Xarici siyasət və beynəlxalq münasibətlər seriyasından Elşən Misir oğlu Nəsibov

Beynəlxalq  müqavilələr  hüququ  haqqında  23  may 
1969-cu  il  tarixli  Vyana  Konvensiyasında  (1980-ci  ildə 
qüvvəyə  minib)  yazılır  ki,  beynəlxalq  münasibətlər  tarixində 
müqavilələr  mühüm  rol  oynayırlar.  Müqavilələrin  beynəlxalq 
hüququn mənbəyi kimi və dövlət və ictimai quruluşundan asılı 
olmayaraq  dövlətlər  arasında  sülh  əməkdaşlığının  inkişafında 
mühüm  əhəmiyyəti  mövcuddur.  Müqavilələrdən  irəli  gələrək 
ədalətə hörmət və öhdəlik kimi hallar yaranır.
1
 
Dövlətlər  arasında,  dövlətlərlə  təşkilatlar  arasında  rəsmi 
razılaşmaları,  dövlətlərin  mövqelərinin  bildirilməsi  və  onların 
münasibətlərinin  tənzim  olunması  müəyyən  formalı  sənədlərlə 
həyata  keçirilir.  Bu  sənədlər  dövlətlərin  xarici  siyasətlərini, 
münasibət  və  əlaqələrini  tənzim  edir.  Sənədlər  -  müqavilələr 
(iki  və  çoxtərəfli)  və  sazişlər,  konvensiyalar  (çoxtərəfli 
müqavilələr),  konsepsiyalar,  doktrinalar,  proqramlar  və 
strategiyalar,  xarici  siyasət  fəaliyyəti  planları,  bəyannamələr, 
memorandumlar,  bəyanatlar,  qətnamələr,  xartiyalar,  birgə 
kommunikelər,  protokollar,  notalar  və  s.  adlanırlar.  Dövlətlər 
arasında  əlaqələr  həm  yazışmalarla,  həm  də  iki  və  çoxtərəfli 
qaydada  imzalanan  sənədlərlə  həyata  keçirilir.  Bundan  əlavə, 
hesab etmək olar ki, beynəlxalq təşkilatların nizamnamələri də 
                                                 
1
 Венская  Конвенция  о  праве  международных  договоров  23  мая  1969 
года. Действующее международное право. В трех томах. Том первый. 
Составители  проф.  Ю.М.Колосов  и  проф.  Э.С.Кривчикова.  М.: 
Издательство  Московского  независимого  института  международного 
права, 1996.-864 с. ss.343-372. 

