Xalqımızda azadlıq, müstəqillik fikirlərini daha da gücləndirmiş oldu

Partiyasının  qurultayı  mövcud  hökuməti  yıxmaq  və  fəhlə-

kəndli hakimiyyəti qurmaq üçün  fəhlə və  kəndliləri inqilabi 

çıxışa  hazırlamağı  lazım  bilir".  Qurultayın  hazırkı  vəziyyət 

haqqında  qəbul  etdiyi  qətnamədə  "Azərbaycanda  hökumət 

çevrilişi üçün olduqca əlverişli bir şərait" yetişdiyi vurğulanırdı. 

AK(b)P-nın  1-c i qurultayından sonra Bakıda rayon partiya ko mitələ ri, qəza larda  isə 14 partiya ko mitəsi yaradıldı. 

Bununla  ko mmunistlər  mütəşəkkil  surətdə  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyəti  hakimiyyətinə  qarşı  silahlı  üsyan  hazırla mağa  

başladılar.  Hələ  1920  ilin  yanvarından  RK(b)P  Bakı  Ko mitəsi  yanında  Əliheydər  Qarayevin  sədrliyi  ilə  Azərbaycan  Xalq 

Cü mhuriyyətini devirmək üçün silahlı üsyan təşkil etmək  məqsədilə "operativ qərargah" fəaliyyət göstərirdi. 1920  il aprelin  

24-dən isə AK(b)P M K-nın hərbi-te xniki  ko missiyası silahlı üsyana hazırlığ ı ö z ü zərinə götürdü. Azərbaycan Höku mətinə  

qarşı  qiyamçı-təxribatçı  dəstələrin  silahlandırılmasında,  əslində,  daşnak  olan  erməni  kommunist  Kamo  və  onun  başçılıq 

etdiyi  qrup  xüsusi  fəallıq  göstərirdi.  Bakı,  Gəncə,  Qarabağ,  Qaryagin,  Qazax,  Lən kəran  qəzalarında,  Gədəbəy,  Tovuz  və 

Zaqatalada  silahlı  bolşevik  dəstələri  yaradıldı.  On lar  bolşevik-sovet  qoşunlarının  A zərbaycan  sərhədini  keçməsini 

gözləyirdilər. A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin devrilməsində xüsusi ro lu olan  AK(b)P Bakı Ko mitəsi 1920 il aprelin 25-

26-da bütün kommun istlərin rayon hərbi qərargahların ın tabeliy inə keç məsi haqqında göstəriş verdi. 

RK(b)P  Qafqaz  Ölkə  Ko mitəsi,  A K(b)P  MK-sı  və  Bakı  Ko mitəsinin  24  aprel  tarixli  birgə  qərarı  ilə  Bakı 

rayonunun partiya təşkilatla rında hərbi vəziyyət elan edildi və bu təşkilat larda b irləşmiş bolşeviklə r ta m döyüş hazırlığına  

gətirildi. Silahlı üsyana rəhbərlik  Döyüş Qərargahına tapşırıld ı, A K(b)P-nin Mə rkə zi, Ba kı və rayon ko mitələ ri bütünlüklə  

Qərargaha tabe edildi. Azə rbaycan Xalq  Cü mhuriyyətinin devrilməsi üçün hazırlanan silahlı üsyan planını yerinə yetirmə k 

məqsədilə  ko mmun ist partiyasının bütün üzvləri səfərbər olun muşdu. Onlar qərargahın  bütün sərəncamlarına sözsüz ə mə l 

etmə li id ilə r. Hə min göstərişi pozanla rın güllə lən məsinə belə icazə  verilird i. 

 

 

 

181 

 

 

 

182 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

183 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

184 

 

Be ləliklə,  A K(b)P  Aprel  işğalının (1920)  hazırlan ması  və  həyata  keçirilməsində,  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyə-

tinin devrilməsində və 11 -ci Qırmızı ordunun Azərbaycan xa lqına qarşı heyata keç irdiy i qanlı qırğın larda fəa l rol oynadı. 

Aprel işğalından (1920) sonra AK(b)P  respublikada yeganə hakim partiya o ldu. İşğal olunmuş Şimali Azərbaycan 

ərazisində  real  hakimiyyət  bu  partiyaya  məxsus  idi.  Ko mmunist  partiyası  diktaturasını  təmin  edən  amillərdən  biri  də 

Azərbaycandakı  sovet  ordusu  hiss ələri  id i.  A zərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  hakimiyyət  strukturların ı  dağıt maq  üçün 

Azərbaycanın  hər  yerində  inqilab  ko mitələ ri  yaradıldı.  M illi  dövlətçilik  ənənələrini,  milli  müstəqillik  şüurunu  məhv  edən 

ko mmunist  diktaturası  forma laşdırılırd ı.  Yen i  hakimiyyətin  möhkə mləndirilməsi  üçün  xa lq  arasında  böyük  nüfuza  və 

hörmətə  malik  o lan  Nəriman  Nərimanov  formal  o laraq  Azərbaycan  Müvəqqəti  İnqilab  Ko mitəsinin  və  Azərbaycan  SSR 

Xalq  Ko missarları  Sovetinin   sədri  təyin  o lunsa  da,  Azərbaycanın  bütün  xarici  və  daxili  siyasətinə  rəhbərlik 

