaviri Əh məd bəy Ağaoğluna mürac iət etsinlə r. Əh məd bəy Ağaoğlu ilə görüşlərindən bəhs edən Fətəli xan Xoyski məlu mat verdi ki, danışıq zamanı Əh məd bəy Ağaoğlu Türkiyə höku mətin in və onun Gəncədəki nü mayəndəliyin in A zərbaycanın daxili işlərinə qarışmayacağını bildird i, lakin Milli Şuranın yeni Hö ku mət yaradaraq özünü buraxmasını tələb etdi. İyunun 17-də saat 2-də Milli Şuranın ço x gərgin şəraitdə keçən ikinci iclasında Fətəli xan Xoyski Tiflisdə təşkil etdiyi Hö ku mətin fəaliyyəti barədə qısaca məlu mat verərək Şu ra üzv lərindən onun Hökumətinin istefasını qəbul etməyi xahiş etdi. Uzun və gərg in mü zakirədən sonra iclas Azərbaycan Milli Şurasın ın buraxılması, bütün qanunverici və icraedici hakimiyyətin yeni yaradılacaq Azərbaycan Müvəqqəti Höku mətinə verilməsi haqqında iki mühü m qətnamə qəbul etdi. Milli Şuranın buraxılması haqqındakı b irinci sənəddə göstərilirdi ki, həm daxili, həm də xarici siyasət sahəsində Azərbaycanda yaranmış ağır vəziyyəti nəzərə a laraq, Azə rbaycan Milli Şurası bütün hakimiyyəti Fətə li xan Xoyskinin sədrliyi ilə təşkil o lunmuş Müvəqqəti Höku mətə həvalə edir və ona tapşırır ki, ö z hakimiyyətini te zliklə çağ ırılacaq Müəssislər Məclisindən başqa kimsəyə güzəştə getməsin. Müvəqqəti Höku mətin hüquq və vəzifələri haqqındakı ikinci sənəddə qeyd olunurdu ki, Azərbaycan Hö ku mətinə Azərbaycanın dövlət istiqlaliyyətini və mövcud siyasi azadlıq ları ləğv etmə k, aqra r və digər bu kimi mühü m inqilabi əhəmiyyətli qanunları dəyişdirmək səlahiyyəti verilmir. A zərbaycan Höku məti altı aydan gec olmayaraq Müəssislər Məclisini çağırmalıdır. Hö ku mət qalan məsələ lərdə bütün səlahiyyətlərindən istifadə etmə kdə sərbəst idi. Azərbaycan Milli Şu rası iyunun 17-də Fətəli xan Xoyskinin sədrliy i ilə Azə rbaycan Xalq Cü mhuriyyətin in ikinci hökumət kabinəsinin tərkib ini təsdiq etdi. İkinci Hö ku mətə Fətəli xan Xoyskidən başqa Məmməd Həsən Hacınski, Nəsib bəy Yusifbəyli, Əlimərdan bəy Topçubaşov, Xəlil bəy Xasməmmədov, Xosrov Paşa bəy Sultanov, Xudadat bəy Rəfibəyli, Xudadat bəy Məlik-Aslanov, Ağa Aşurov, 158
İclasın sonunda çıxış edən Fətəli xan Xoyski bildird i ki, onun yaratdığı yeni Hö ku mətin başlıca vəzifəsi A zərbay- canın azadlığ ı və istiqlaliyyəti uğrunda mübarizə o lacaqdır. İyunun 19-da Fətəli xan Xoyskinin təşkil etdiyi ikinci Hö ku mət üzvləri arasında vəzifələr aşağıdakı kimi bölüşdürüldü: Fətəli xan Xoyski - Nazirlər Şurasının sədri və ədliyyə naziri; Məmməd Həsən Hacınski - xarici işlər naziri (eyni zamanda, müvəqqəti olaraq dövlət müfəttişi); Behbud xan Cavanşir - daxili işlər naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov
naziri (eyni zamanda, müvəqqəti olaraq ərzaq naziri); Xudadat bəy Rəfibəyli -səhiyyə və himayədarlıq naziri; Əlimərdan bəy Topçubaşov, Xəlil bəy Xasməmmədov və Mıısa bəy Rəfiyev -portfelsiz na zirlər. Fətəli xan Xoyskinin təşkil etdiyi ikinc i Höku mət Gəncədə çox çətin və mürə kkəb bir şəraitdə fəa liyyətə başladı. Sonralar Azə rbaycan Parlamentinin ilk iclasında Fətəli xan Xoyski de mişdi: "Hökumətimiz öylə bir zamanda təşkil