 
176 
 
beynəlxalq sənəd kimi qəbul edilə bilər. Beynəlxalq təşkilatlar 
beynəlxalq  hüququn  və  beynəlxalq  münasibətlərin  subyektləri 
olduqlarından  bu  qurumların  fəaliyyətlərinin  əsasları  da 
beynəlxalq  hüquqa  (burada  universal  normalara)  söykən-
məklə  müəyyən  olunur.  Onların  nizamnamələri  də  universal 
beynəlxalq hüquqla ziddiyyət təşkil etmir. 
Xarici  siyasət  fəaliyyətində  və  beynəlxalq  münasibətlərdə 
istifadə  olunan  sənədlər  bir  tərəfin,  yəni  bir  dövlətin  qəbul 
etdiyi  sənəd  və  iki  və  çoxlu  sayda  dövlətlərin  qəbul  etdikləri, 
razılaşdıqları  sənədlər  və  beynəlxalq  təşkilatların  sənədləri 
kimi  növlərə  ayrılır.  Dövlətin  də  xarici  siyasət  sənədi  də 
hissələrə  bölünə  bilir.  Məsələn,  dövlətin  yalnız  özünün  qəbul 
etdiyi  sənəd-məsələn,  konstitusiya  norması,  digər  qanun-
vericilik  aktları,  xarici  siyasət  doktrinası,  xarici  siyasət 
konsepsiyası,  xarici  siyasətlə  bağlı  bəyanatı  və  s.  birtərəfli 
əhəmiyyət kəsb edir. Dövlətin qoşulduğu sənədlər isə çoxtərəfli 
məzmuna  malik  olur.  Məhz  dövlətin  qoşulduğu  sənəd  əsas 
beynəlxalq  sənəd  hesab  olunmalıdır.  Çünki  burada  çoxtərəfli 
razılaşma  var  ki,  beynəlxalq  münasibətlər  də  öz  mahiyyətinə 
görə qarşılıqlı razılaşdırılmış sənədlərdə əksini tapır.  
Sənədləri  xarici  siyasəti  və  beynəlxalq  münasibətləri 
tənzim  edən  sənədlər  kimi  iki  əsasa  bölmək  olar:  beynəlxalq 
sənədlər  bir  qayda  olaraq  öz  daxilində  dövlətlərarası 
yazışmaları və sənədləri, eləcə də beynəlxalq təşkilatların qəbul 
etdikləri  sənədləri  və  onların  dövlətlərlə  və  digər  beynəlxalq 
təşkilatlarla  olan  yazışmalarını  əks  etdirir.  Xarici  siyasət 
sənədləri  isə  dövlətlərin  xarici  siyasətini  tənzim  edən 
beynəlxalq  sənədlərdən  daha  geniş  məzmuna  malik  olur.  Belə 
ki, xarici siyasət sənədləri özünə beynəlxalq sənədləri də daxil 
etməklə,  dövlətlərin  daxillərində  qəbul  edilən və  xarici siyasət 
fəaliyyətinə  aid  olan  sənədləri  əks  etdirir.  Buradan  da  belə  bir 
məntiqi  fikir  ortaya  çıxır  ki,  beynəlxalq  münasibətlər  xarici 
siyasət  üzərində  qurulur.  Beynəlxalq  sənədlər  dövlətlərin 