Q.Orconikid zenin  əlində cə mlən mişdi.  Xalqa d ivan tutulmasında, Azərbaycan torpaqlarının parça lan masında,  milli rəhbər 

kadrla rı arasında nifaq salın masında bolşeviklərin "ən möhkə m təşkilatı" sayılan  Bakı  Ko mitəsinə rəhbərliy i varisliklə bir-

birinə ötürən ermənilə r A.M ikoyan,  Sarkis  (A.Ter-Danilyan),  L.M irzoyan  xüsusilə  fərqlən irdilə r.  Onla rın arxasında duran 

Stalin,  Orconikidze , Kirov, Stasova erməni-daşnak güruhunu fəal  müdafiə ed ir, a zə rbaycanlı rəhbər kad rla r arasında ixt ilaf 

yaradılmasına  rəvac  verirdilər.  Rusiyanın  Azərbaycanda  yeritdiyi  siyasətin  əsl  mahiyyətini  başa  düşən  və  ona  kəskin 

müqavimət  göstərən  Nəriman   Nərimanovu  respublikadan  uzaqlaşdırmaq  üçün  əvvəlcə  Zaqafqaziya  Federasiyasının 

rəhbərliy inə,  sonra  isə  SSRİ  Mərkəzi  İcra iyyə  Komitəsi  sədrlərindən  biri  və zifəsinə  "irəli  çə kdilər"  (ba x  Nəriman  

Nərimanov).  Bundan  sonra  is ə  AK(b)P-n in  kütləvi  surətdə  azərbaycanlılardan  "tə mizlən məsi"nə  başlandı.  1921  ildə  

ko mmunist partiyası da xilində "təmizlə mə" keçirilə rkən, əsasən, Nəriman Nərimanovun tərəfdarla rından ibarət o lan 35 min  

nəfər partiyadan çıxarıldı.  Ba kı part iya təşkilatında qeyri-müsəlman ların tam hege monluğunu təmin etmə k üçün Sarkis 500 

nəfər  "iran lın ı"  (yəni,  əslən  Cənubi  Azərbaycandan  olan  azə rbaycanlı  ko mmunistləri)  partiya  sırala rından  xa ric   et miş, 

Mirzoyan  isə  "iranlı"  (Cənubi  azə rbaycanlı)  fəhlə lərin  partiyaya  qəbuluna  qarşı  süni  s ədd  çəkmişdi.  Be lə liklə, 

Azərbaycanda, əslində, a zərbaycanlıla rı tə msil edən  ko mmunist partiyası yox idi, daha doğrusu, AK(b)P azə rbaycanlıla rın  

mənafey inə xid mət et mirdi. 

AK(b)P  A zərbaycanı  milli-mənəvi  ba xımdan  simasızlaşdırmaq  siyasətini  həyata  keçirmə k  üçün  daşnak-ko m-

munistlərin  əlində  bir  a lət  rolunu  oynayırdı.  Yeridilən  siyasətin  əsl  mah iyyəti  partiya  sənədlərində  də  əksini  tapmışdı. 

Daşnak-ko mmun istlər  və  onların  tərəfdarları,  AK(b)P  2-ci  qurultayında  qeyd  olunduğu  kimi,  açıqca  deyirdilər:  " mü-

səlmana etibar et mə k o lma z, o o la bilsin ki, ya xş ı ko mmun istdir, ancaq müs əlmandır, onun qəlbində müsavat ruhu vardır". 

Siyasi  sistemin  bütün  dairələri  ko mmunist  partiyasınınn  amiranə  təzyiq i  altında  formalaşır  və  fəaliyyət  göstərirdi. 

Respublikada başqa siyasi partiyalar qadağan edilmişdi. İctimai təşkilatlar bolşeviklərin  rəhbərliy i altında və onların d iktəsi 

ilə  fəa liyyət göstərirdilə r. 

20-30-cu  illərdə  A zərbaycanda  milli  müstə mlə kəçilik  siyasəti  daha  da  gücləndirildi.  AK(b )P  s ənayeləşdirmə  və  

kollekt ivləşdirmə  (kolxo zlaşdırma ) siyas əti nəticəsində həm öz a mirliyin in iqtisadi dayağını, qeyriiqtisadi  xara kter daşıyan 

sosialist təsərrüfatçılıq sistemini yaratdı, hə m də  mövcud rejimə qarşı  mübarizə apara biləcək sinfi və  milli qüvvələrə ciddi 

zərbə  endirdi.  Ko mmun ist  rejimi  30-cu  illə rdə  Azə rbaycanda  dəhşətli  repressiyalar  həyata  keçirdi.  Repres siyalara  məru z 

qalanların sayı ailə ü zvləri ilə b irlikdə 200 mindən çox idi. "Qırmızı" terror illərində 29 min azərbaycanlı ziyalı məhv ed ild i, 

həbs və sürgün olundu. Ermənilər Qə rbi A zərbaycanın aborigen əhalisi olan a zərbaycanlılara  qarşı  kütləvi təqiblə r həyata 

keçirirdilər. Bakıda rəhbərliyi ələ keçirmiş erməni-daşnak qrupu Ermənistanın partiya rəhbərliyi  ilə əlb ir hərəkət edirdi.  Bu  

dövrdə  həyata  keçirilən  " mədəni  inq ilab"ın  əsas  məqsədi  cəmiyyətin  mənəvi  həyatında  kommun ist  ideologiyasının 

inhisarını təmin et mək  idi. İkinci dünya  müharibəsi  (1939-45) dövründə, yaranmış vəziyyətdən istifadə olunaraq,  mövcud 

inzibati-a mirlik üsul-idarəsi daha da sərtləşdirildi. 