Yaran mış çətin və mürəkkəb şəraitdə Fətəli xan Xoyski Höku mət aparatın ın təşkili işini davam etdirdi. Nazirlər Şurası və ayrı-ayrı nazirliklərin idarə aparatı yarad ıld ı. İyunun 27-də Fətəli xan Xoyski Höku məti tərəfindən A zərbaycan dili dövlət d ili elan olundu. Avqustun 28-də tədris müəssisələrinin milliləşdirilməsi haqqında qərar qəbul edildi. Fətəli xan Xoyski Höku mətinin Gəncədə 1918 il iyunun 19-da qəbul etdiy i ilk qəra r bütün Azərbaycanda hərbi vəziyyətin elan edilməsi oldu. Avqustun 11 -də ümu mi səfərbərlik e lan edildi. 1894-99 illə rdə anadan olmuş kişi cinsindən bütün müsəlman vətəndaşlar orduya çağırıld ı. Xoyski Hö ku mətinin Gəncə dövründə qəbul etdiyi ən mühü m qərarlardan biri də 1918 il iyulun 15-də Fövqəladə
Birinci dünya müharibəsi (1914-18) illərində Cənubi Qafqaz ərazisində yerli müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş vəhşiliklər və onların ə mlaklarına qəsd ilə bağlı məsələlə r a raşdırılma lı, bu işdə günahkar olan şəxslər aşkar olunub, cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmə li id ilə r. 1918 il sentyabrın 15-də Azərbaycan və türk hərbi qüvvələrindən ibarət Qafqaz İslam Ordusu Bakını azad etdi. Sentyabrın 17-də isə Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku məti Bakıya köçdü. Bakı müstəqil A zərbaycanın paytaxtı elan olundu. Bununla da bütün Şimali A zərbaycan ərazisi Fətəli xan Xoyskinin başçılıq etdiyi Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətin in hakimiyyəti altına keçd i. Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti Bakıya köçdükdən sonra, 1918 il oktyabrın 6-da Fətəli xan Xoyskinin təşkil etdiyi ikinci Hö ku mətdə dəyişikliklər edildi və vəzifə lər aşağıdakı qaydada yenidən bölüşdürüldü. Fətəli xan Xoyski - Nazirlə r Şurasının sədri; Behbud xan Cavanşir - da xili işlər na ziri və zifəsi ilə yanaşı ticarət və sənaye naziri və zifəsini də icra edir; Əlimərdan bəy Topçubaşov - xarici işlər naziri; Mə mməd Həsən Hacınski - maliyyə na ziri; Nə sib bəy Yusifbəyli
naziri; Ağa Aşurov - poçt və teleqraf na ziri; Xəlil bəy Xasməmmədov -ədliyyə naziri; Xudadat bəy Rəfibəyli - xalq səhiyyəsi naziri; M usa bəy Rəfiyev - h imayədarlıq və din i etiqad na ziri; İsmayılxan Ziyadxanov - hərbi işlər ü zrə müvəkkil;
Bakıya köçdükdən sonra Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti istər ictimai-siyasi, istərsə də təsərüfat və mədəni quruculuq sahəsində daha mühüm tədbirlər həyata keçirməyə başladı. Müəssislər Məclisinin çağırılması işinin təşkili üçün Na zirlər Şurasının sədri, da xili 159