 
177 
 
daxillərində  qüvvəyə  mindikdən  sonra  qanunvericiliyin  tərkib 
hissəsinə çevrilir.  
Xarici  siyasət  və  beynəlxalq  münasibətlərə  aid  olan 
ümumi  sənədləri  meydana  gəlməsi  baxımından  dörd  yerə 
ayırmaq olar: birincisi, dövlətlərin daxillərində qəbul edilən və 
dövlətlərin  xarici  siyasətlərini  müəyyən  edən  və  istiqamət-
ləndirən  sənədlər-konstitusiya,  qanunlar  və  qərarlar,  fərmanlar 
və sərəncamlar, bəyanatlar; xarici siyasət doktrinaları, konsep-
siyaları,  strategiyaları,  fəaliyyət  planları;  ikincisi,  dövlətlər 
arasında müxtəlif məzmunlu diplomatik yazışmalar; üçüncüsü 
dövlətlər  arasında  və  dövlətlərlə  təşkilatlar arasında imzalanan 
sənədlər;  dördüncüsü  isə  beynəlxalq  təşkilatların  qəbul 
etdikləri sənədlər. 
Beynəlxalq  sənədlərin  özlərini  də  əhəmiyyətinə  və  qüvvə-
sinə  görə  təsnif  etmək  olar.  Məsələn,  beynəlxalq  sənədlərə 
yazışmaları  aid  etməklə  yanaşı,  onu  da  qəbul  etmək  lazımdır 
ki, bu yazışmalar yetkin sənədlər kimi qəbul edilə bilməz. Belə 
hesab etmək olar ki, qərar əhəmiyyətli (burada layihənin qəbul 
olunması,  imzalanması  və  təsdiq  olunması  (ratifikasiya), 
sənədlərsı (T-10ç)4(-10(a)444]Tj/R28 123Tf28.8 0 Td()Tj/R25 12 132.84 0yTd(n)Tj/R28 15Tf53.28 0 Td()Tj/R25 12 Tf5.28 0 Td2( )-3[(t)-2(i)13(,t)-22a)444]Tj/R28 132 Tf3.96 0 Td()Tj/R25 12 Tf5.28 0 Td[()-2(ni)-2( )k-2(ay)4(-3[(t)-2(Td[( )-Td[(m)-2(dn)-4ıd[(t)-2(Td[( )pTd[(o0(kons)1[(he)4(d[(dl)278]TJ/R28 111 Tf26.88 0 Td()Tj/R25 12 Tf5.28 0 Td[(Td[( )n-40(q)500]TJ/R28 117Tf26.88 0 Td()Tj/R25 12 Tf5.28 2(md(s)Tj/R28 12 Tf4.68 0 Td()Tj/R25 12 Tf5.28 0 Td[(d-40(q)500]TJ/R28 110 Tf4.68 0 Td()Tj/R25 12 Tf5.4 0 Td( )Tj-306.24 -13.8 )-1(au)-1(au580(olTd[()-110(r)333]j/R28 136.65.28 0 Td2[( )-80(s)]TJ/R22 12 Tf39.24 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td(n)Tj/R22 12 Tf6 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(dl)278]TJ/R22 12 Tf9.36 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(r)3[( –)-90(dövl)278]TJ/R22 1399.36 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(t)-2(l)278]TJ/R22 12 Tf6.72 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[)-90(a)4(r)-7(a)4(s)-1((r)3[( 0(qüvv)500]TJ/R22 140Tf25.2 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 (r)3[( -300(be)-16(y)20(n)500]TJ/R22 120f132.84 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(l)-2(x)-10(a)4(l)-238 )-620(t)278]TJ/R22 125Tf14.04 0 Td[()3.84766()]TJ/R8 12 Tf9.96 0 Td[(ki)-2(l)-2(a)4(t)-2(l)-2(a)4(r)3(ı)--7( )250]T2-268.92 -13.8qTd(n)Tj/R22 12 Tf6 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(bul)-2(b )-30(e)4(t)-2(di)-2(kl)278]TJ/R22 149Tf16.68 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(r)3(i)-2(b )-80(s)]TJ/R22 12 Tf78.96 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td(n)Tj/R22 12 Tf6 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(dl)278]TJ/R22 12 Tf9.36 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td)4(,i)-2(b m-80(s)]TJ/R22 123Tf38.4 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 hzr)3(a))3( )250]TJ/R22 128 Tf9.36 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 he)4(s)-1sd[(Td[3( -300be)-16(y)20(n)500]TJ/R22 144Tf38.88 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(l)-2(x)-10(a)4(l)-2(k)12(b )-00(s)389]TJ/R22 12 TTf8.64 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td(n)Tj/R22 12 Tf6 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(dl)278]TJ/R22 12 Tf9.36 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[d[(ndi))4(.)-2(b)-10( )250]T5-156.72 -13.8 Td[(B)7(e)-16(y)20(n)500]TJ/R22 12 Tf25.2 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(l)-2(x)-10(a)4(l)-23n )-150(t)278]TJ/R22 132 Tf4.68 0 Td[()3.84766()]TJ/R8 12 Tf9.96 0 Td[(ki)-2(l)-2(a)4(t)-2(l)-2(a)4(r)3(ı)-2( (T-160(q)500]TJ/R22 12 Tf68.52 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(bul)-25b )-30(e)4(t)-2(di)-2(kl)278]TJ/R22 149Tf28.92 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(r)3(i)-2 (T-160(q)500]TJ/R22 120f128.52 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[r)-7(a)4(r)2[(r)3(a)-6(r-2 (T-160(da)2( )-350(mhüm[(bul)-2( )250]17-268.92 -13.8 Td(s)Tj/R22 12 Tf4.68 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td(n)Tj/R22 12 Tf6 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(dl)278]TJ/R22 12 Tf9.36 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[d[(ndi)-(z)-626. )-30-30(25( )-30(ki)-2(m)-2(i)-25b )-00(s)389]TJ/R22 179Tf73.08 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td(n)Tj/R22 12 Tf6 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[(dl)278]TJ/R22 12 Tf9.36 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td[d160(q)500]TJ/R22 12 Tf9.96 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 i)-25b b[(ndi)-(i)-25b -150(t)278]TJ/R22 128 Tf4.68 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 Td(r)Tj/R22 14Tf73.08 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 i)-2(f)27( )-50(ol)-2(x,i)-24 )-580(km)-2(i)-25b 0(qüvv)500]TJ/R22 161Tf16.68 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 )-626. )-40(y)20i)-25b dar)3(a))3( )25)271Tf16.72 -13.8 üxunl
s-160(da)530 -150(t)278]TJ/R22 175 Tf3.96 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.4 0 Td(r)Tj/R22 12 Tf3.96 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.28 0 fd[(r)3(l)278]TJ/R22 12 Tf7.32 0 Td()Tj/R8 12 Tf5.4 0 Td[da
ı
ş