Ölkədə  bütün  siyasi  hakimiyyət  İ.Stalin in,  milli  respublikalarda  isə  birbaşa  onun  diktəsi  ilə  fəaliyyət  göstərən 

respublika partiya  mərkə zi  ko mitələri b irinci  katiblə rin in əlində cəmləşdirilmişdi. Odur ki, Mir Cə fər  Bağırov AK(b)P MK-

nin  birinci  katibi  olduğu  dövrdə  də  Azərbaycan  rəhbərliyində  möh kəm  mövqe  tutmuş  Su mbatov-Qriqoryan-Markaryan-

Malyan  və  b.-dan  ibarət  erməni-daşnak  güruhu,  əslində,  Azərbaycanı  azərbaycanlıla rdan  "təmizlə mə k"  kimi  mə krli 

əməliyyatı davam etdirməkdə idilər. On ların başçılıq  etdiyi kütləvi "təmizləmə" əməliyyatının əsas icraçıları da ermənilərin  

özləri id i.  Belə  ki, "KQB" və "NKVD"-nin  mərkəzdəki və yerlərdəki strukturları da, faktik olaraq, ermənilərin əlində id i. 

Azərbaycan rayonların ın yarısından ço xunda "NKVD"-nin  yerli strukturlarına ermən ilə r başçılıq edirdilər.  1946-53  illərdə  

Azərbaycan  SSR-də  qəsdən  quraşdırılmış  "siyasi  ittihamlar"  əsasında  mindən  ço x  adam  həbsə  alınıb  sürgün  edilmişdi. 

1948-53  illə rdə  Ermənistan  SSR  əra zisindəki  azə rbaycanlılar  öz  ata-baba  torpaqlarından  deportasiya  edild ilə r.  İ.Stalinin  

ölümündən  sonra  Kommun ist  Partiyasının  dövlət  və  siyasi  təşkilatlar  ü zərində  amirliy i  prinsipinə  to xunmadan  ictimai 

təşkilatla rın, " xa lq hakimiyyəti" orqanla rın ın fəaliyyətini canlandırmaq üçün yolla r a xtarılmasına başlandı. Məhz bu dövrdə 

Azərbaycanda, mə rkə zin bilavasitə kö məyilə, ermən i lobbisinin fəa liyyəti daha da gücləndi. Ermənistan SSR-də qalmış olan  

azərbaycanlılara   qarşı  təzy iq  tədbirlə ri  daha  da  artırıldı.  Dağlıq  Qarabağ  Mu xtar  Vilayətində  erməni  separatçılığının  

dərinləşdirilməsinə şərait yaradıldı. 

1969 ilin iyulunda Azərbaycan Ko mmunist Part iyası Mərkə zi  Ko mitəsinin  b irinci  kat ibi  vəzifəsinə  Heydər 

185 

 

Əliyevin  seçilməsi  ilə  respublikada  ictimai-siyasi  vəziyyətin  əsaslı  surətdə  dəyişməsi,  AKP-nin  azərbaycanlılaşdırılması, 

partiya və dövlət orqanlarında azə rbaycanlıların rolunun artırılması dövrü başlandı.  Qısa  müdd ətdə idarəçilik sistemi  xeyli 

möhkəmləndirild i. Heydər  Əliyevin  respublikaya b ilavasitə rəhbərlik etdiyi dövrdə (1969-82)  idarəetmə  mexan izminin və 

metodlarının  təkmilləşdirilməsi, qanunçuluğun norma və qaydalarına ciddi əməl edilməsi, əmək və  ictimai-siyasi fəallığın  

artırılması,  sənayenin  və  kənd  təsərrüfatının  in kişafı  və  b.  sahələrdə  yüksək  göstəricilər  əldə  edilməsilə  yanaşı, 

azərbaycançılıq  mə fkurəsinin,  milli  ruhun, milli ö zünüdərkin yüksəlişi,  xa lqın tarixi yaddaşının özünə qaytarılması üçün də 

çox  böyük  işlər  görüldü.  Nəticədə,  70-ci  illərdə  və  80-ci  illərin  birinci  yarısında  respublikada  ictimai-iqtisadi  və  sosial-

mədəni həyatın bütün sahələrində sürətli yüksəliş baş verdi, müstəqil A zərbaycanın tə məli qoyuldu. 