işlər və xalq maarifi nazirlərindən ibarət ko missiya yaradıldı. 1918 il noyabrın 9-da Azərbaycan Höku məti Fətəli xan Xoyskinin təqdimatı ilə ö lkən in üçrəngli bayrağını təsdiq etdi. 1918 il iyunun 17-də Gəncədə öz fəa liyyətini dayandırmış Azərbaycan Milli Şurası hə min il noyabrın 16-da Bakıda yenidən fəaliyyətə başladı. İlk ic lasda çıxış edən Fətəli xan Xoyski M illi Şura ü zvlərinə mü raciət edərə k bildirdi ki, Höku mətin Müəssislər Məclisini çağırmaq işinin təşkilinə vaxtı çatmadığ ı üçün Milli Şuradan bu işin icrasını öz üzərinə götürməsini xah iş edir. Bu təkliflə razılaşan Milli Şura ö zünün noyabrın 19-da Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin sədrliy i ilə keçən iclasında 120 nəfərdən ibarət Parlament yaratmaq haqqında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku məti tərəfindən təqdim olun muş qanun layihəsini qəbul etdi. M illi Şuran ın s ədri tərəfindən imza lanmış " Bütün Azərbaycan əhalisinə!" müraciəti noyabrın 29-da dərc ed ild i. Həmin qanuna əsasən 1918 il dekabrın 7-də Hacı Zeynalabdin Tağıyevin Niko layev küçəsindəki (indiki İstiqlaliyyət küçəsi) qız mə ktəbinin (indiki Əlya zma lar İnstitutu) binasında Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinin ilk iclası keçirildi. İclas Milli Şuranın sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin giriş nitqi ilə açıld ı. Parlamentin rəhbər orqanları seçildikdən sonra Hökumətin fəaliyyəti barədə məru zə üçün söz Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin sədri Fətəli xan Xoyskiyə verildi. O, ö z Hö ku mətin in ço x mürəkkəb tarixi şəraitdə gördüyü işlər barədə geniş hesabat verdi. Fətəli xan Xoyski məru zəsinin sonunda dedi. "Qüvvəmiz qədər vəzifəmizi ifa etdik. Hələ
Fətəli xan Xoyski ö z Höku mət inin istefasını qəbul et məyi yeni yaran mış Parla mentdən xah iş etdi. Parla ment ikinc i Höku mətin istefasını qəbul etdi. Yeni - üçüncü Höku mət kabinəsinin təşkili və ona rəhbərlik yenə də Fətəli xan Xoyskiyə tapşırıldı. Parlamentin sədr müavin i Həsən bəy Ağayevlə Fətəli xan Xoyskinin arasında gedən yazış malardan da görünür ki, Fətəli xan Xoyski yeni Höku mət in təşkilindən imt ina et miş, yalnız Həsən bəy Ağayevin təkidli xahişindən sonra o, bu iş ə razılıq vermişdir. Dekabrın 26-da Fətəli xan Xoyski iiçüncii hökumət kabinəsinin proqramı və tərkibi barədə Parlamentdə çıxış etdi. Müzakirələrdən sonra Parlament Fətəli xan Xoyski Höku mətinə etimad göstərdi. Höku mətdə Fətəli xan Xoyski Baş nazir portfeli ilə yanaşı xarici işlər na ziri və zifəsini də tutdu. Üçüncü Höku mət kab inəsində Xəlil bəy Xasməmmədov - da xili işlər naziri; İ.Protasov - maliyyə naziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov - yollar naziri; Nəsib bəy Yusifbəyli - maarif və din i et iqad naziri; Aslan bəy Səfikürdski - poçt-teleqraf və ə mək naziri; Sə məd bəy Mehmandarov - hərbi na zir; Rüstəm xan Xoyski — himayədarlıq naziri; Y.Gindes - xa lq səhiyyəsi naziri; Mirzə Əsədullayev - t icarət və sənaye naziri; Məmməd Hə sən Hacınski -dövlət nəzarəti naziri; K.Lizqar - ərzaq naziri; Xosrov Paşa bəy Sultanov - əkinçilik və dövlət əmlakı naziri; Teymur bəy Makinski - ədliyyə naziri və zifə lərini tutdular. Fətəli xan Xoyskin in təşkil etdiyi Höku mət kabinəsi ilə əlaqədar ola raq general To mson bəyan etdi ki, "Fətəli xan Xoyski başda olmaq la yeni koalisiyalı Höku mətin təşkili ilə əlaqədar elan edirəm ki, müttəfiqlərin ko mandanlığı bu
160