 
178 
 
yazışmaları  həyata  keçirilirsə,  bu  daha  çox  beynəlxalq  sənəd 
(beynəlxalq  yazıma  kimi  adlandırmaq  daha  məqsədəuyğun 
olar,  sənədin  məzmununda  qərar  vermək  var  və  imperativlik 
və  normativlik  daha  genişdir  və  nizamlayıcı  funksiyası  daha 
böyükdür) məzmunu alır və yazışma aparan tərəflərin qarşılqlı 
mövqelərini  müəyyən  edir.  Burada  artıq  tərəflər  qarşılıqlı 
olaraq  münasibətlərə  daxil  olurlar.  Yazışmalar  müəyyən  bir 
beynəlxalq sənədin hazırlanmasına, sənədə qoşulmağa və ya da 
müəyyən  beynəlxalq  tədbirlərin  keçirilməsinə  gətirib  çıxarır. 
Beynəlxalq tədbirlər isə sonda müəyyən bir beynəlxalq sənədin 
qəbul olunmasına gətirib çıxarır. 
Xarici  siyasət  sənədləri  və  beynəlxalq  sənədlər  xarici 
siyasətin  və  beynəlxalq  münasibətlərin  həm  oxşar  məzmun-
larını  müəyyən  edir,  həm  də  bu  iki  anlayış  arasında  fərqli 
vəziyyətlərin mövcudluğunu üzərə çıxarır.  
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, beynəlxalq sənədlər xarici 
siyasət  sənədləri  ilə  tamamlanır  və  bu  da  ondan  irəli  gəlir  ki, 
dövlətlərin  xarici  siyasətləri  və  ümumi  olaraq  beynəlxalq 
münasibətlər dövlətlərin özlərinə (daxilə) xidmət edir. 
Xarici  siyasət  və  beynəlxalq  münasibətlər,  eləcə  də  daxili 
siyasət sənədlərin qəbulu və icrası, ardıcıl proseslərlə bir-birini 
tamamlayır.  Daxili  siyasət  sənədlərindən  xarici  siyasət 
sənədləri  ortaya  çıxır,  xarici  siyasət  sənədlərindən  beynəlxalq 
münasibətlər sənədləri meydana gəlir, beynəlxalq münasibətlər 
sənədləri  isə  xarici  siyasət  və  daxili  siyasət  sənədləri  ilə 
tamamlanır.  Məsələn,  Konvensiyalara  qoşulmalar,  sənədlərin 
parlamentlərdə  ratifikasiyası;  konstitusiyadan  irəli  gələrək 
xarici  siyasət  sənədlərinin  hazırlanması  və  xarici  siyasət  üzrə 
mütəxəssislərin  təyini,  siyasət  mərkəzlərinin  təşkili  və  s.  kimi 
proseslər həyata keçirilir.  
 