Heydər Əliyev 1976 ilin ma rtında Sov. İKP MK Siyasi Bürosu üzvlüyünə namizəd, 1982 ilin noyabrında isə Siyasi 

Büro ü zvü seçildi və eyni  zamanda,  SSRİ  Nazirlər Soveti sədrinin b irinci  müavin i təyin  edildi.  Beləliklə, Heydər Əliyev 

Nəriman  Nərimanovdan  sonra  SSRİ  rəhbərliyində  ən  yüksək  post  tutan  azərbaycanlı  dövlət  xad imi  o ldu.  O,  Mos kvada 

işlədiyi vaxtlarda da həmişə Azərbaycanı düşünmüş, doğma respublikanın yaln ız keçmiş SSRİ  məkan ında deyil, həmçinin  

dünyada tanıdılması üçün əlindən gələni etmişdir. Ermənilərin Dağhq Qarabağa olan əsassız iddialarında SSRİ rəhbərliyinin  

tutduğu  ədalətsiz  mövqeyə  etiraz  əlaməti  olaraq  A zərbaycanda  genişlənən  milli  azadlıq  hərəkatın ı  boğ maq  məqsədilə 

Mərkə z  Bakıya qoşun yeridərək,  1990 il yanvarın 20-də qanlı qırğ ın törətdi. Səhərisi gün Azərbaycanın Moskvadakı daimi 

nümayəndəliyinə  gələrək,  bu  cinayətə  kəskin   siyasi  qiy mət  verən  Heydər  Əliyev  onu  törədən  SSRİ  rəhbərlərin i  "qatil"  

adlandırdı. Heydər Əliyev Dağlıq Qarabağda yaranmış gərgin münaqişəli vəziyyətlə bağlı Mərkəzin riyakar siyasətinə etiraz 

əlaməti olaraq 1991 ilin iyulunda Sovet İttifaqı Ko mmunist Partiyası sıralarını tərk etdi. Naxçıvan MR Ali Məclisinin sədri 

olarkən,  məhz  Heydər  Əliyevin  prinsipia l  və  cəsarətli  mövqeyi  sayəsində  Naxç ıvan  MR  Ali  Məclisinin  qərarı  (1991,  26 

avqust )  ilə   Sov. İKP-nin  tərkib  hissəsi kimi A zərbaycan  KP  Na xç ıvan  Vilayət  Ko mitəsi və onun bütün strukturları  ləğv 

edildi. Bu  zaman artıq qurtuluş mübarizəsinə başlayan Heydər Əliyevin ideyaları, əslində, Azərbaycan  xalq ının  mövqeyini, 

mübarizəsini  əks  etdirirdi.  Çünki  hələ  20  yanvar  faciəsinə  etiraz  əlaməti  o laraq,  Bakıda  və  bütün  Azərbaycanda  xalq  hə-

rəkatı  genişlən mişdi.  Bakıda  Azərbaycan  Ko mmunist  Partiyası  Mərkəzi  Ko mitəsi  binasının  divarlarına  "Rədd  olsun  Sov. 

İKP!" və s. şüarlar yazılmış,  ko mmunist partiyası biletlərindən   tonqallar çatılmışdı.   Azərbaycan   xalqına   qarşı törədilən  

qanlı  əməllərdən  sonra  da  Azərbaycanın  rəhbər  ko mmunistləri  "Sov.  İKP-də  demokratik  platforma"  mövqeyində 

dururdular.  La kin  respublika  ko mmun istləri içə risində Sov.  İKP-də  marksist platforması  mövqeyində dayananlar da vardı. 

Bu  mühafizəkar  ko mmunistlər  1991  il  18-19  avqustda  Moskvada  dövlət  çevrilişinə  cəhd  göstərən  Dövlət  Fövqəladə 

Vəziyyət  Ko mitəsinin  ("QKÇP") təşkilatçılarını  müdafiə etdilər. Azə rbaycanda demokrat ik qüvvələr "QKÇP"-nin qanuna 

zidd  fəaliyyətinə  qarşı  ç ıxsala r  da,  respublika  rəhbərliyi  "QKÇP"-ni  müdafiə  edərə k,  ciddi  siyasi  s əhvə  yol  vermişdi. 

Rusiyada dövlət çevrilişin in qarşısı alındı. Xalqın  rəğbətini qazan mağa çalışan Azərbaycan rəhbərliyin in təşəbbüsü ilə 1991 

il sentyabrın 14-də artıq tam  iflasa uğramış Azərbaycan Ko mmunist Partiyası  XXXIII fövqəladə qurultayını çağırıb ö zünü 

buraxd ı. 

Əd.: Azərbaycan Kommunist Partiyasının tarixi, B., 1958; Azərbaycan tarixi, 3 cilddə. c.3, B., 1973; Azərbaycan Kommunist 

Partiyasının qurultayları, konfransları və MK plenumlarının qətnamə və qərarları, B., 1987; Azərbaycan tarixi, 7 cilddə, c.5, B., 2001; 

M ahmudov  Y.,  Azərbaycan  tarixind ə  Heydər  Əliyev  şəxsiyyəti,  B.,  2002;  Əhmədova  F.,  Nəriman  Nərimanov-ideal  v ə  gerçəklik,  B., 

1998; Qaffarov T., Azərbaycan tarixi (1920-1991), B., 1999; Гулиев Дж. Б., К истории образования второй республики Азербайджана, Б., 

1997. 