Höku məti A zərbaycan ərazisində yeganə legitim yerli hakimiyyət orqanı kimi tanıy ır və onu tamamilə müdafiə ed ir". Məmməd Həsən Hacınskin in A zərbaycan nümayəndə heyətinin tərkibində Pa ris sülh konfransına get məsi ilə ə laqədar 1919 il yanvarın ikinci yarısından dövlət nəzarəti naziri vəzifəsini Əlağa Həsənov icra etmişdir. Ölkədə möhtəkirliyin və qiy mətlərin artdığ ı, əhalin in bir qismin in sürətlə varlandığı, digər q isminin isə var-yo xdan çıxd ığı b ir şəraitdə Parlamentdə mü xalifətdə olan "İttihad", "Əhrar", "Sosial-demokrat" fraksiyalarının üzvləri Höku məti bu işdə fəaliyyətsizlikdə təqsirləndirməyə başladı. 1919 ilin yanvar-fevral aylarında keçirilən Parlament iclaslarında onlar tərəfindən Fətəli xan Xoyski Höku məti kəskin surətdə tənqid edilirdi. Fevra lın 5-də onlara geniş və ço x əhatəli cavab verən Fətəli xan Xoyski deyirdi: "Siz bunu bilməlisiniz ki, Azərbaycanın istiqlalı hər dəqiqə təhlükədədir. Biliniz, indi elə
Haqsız tənqidlərlə barışmayan Fətəli xan Xoyski öz Höku mətinin istefası barədə Parlamentə məktub göndərir. Parla- mentin fevralın 25-də keçirilmiş iclasında Xoyski Hökumətinin istefası qəbul olunur və yeni Hökumət təşkilinə qədər onlardan öz fəaliyyətlərini davam etdirmək xah iş olunur. Yeni - dördüncü hökumət kabinəsinin təşkili Nəsib bəy Yusifbəyliyə tapşırıldı. 1919 il aprelin 14-də o, yeni yaratdığı kabinənin üzvlərini Parlamentə təqdim etdi. Nəsib bəy Yusifbəyli təşkil etdiyi Höku mətdə Nazirlər Şurasının sədri və da xili işlə r na ziri vəzifə lərini tutdu. Digər vəzifələ r aşağıdakı kimi bölündü: Əlağa Həsənov - ma liyyə naziri; Ağa
naziri; A. Dastakov - səhiyyə naziri; Rəşid xan Qaplanov - maarif və dini et iqad naziri; Aslan bəy Qardaşov - əkinçilik və dövlət əmlakı naziri;Nəriman bəy Nərimanbəyli - dövlət nəzarəti naziri; Aslan bəy Səfikürdski - ədliyyə və əmək naziri;
Parla mentin 14 apre l tarixli ic lasında çıxış edən Nəsib bəy Yusifbəyli e lan etdi ki, xaric i siyas ət sahəsində onun kabinetinin başlıca məqsədi Azərbaycanın istiqlaliyyətinin böyük dövlətlər tərəfindən tanın ması və dövlətin ərazi bü- tövlüyünü qoruyub saxlamaq uğrunda mübarizə, daxili siyasət sahəsində isə hər bir mədəni və demokratik ö lkə üçün zəruri olan söz, mətbuat, yığıncaq və başqa azadlıqların təminatı, fəhlələrin əməklə, kəndlilərin torpaqla təminatı o lacaqdır. Milli məsələdən bəhs edən Nəsib bəy Yusifbəyli qeyd etdi ki, Höku mət bütün qüvvəsini Azərbaycanın onun ərazisində yaşayan bütün millətlərin sevimli vətəni o lmasına sərf edəcəkdir. Nəsib bəy Yusifbəylin in başçılıq etdiyi Höku mət ö z fəaliyyəti dövründə xaricdən Denikin ordusu, daxildən isə bolşeviklərin Azərbaycana qarşı törətdikləri təhlükələrlə üzləş mişdi. Belə ki, 1919 il mayın 6-da bolşeviklərin g izli təşkilatın ın təşəbbüsü ilə Ba kı Fəhlə Konfransı tərə findən hazırlanan tətil şəhəri bürü müşdü. Parla mentin hə min gün keçirilmiş iclasında Höku mət adından çıxış edən Nəsib bəy Yusifbəyli demişdi: "Güman edirəm, bu tətilin iqtisadi deyil,
161