 
179 
 
II FƏSİL: 
 
Xarici siyasətin həyata keçirilməsi vasitələri və diplomatiya 
 
Diplomatiyanın əsasları 
 
Diplomatiya  bölməsi  beynəlxalq  münasibətlər  anlayışının 
ən mühüm tədqiqat istiqamətlərindən biridir. Diplomatiya həm 
də  ona  görə  mühümdür  ki,  bu  fəaliyyət  sahəsində  birbaşa 
dövlətlərin  özləri  təmsil  olunurlar.  Dövlətlərin  bir-birilərinin 
daxilində  daimi  təzahürləri  (bur  dövlətin  xarici  və  daxili 
siyasətində digər dövlətləri görmək mümkündür) onların daimi 
təmsilçilik  fəaliyyətləri  olan  diplomatiyada  (diplomatik 
fəaliyyət müəyyən qısa müddətlər üçün də nəzərdə tutula bilir) 
öz  əksini  tapır.  Diplomatiya  dövləti  beynəlxalq  aləmdə  təmsil 
edən  ən  mühüm  fəaliyyət  istiqamətidir.  Diplomatiya  özü  bir 
istiqamət  kimi  beynəlxalq  münasibətlərin  baza  sahəsindən 
şaxələnməklə  yanaşı,  həm  də  beynəlxalq  münasibətləri 
yönləndirən bir baza istiqamətidir.  
Diplomatiyanın özünün baza istiqamətləri vardır və hər bir 
istiqamət  tədqiqat  predmeti  kimi  əhəmiyyət  kəsb  edir. 
Diplomatiya  beynəlxalq  münasibətlərin  bütün  sahələrində 
ümumiləşdirici  və  xüsusiləşdirici,  bu  baxımdan  konkretləş-
dirici,  eləcə  də  sistemləşdirici,  bağlayıcı,  şərtləndirici  və 
istiqamətverici əhəmiyyət kəsb edir. Diplomatiya bütün sahələr 
arasında həm daxili, həm də üst qat bağlayıcı funksiyanı yerinə 
yetirir.  Diplomatiya  həm  də  bir  sənət  sahəsi  olaraq,  dövlətlər-
arası  və  xalqlararası  münasibətlərdə  ən  qədim  fəaliyyət 
sahəsidir.  
Siyasət hərəkətlər olduğundan istiqamətlərdən və vasitələr-
dən  ibarət  olan  vahidlikdir.  Siyasət  insanlara  və  insanların 
yaratdıqları  qurumlara  aid  edilən  fəaliyyət  olduğundan,  bu 
fəaliyyət  konkret  və  mücərrəd  formalarda  həyata  keçirilir. 
Siyasi  fəaliyyətin  həyata  keçirilməsi  üçün  şəxslər  tərəfindən 

 
180 
 
bir-birindən  istifadə  halları  meydana  gəlir.  Burada  şəxslər 
ötürcü-vasitələr  (tərəflər)  rolunda  çıxış  edirlər.  Siyasət  tabeli 
qaydada  şəxlsər  arasında  vəzifələr  bölgüsünə  uyğun  olaraq 
həyata  keçirilir.  Vəzifələr  bölgüsü  vəzifə  təlimatlarını  (vəzifə-
nin statusunu, funksiyasını, vəzifədə olan şəxsin hüquqlarını və 
səlahiyyətlərini,  eləcə  də  öhdəliklərini  özündə  əks  etdirən 
sənədlər)  meydana  gətirir.  Qurumlar  arasında  olan  fəaliyyət 
bölgüsü, funksiya bölgüsü isə nizamnamələri və əsasnanmələri 
(subyektlərin  fəaliyyətlərini  tənizm  edən  və  statuslarını 
müəyyən  edən  sənədlər)  formalaşdırır.  Siyasətin  daxili  və 
xarici sahələrə bölünməklə fərqliliyi təbii ki, fərqli vəzifələri və 
funksiyaları,  eləcə  də  hüquqları  yaradır.  Bu  kimi  əsaslardan 
irəli  gələrək  şəxslərin  və  qurumların  (hüquqi  şəxslərin) 
hüquqları formalaşdırılır.  
Bütün  istiqamətlər  üzrə  hər  bir  hərəkət  və  fəaliyyət 
müəyyən  vasitələrlə  yerinə  yetirilir.  (Qeyd:  hərəkətlər, 
xüsusilə  dövlətə  (dövlət  hakimiyyətinə)  aid  olan  fəaliyyət 
(aktlar)  nizamlı  şəkildə  təmin  olunur.  Bu  təminat  dövlətin 
nizamlı  funksiya  daşıması  kimi  əhəmiyyətini  üzərə  çıxarır. 
Dövlətin  (dövlət  hakimiyyətinin)  hərəkətləri  nizamlanır  və 
sərhədlərdən  kənardakı  məkanı  əhatə  edən  siyasət  üçün 
tənzimedici 
qurumlar 
formalaşdırılır. 
Bu 
tənzimedici 
qurumlar  siyasət  istiqamətlərinin  bir-birini  şərtləndirməsini, 
bağlılığı, keçidləri və digər əlaqəli vəziyyətləri ortaya çıxarır). 
Belə  vasitələr  qismində  həm  subyektlər  (burada  mərkəzi  icra 
qurumları  və  diplomatik  nümayəndəliklər),  həm  obyektlər 
(əlaqələrin  yarandığı  sahələr  və  predmetlər),  həm  də  cansız 
vasitələr,  yəni  alətlər  (burada  normalar,  etiket  qaydaları  və 
müəyyən  avadanlıqlar)  çıxş  edir.  Alətlərdən  istifadə  olunur. 
Vasitələr  vasitələri  (alətləri  və  obyektləri)  istifadə  edirlər.  Bu 
istifadə  vasitələri  birlikdə  ayrı-ayrı  istiqamətlər  üzrə  siyasətin 
forma  və  məzmununu  təşkil  edir.  Xarici  siyasətin  məkanlar 
üzrə  yayılmasında  vasitələr  (burada  subyektlər)  təbii  ki, 
ötürücü,  şəbəkə  müəyyənedici  rola  malik olurlar. Məsələn, bir 