"AZƏRBAYCAN"  MARġ I  - Üzey ir  Hacıbəylinin  1919  ildə bəstələdiyi  marş. Uzun illər Azərbaycan xalqına və 

musiqi  ictimaiyyətinə na məlu m qalmış bu ma rşın not yazısı ilk dəfə 1966  ildə, türk  musiqişünası Ete m Üngörün Ankarada 

nəşr etdirdiyi "Türk  marşları" kitabında çap olunmuşdur. Re minor tonallığın da, səsaltı mətnlə birsəsli çap olunan bu marşı 

Etem  Üngörünün  hansı  vasitə  ilə  əldə  etməsi  hələ  məlu m  deyil.  Müəllifin   kitabda  verdiyi  məlu mata  görə,  "Azərbaycan 

istiqlalı  qeyb  etməzdən  (28  aprel  1920  il  nəzərdə  tutulur)  öncəki  illərdə  bu  marş  hər  səhər  hərbi  okullarda  (məktəblərdə, 

hissələrdə)  dərs  başlanmazdan  o xunardı".  "Azərbaycan"  ma rşı  haqda  müasir  A zərbaycan  o xucularına  ilk  məlu mat  

S.Fə rəcovun "Ədəbiyyat və incəsənət" qəzetinin  1989  il  14  iyul tarixli sayında dərc olun muş "Ü.Hacıbəyovun iki  ma rşı" 

məqa ləsində verilmişdir. Marş tezliklə  bəstəkar Aydın  Əzimov  tərəfindən böyük  xor və simfonik orkestr üçün aranje man  

edilərə k lentə ya zıldı və 1989 ilin  payızında ilk dəfə xa lq qarşısında səsləndirild i.1992 ildə "Azərbaycan" ma rşı A zərbaycan 

Respublikasının dövlət himn i kimi qəbul ed ilmişdir (ba x Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin dövlət rəmzləri). 

 

Əd.:  Üzeyir Hacıbəyov ensiklopediyası, B., 1996. 

 

AZƏRBAYCAN  MƏCLĠS Ġ-MƏBUS ANININ  TƏSĠS Ġ  HAQQINDA  QANUN  -  Azərbaycan  Xalq  Cü mhu-

riyyəti  Məclisi  -  Məbusanının  (Parla mentinin)  forma laşdırılmasın ı  tə min  edən  mühü m  hüquqi  s ənəd.  Azərbaycan  Milli 

Şurasının  1918  il  19  noyabr  tarixli  iclasında  qəbul  olunmuşdur  (bax  Azərbaycan  Xalq  Cümhuriyyəti  Parlamentinin  Təsis 

Olunması Haqqında Qanun). 

AZƏRBAYCAN  MƏHKƏMƏ  PALATASI  Azərbaycan  Xalq  Cü mhuriyyətinin  müstəqil  məhkəmə  hakimiyyə-

tini  formalaşdırmaq  məqsədilə yaradılmış  mühüm dövlət strukturu, dövlət ədliyyə orqanı. A zərbaycan Xalq  Cü mhuriyyəti 

Höku mətin in qarşıya qoyduğu əsas vəzifələrdən b iri də əvvəlki hərc-mərclik dövründə dağılmış  məhkəmə aparatın ı bərpa 

etmə k  və  müstəqil  dövlət in  ədliyyə  sistemin i  yarat maq  idi.  Bu  ba xımdan,  yeni  ş əraitdə  Cü mhuriyyətin  ayrıca  məhkə mə  

palatasının yaradılmasına ehtiyac vardı. Bu məqsədlə 1918  il noyabrın 14-də  Cü mhuriyyət Höku məti A zərbaycan Məhkəmə 

Palatası haqqında Əsasnaməni təsdiq etdi. 

 

 

 

186 

 

Əsasnaməyə görə, Azərbaycan Məhkəmə Palatası böyük sədr, departament sədri,  8 üzv, pro kuror və onun 2 nəfər 

kö məkçisindən ibarət tərkibdə yaradılmışdı. 

Höku mətin  1919  il  28  fevral  və  10  may  tarixli  qərarları  ilə  vəkil  Ələkbər  bəy  Xasməmmədov  palatanınn böyük 

sədri, keç miş Simfe ropol dairə  məhkə məsin in prokuroru Olgerd Kriçinski is ə palatanın pro kuroru təyin edilmişdilə r. 

Ali  məh kə mə  instansiyası olan Azərbaycan Məhkəmə Pa latası dairə  məhkə mə lərinin  fəaliyyətini yo xlayır, onların  

qərarlarından  apellyasiya  şikayətlərinə,  vəzifə  c inayətlərinə,  mülklərə  sahiblik  hüququ,  əmla ka  qəyyumluq  qoyulması 

haqqında işlərə baxır, notarius vəzifələrin i yerinə yetirird i. 

AZƏRBAYCAN  MĠLLĠ  MƏRKƏZĠ  (AMM),  İ  s  t  a n  b  u  l  d  a  -  sovet-bolşevik  hərbi  müdaxiləsi  nəticəsində 

Azərbaycan  Xa lq  Cü mhuriyyətinin  süqutundan  sonra  mü xtəlif  xaric i  ö lkə lərə   mühacirətə  get məyə  məcbur  olan  

azərbaycanlıların  istiqla l  mübarizəsini  vahid  mə rkəzdən  idarə  et mək  məqsədilə  yaradılmış  qurum.  Məhə mməd  Əmin  