Hökuməti təşkil edək". 1919 ilin mayında Şimali Qafqazı və Dağıstanı ələ keçirən Denikin ordusu Cənubi Qafqazı, xüsusilə Azərbaycan və Gü rcüstanı işğal təhlükəsi altında qoymuşdu. Yaran mış təhlükəli vəziyyət Azərbaycan Parlamentinin və Hö ku mətinin iclaslarında dəfələrlə mü zakirə olun muşdu. Denikin təhlükəsi ilə bağlı Parla ment tərəfindən qəbul edilmiş qərarda göstərilirdi ki, mövcud Höku mət daxilindən bir heyət seçilmə li və hə min heyət ölkənin müdafiəsini təşkil et məlidir. Bununla əlaqədar olaraq 1919 il iyunun 9-da Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin qərarı ilə 5 nəfərdən ibarət Dövlət Müdafiə Ko mitəsi yaradıld ı. Ko mitənin tərkib inə Na zirlər Şurasın ın sədri, hərb i, yollar, xarici işlə r və ədliyyə nazirləri da xil ed ild ilə r. 1919 il iyunun 11 -də Dövlət Müdafiə Ko mitəsi fövqəladə vəziyyət haqqında qərar qəbul etdi. Ölkədə Den ikin təhlükəsinə qarşı səfərbərlik elan olundu. Hə min il iyunun 27-də Den ikin ordusunun hücumundan müdafiə məqsədilə Azərbaycan - Gü rcüstan hərbi-müdafiə sazişi imzalandı. 1920
il dekabrın 22-də özünün ikinci, Cü mhuriyyətin isə sayca beşinci hökumət kabinəsini təşkil edən Nəsib bəyYusifbəyli hə min Höku mətə 1920 il mart ın a xırına qədərbaşçılıq etdi. Nəsib bəy Yusifbəylinin Höku mət ində Fətəli xan
naziri; Əhməd bəy Pepinov - əkinçilik və ə mək na ziri; Xudadat bəy Məlik-Aslanov - yollar naziri (eyni za manda, müvəqqəti olaraq ticarət, sənaye və ərzaq naziri);Camo bəy Hacınski - poçt və teleqraf naziri; Musa bəy Rəfiyev - səhiyyə və himayədarlıq na ziri; Heybətqulu bəy Məmmədbəyov - dövlət nəza rəti naziri vəzifə lərini tutdular. 1920 il fevra lın 18-dən Mustafa bəy Vəkilov daxili işlər naziri və Məmməd Həsən Hacınski — t icarət, sənaye və ərzaq naziri, martın 5-dən isə Nurməmməd Şahsuvarov -maarif və dini etiqad naziri və zifə lərini tut muşlar. Nəsib bəy Yusifbəyli baş nazir olduğu dövrdə Azərbaycan xalq ının tarixində ən mühüm hadis ə Əlimə rdan bəy Topçubaşovun başçılıq etdiy i nümayəndə heyətinin Paris sülh konfransındakı gərgin ə məyi sayəsində 1920 il yanvarın 11- də Azərbaycanın müstəqilliyin in böyük dövlətlər tərəfindən de-fa kto tanın ması olmuşdur. Bu dövrdə, hə mç inin, Bakı Dövlət Un iversiteti açıld ı. Mü xtəlif ixtisaslar ü zrə ali təhsil almaq üçün 100 nəfərə yaxın azərbaycanlı gənc Avropanın mü xtəlif ali məktəblərinə göndərildi. To rpaq islahatları haqqında 29 maddədən ibarət qanun layihəsi hazırlanaraq, 1920 ilin fevralında ü mu mxalq mü zakirəsinə verildi. Savadsızlıq la mübarizə üçün müvəqqəti pedaqoji kurslar açıld ı, ibtidai və orta mə ktəblər üçün dərsliklərin hazırlan ması və nəşri işinə başlanıldı və s. 1920 ilin əvvəllərində Şima li Qafqa z və Dağıstanda Denikin qüvvələrini məğlub edən Qırmızı ordu Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşaraq Sovet Rusiyasının ço xdan ələ keçirmək arzusunda olduğu Bakın ı təhlükə altına ald ı. Dip lo matik əlaqələr yaratmaq haqqında Azərbaycan Höku mətinin bütün təkliflərini cavabsız qoyan Sovet Rusiyası ölkə daxilində bolşeviklərin vasitəsilə müdaxilə üçün zəmin hazırlay ırdı. Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyəti Hö ku mətinin fəa liyyəti dövründə yol verməyə məcbur olduğu s əhvlərin (aqra r məsələnin həll olun ma ması, bir sıra sosial proble mlərin həllin in ləngidilməsi və s.) xalq ın mü xtəlif təbəqələri a rasında yaratdığı narazılıqdan istifadə edən bolşeviklər vəziyyəti daha da gərginləşdirdilər. 1920 il martın sonunda Sovet Rusiyası tərəfindən xarici təhlükənin artdığı və işğal üçün zəmin hazırlayan daxili qüvvələrin fəallaşdığı şəraitdə Nəsib bəy Yusifbəyli Hö ku məti istefa verməli oldu. Yeni Höku mətin təşkili Məmməd Həsən Hacınskiyə tapşırıldı. Onun Parlamentdəki fraksiyalarla apardığ ı danışıq lar müsbət nəticə verməd i. Xüsusilə "Müsavat" fraksiyası ilə sosialistlər fraksiyası arasında kəskin fikir ayrılığı yaran mışdı. Sosialistlər yeni Höku mətdə əsas nazirliklərin - hərbi, xa ric i və da xili işlə r nazirlərinin portfellərini tə ləb edirdilər. Bir tərəfdən "Müsavat" partiyası bolşeviklə rlə g izli əlaqəyə girən Məmməd Həsən Hacinskinin yeni Höku mət kabinəsi yaratmaq üçün sərbəst hərəkət etməsinə imkan vermir, digər tərəfdən isə Mə mməd Həsən Hacınski özü də yeni Hö ku mət kab inəsini yarat mağa tələsmir, gö zlə mə mövqeyi tuturdu. Yaran mış əlverişli şəraitdən istifadə edən Sovet Rusiyasının 11 -ci Qırmızı ordusu beynəlxalq hüquq normaların ı kobudcasına pozaraq və qabaqcadan hazırlan mış hərbi müdaxilə p lanına uyğun olaraq (bax Bakı əməliyyatı) 1920 il aprelin 27-də A zərbaycanın sərhədlərin i keçərə k, Ba kıya doğru hərəkət etdi. Apre lin 27-də gündüz saat 12-də A K(b)P M K, Rusiya K(b)P Qafqa z Diyar Ko mitəsinin Bakı bürosu və Mərkəzi Fəhlə Konfransı adından Azərbaycan Hö ku mətinə və Parla mentinə hakimiyyətin bolşeviklərə təhvil verilməsi barədə Hə mid Sultanov tərəfindən ult imatu m təqdim o lundu. Elə həmin günün axşamı yaran mış ş əraiti və bolşeviklə rin ult imatu munu mü zakirə edən Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Parlamentinin son iclası dinc əhali arasında qan tökülməməsi üçün hakimiyyəti bolşeviklərə təhvil vermək haqqında axşam saat 11-də qərar qəbul etdi. Ha kimiyyəti təslim edərkən Azə rbaycan Parla mentin in əsas tələblərindən biri keç miş Höku mət üzvlərinin təqib olun mayacağı id i. Lakin bolşeviklər hakimiyyəti ələ keçirdikləri ilk gündən keçmiş Höku mət üzv lərinin həbsinə və repressiyaya başladılar. Sovet qoşunlarının hərbi müda xiləsi nəticəsində Azərbaycan Xa lq Cü mhuriyyətinin yarandığı ilk gündən onun süqutu gününə qədər fasiləsiz fəaliyyət göstərmiş Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti Höku mətinin fəaliyyətinə son qoyuldu (bax hə mç inin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Parlamenti).
səhifələrin izi ilə, B., 2001; Aдpec-календары Aзepбaйджанской Pecnублики нa 1920 год, Б., 1920; Aзepбaйджанская Демократическая Pecnублика (1918-1920). Законодательные акты (сборник документов), Б., 1998.
Yüklə 19,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|