Rəsulzadə  tərəfindən  1924  ildə  İstanbulda  yaradılmışdır.  M illi  Mərkə zin  əsas  məqsədi  Şima li  Azərbaycanda  sovet 

hakimiyyətinin devrilməsi və  müstəqil  milli dövlətin bərpa edilməsi id i. AMM Türkiyədə gizli  fəaliyyət göstərərək, türkçü  

ziyalıları  ö z  ətrafında  birləşdirirdi.  Təşkilatın  Mərkəzi  Ko mitəsinə  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  (sədr),  Xəlil  bəy 

Xasmə mmədov, Mustafa bəy Və kilov, Əbdülə li Əmircanov, Əkbər ağa Şey xülisla mov da xil  id ilə r. AMM təşkilatlan maqla  

yanaşı,  Şimali  A zərbaycanda  cərəyan  edən  hadisələri  dünya  ictimaiyyətinə  çatdırmaq  məqsədilə  nəşriyyat  fəaliyyəti  də 

göstərirdi. Türkiyə höku məti SSRİ-n in tələb i  ilə  1927  ildə AMM-ə yard ımı dayandırdı.  Otuzuncu illərin əvvəlində AMM 

daxilindəki fikir ayrılıq ları və  ixt ilaflar dərinləşdi. AMM-in  İstanbuldan Paris ə, yaxud  Va rşavaya köçürülməsi  məsələsi də  

fikir  ayrılığı  doğururdu.  AMM  Azərbaycandakı  gizli  "Müsavat"  təşkilatı  ilə  əlaqə  yaradaraq  ona  təlimatlar  göndərir, 

təşkilatın sovet hakimiyyətinə qarşı mübarizəsini istiqa mətləndirird i. 

AMM-in  nümayəndəliyi  1951  il  noyabrın  30-da  Mün xendə  Şə rqi  Avropa,  Qafqa z  və   Türküstan  mühacirlərinin  

toplantısında iştirak etmiş, 1952  il dekabrın 11-15-də orada Gürcüstan, Şimali Qafqaz  milli  mərkəzləri  ilə birlikdə konfrans 

keçirmişdi.  Konfransın  qəbul  etdiyi  Qafqaz  Xalqları  Bəyannaməsin i  Azərbaycan  tərəfindən  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə 

imzalamışdı.  Konfrans  keçmiş  Qafqaz  respublikalarının   müstəqilliyin i  bərpa  etmək  uğrunda  mübarizəni  genişləndirmək 

məqsədilə  müvafiq  milli  mərkə zlə rin  birgə  fəaliyyətini  təşkil  et məyi  zəruri  saydı.  Türkiyədəki  mühacirlər  a rasında  siyasi 

fəallığ ın  art ması  ilə  ə laqədar  olaraq  Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadə  1953  ildə  AMM-i  yenidən  təşkil  et miş  və  25  nəfə rdən 

ibarət genişləndirilmiş bir mə rkəz formalaşdırılmışdı. Mərkə zin işinə, əsasən, gənclər cəlb edilirdilər. 

Məhəmməd  Əmin  Rəsulzadənin  vəfatından  (1955)  sonra  AMM-ə  Mirzəbala  Mə mməd zadə,  o,  dünyasını  dəyi-

şəndən sonra isə "müsavaf‖çı Əbdülvahab Yurdsevər rəhbərlik etmişdir. 1976 ildə Əbdülvahab Yurdsevərin vəfatı ilə AMM 

sədrliyinə  Kərim  Odər  seçildi.  O,  hə m  də  "Müsavat"  partiyasmın  başqam  id i.  Kərim  Odərin  vəfat ından  sonra  1981  ildə 

toplanan "Müsavat" və AMM Başqanlıq Divanı dr. Məhəmməd Azər Aran ı hər iki təşkilatın başqanı seçdi. 

Azərbaycan  milli  istiqla l  ideyası  naminə  fəa liyyət  göstərən  AMM  1988  ildə  ermən i  təcavüzka rlarının  A zərbay-

cana  qarşı  qəsbkarlıq  siyasətinin  mahiyyətini  dünya  ictimaiyyətinə  açıqlamaq  məqsədilə  fəal  iş  aparmış,  Azərbaycanla 

əlaqələri gücləndirməyə səy göstərmişdir. 

AMM  Şimali  Azərbaycandakı  sovet-bolşevik  rejiminə  qarşı  istiqlal  ideyalarının  yaşamasında  və  təbliğ  o lunma-

sında mühüm rol oynamışdır. AMM hazırda Türkiyədə fəaliyyətini davam etdirir. 

 

Əd.:  İbrahimli  X.,  Azərbaycan  siyasi  mühacirəti,  B.,  1996;  Oruclu M,  Azərbaycanda  və  mühacirətdə  "Müsavat" partiyasının 

fəaliyyəti (1911-1992), B., 2001. 

 

"AZƏRBAYCAN  MĠLLĠ  MƏRKƏZĠ"  ("AMM"),  Bakıda  -  g izli  təşkilat.  A zərbaycan  SSR  Dövlət  Siyasi 

İdarəsinin  "Azərbaycan  Milli  Mərkəzinin  işi"  adı  altında  apardığ ı  istintaq  işinə  görə,  bu  mərkəz  sovet  hakimiyyətini 

devirərək,  müstəqil  Azərbaycan  Respublikası  qurmaq  məqsədilə  1924  ildə  Ba kıda  yaradılmışdı.  Mərkəzə  ziyalılar,  o  

cümlədən Azərbaycan Xalq   Cü mhuriyyəti Höku mətinin  keçmiş nazirləri və üzv ləri, "Müsavat" və "İttihad" partiyalarının  

nümayəndələri  rəhbərlik  ed ird ilər.  İstintaqa  görə  "AMM"  gələcək  müstəqil  Azərbaycan  Respublikası  üçün  iqtisadi  baza 

yaratmaq  məqsədilə   hakim  partiya  və  dövlətin   şüarlarından  öz  xeyrinə  istifadə  et məli  id i.  "AMM"  ilk  mə rhələdə  ə məli 

fəaliyyətini sənaye və kənd təsərrüfatının bütün sahələri üzrə  milli  kapita lın  yerləşdirilməsi  məsələsinə yönəltmişdi. Sovet 

hakimiyyətinin  özünü məhv edəcəyinə və  yenidən doğulacağına olan bütün ümidlərin itdiyi bərpa dövrü başa çatdıqdan sonra 

mə rkə zin fəa liyyət taktikası fəal  mübarizəyə və sənayenin birbaşa dağıdılmasına yönəldilmişdi. İstintaq işinə görə "AMM"-

in fəa liyyətinin ikinci dövrü üs yançı dəstələr yaratmaq, A zərbaycan diviziyasının milli hissələrində hərbi təşkilat yaratmaq və 

s. yollarla sovet hakimiyyətini devirmək uğrunda silahlı mübarizə dövrüdür. "AMM" sovet hakimiyyətinə qarşı birgə mübarizə  

aparmaq üçün "Birləşmiş Zaqafqaziya Ko mitəsi" yaratmış, "Müsavat" və "İttihad" partiyaları ilə birləşmişdi. Dağıstanda sovet 

hakimiyyətinə qarşı mübarizə aparan təşkilatla və kəndli partiyası ilə də əlaqə yaradılmışdı. "AMM" öz fəaliyyətində Parisdə 

Əlimərdan  bəy  Topçubaşovun  rəhbərlik  etdiyi  "Qafqaz  Siyasi  Mühacirlərinin  Birləşmiş  Ko mitəsi"  və  Məhəmməd  Əmin  

Rəsulzadənin  rəhbərlik  etdiyi  "Müsavat"ın  İstanbul  bürosunun  siyasi  məra mna mələ rin i  rəhbər  tutmuşdur.  "AMM-in  işi" 

üzrə hazırlan mış ittihamnamədə 53 nəfərin ad ı çəkilir. 

 

 

 

 

 

 

 

 

187 

 

Sovet Azərbaycanında yeridilən ayrı-seçkilik siyasəti, a zərbaycanlılara  ina msızlıq, dövlət və  hakimiyyət orqanla -

rına  işə götürülən zaman qeyri-azərbaycanlılara,  xüsusən, ermənilərə üstünlük verilməsi narazılığa səbəb olan əsas amillər 

idi.  "AMM"in  əsas  siyasi  platforması  sovet  hakimiyyətini  devirmə k,  ya lnız  bundan  sonra  baxışlardakı  fikir  ayrılıqla rını 

çözmək idi. 

İstintaq materiallarından aydın olur ki, "AMM" Qərbi Avropa ölkələrinə,  xüsusilə İng iltərəyə daha ço x  meyl gös-

tərird i.  Bu  meyl  İstanbuldakı  və  Pa risdəki  Azə rbaycan  mühacir  mə rkə zlərinin   fəa liyyəti  ilə  və  göstərişləri  əsasında 

formalaşmışdı. "AMM"in Mərkəzi  Ko mitəsi vardı. MK-n ın əsas vəzifəsi  Parisdəki və İstanbuldakı  mühacir  mərkəzləri  ilə, 

Ermənistan  və  Gürcüstandakı  hə mfikirləri  ilə   fəa liyyətlərini  tənzimlə mə k  üçün  Zaqafqaziya  Birləşmiş  Ko mitəsi  ilə, 

"Müsavat"  və  "İttihad"  partiyaları  ilə,  Moskvadakı  "Sənaye"  və  "Kəndli"  partiyaları  ilə  əlaqə  saxlamaq,  üsyan  za manı 

fəaliyyətlərin i  tən zimlə mək  üçün  Dağ ıstandakı  antisovet  təşkilat larla  müntə zə m  əlaqə  sa xla maqdan  ibarət   id i.  Mərkə zin  

mü xtəlif  filialları vard ı. Mərkəzin rəhbərliyi altında sənaye, kənd təsərrüfatı, nəqliyyat, ideoloji, üsyançı dəstələr hazırlayan 

qəza ko mitə ləri, hərb i təşkilatla rda, xüsus ən Azərbaycan diviziyasında işləyən hərbi qrup fəaliyyət göstərirdi. 

"AMM" MK  rəhbərliyin in tərkibinə Mə mməd  Həsən Hac ınski (Zaqafqa ziya  Dövlət  Plan  Ko mitəsinin sədr  müa -

vini), Xudadat bəy Məlik-Aslanov (Dövlət Plan Ko mitəsinin sənaye bölməsin in müdiri), Firu z bəy Ordubadski (ASSR DPK 

sədrinin müavini), Əh məd bəy Pepinov (DPK-n ın məsul işçisi), Rza Şabanov (DPK-n ın kənd təsərrüfatı bölməsinin  müdiri), 

Çingiz  İldırım,  Məhəmməd  Xəlilov  (ZSFSR  XTNS  sədrinin  müavin i),  Məhəmməd  Mullayev  (ASSR  XTNS  rəyasət 

heyətinin  üzvü),  Zeynal  Tağ ıyev  (V.İ.Lenin  adına  fabrikin  keç miş  müdiri),  Ələsgər  bəy  Bəylərbəyov  (Bakı  Sovetinin  və  

"Azsutəsərrüfatı"nın  keç miş  mühəndisi)  və  M irzə  Lət if  M irzəyev  da xil  idilər.  On lar  bütün  sahələri  əhatə  edən  qruplarla  

əlaqə saxlayırdılar. 

1928  ilin əvvəllərində Pa risdəki siyasi  mühacir  mə rkə zlərinin göstərişi əsasında yaradılmış Qa fqazın Müstəqilliyi 

Komitəsinin  analoji  forması  kimi  Zaqafqaziya  Birləşmiş  Ko mitəsi  yaradıld ı.  Ko mitəyə  Azərbaycandan  -  Məmməd  Həsən 

Hacınski,  Məhəmməd  Xəlilov  və  Cəfər  bəy  Rüstəmbəyov,  Gürcüstandan  -  Çiçinadze  və  A lşibay,  Ermənistandan  -  Ter-

Qaza ryan və İ.Arutyunov daxil id ilə r. "AMM" İstanbuldakı və  Pa risdəki türk siyasi mühac irləri vasitəsi ilə maliyyə kö məyi 

alırdı. Maliyyə yardımı "AMM"-ə qeyri-leqal yo lla çatdırılırd ı. 

"AMM" azərbaycanlı gənclər və  ziyalıla r arasında  milli dirçə lişə nail olmağa çalışırd ı. "AMM"ın qarşıya qoyduğu 

əsas vəzifələrdən biri də partiya-sovet aparatında milli kadrların yerləşdirilməsi idi. 

"AMM" Parisdəki siyasi  mühacirət  mə rkə zi və  İstanbuldakı Azərbaycan Milli Mərkəzi ilə ə laqə saxlay ır, onla rdan 

müvafiq tapşırıq lar alırdı. Milli Mərkəzin xarici mühacirət mərkəzləri ilə əlaqəsi 1926 ildə keçmiş mühacirət Yaqub Vəzirov 

İstanbuldan qayıtdıqdan sonra yaradılmışdı.  Xaricdəki  mühacirət  mərkəzləri  ilə yanaşı, onların  Ərdəbil və Təbriz filialları 

ilə   də  ə laqə  sa xlanılırdı.  İstintaq  materia lla rına   görə  bu  filialla r  Paris  və  İstanbuldan  gələn  tapşırıqla rın   çatdırılmasında 

ötürücü məntəqə funksiyasını yerinə yetirirdilər. Ərdəbil qrupuna siyasi mühacirlər Qafar Qafarov və Cəfər Cəfərov, Təbriz 

qrupuna Azərbaycan Xalq Cü mhuriyyəti dövründə dəmir yol idarəsinin  rəisi o lmuş Teymur bəy Məlik-Aslanov və Kəlbalı 

xan Naxçıvanski daxil id ilər. 

"AMM"  yeni  iqtisadi  siyas ət  (NEP)  siyasətinin  təsiri  nəticəsində  sovet  hakimiyyətinin  məhv  olacağın ın  "qaçıl-

mazlığın"a  ümid  bağlayaraq,  ittifaq  maraq larına  qarşı  çıxır  və  gələcək  Azərbaycanın  maksimu m  iqtisadi  təminatına  nail 

olmaq  məqsədilə  milli  kapita lın  möhkə mləndirilməsi  üçün  tədbirlər  görürdü.  Təşkilat ın  planına  ele ktrikləşdirmə  ilə  bağlı 

Azərbaycanın müstəqil milli energetika  bazasın ı yarat maq və zifəsi da xil id i. "AMM" nəqliyyat sahəsində də fəal iş aparırd ı. 

Mərkə zin əsas məqsədi, ilk növbədə, Naxç ıvanla  iqtisadi əlaqə saxlanılmasında böyük əhəmiyyəti olan Ba kı -  Culfa də mir 

yolu  tikintisinin  başa  çatdırılması  id i.  Nu xa  -  Zaqatala,  Şuşa  -  Qaryagin,  Şuşa  -  Qubadlı  şoselərin in  salın ması  da  diqqət 

mə rkə zində id i. 

1931  il sentyabrın 30-da Azərbaycan SSR Dövlət Siyasi İdarəsi kollegiyasının  məh kəmə iclasında, 1932  il  fevralın  

2-də  isə  Tiflisdə  Zaqafqaziya  DSİ  ko lleg iyası  yanında  məh kə mədə  "Azərbaycan  Milli  Mərkə zin in  işi"nə  baxılmış,  onun 

fəaliyyətinə son qoyulmuş, üzvlə ri isə mü xtə lif müddətlərə həbs cəzasına məhku m o lunmuşlar. 

 

Əd.: Elşad Qoca, Sibir dərsi, B., 2000.