 
181 
 
dövlətin  ayrı-ayrı  ölkələrdə  diplomatik  nümayəndəlikləri  və 
onların  arasında  olan  əlaqələr,  eləcə  də  onlarla  müvafiq 
mərkəzi  icra  hakimiyyəti  orqanı  arasında  olan  əlaqələr  şəbəkə 
xarakterinə  malik  olur.  Vasitələr  həm  də  uzlaşdırıcı,  əlaqələr 
yaradıcı subyektlər kimi çıxış edirlər. Xarici İşlər Nazirliyinin, 
diplomatik  nümayəndəliklərin  qarşılıqlı  əlaqələr  fonunda 
fəaliyyətini  buna  nümunə  göstərmək  olar.  Bu  da  ondan  irəli 
gəlir  ki,  xarici  siyasət  məkanlar  üzrə  şəxslər  arasında  yayıla-
yayıla  həyata  keçirilir.  Dövlət  rəhbəri-hökumətin  üzvləri 
(nazirlər  kabinetinə  daxil  olan  mərkəzi  icra  qurumlarının 
rəhbərləri)-diplomatik 
nümayəndələrin 
rəhbərləri 
birliyi 
siyasətin-diplomatik  fəaliyyətin  şaxələnməsini  təmin  edir. 
Diplomatik  fəaliyyətin  şaxələnməsində  aidiyyatı  mərkəzi  icra 
qurumunun  şəxsi  heyəti,  diplomatik  personalın  üzvləri 
(Diplomatik əlaqələr haqqında Vyana Konvensiyasına əsasən, 
bu  üzvlər  nümayəndəlik  personalının  diplomatik  rütbələrə 
malik olan üzvləridir. Nümayəndəlik personalı isə diplomatik 
personal,  inzibati-texniki  personal  və  xidməti  personaldan 
ibarətdir. Hətta həmin sənəddə nümayəndəlik əməkdaşının ev 
işlərini  yerinə  yetirən  və  akkreditə  edən  dövlətin  işçisi 
olmayan-“xüsusi  ev  işçisi”olan  şəxs  də  vardır.  –Konven-
siyanın 
birinci 
maddəsi) 
iştirak 
edirlər. 
Diplomatik 
nümayəndəliyin  üzvləri  (dövləti  təmsil  edən  birinci  şəxsdən-
səfirdən,  elçidən  və  konsuldan  başqa)  xarici  işlər  nazirləri 
tərəfindən  təyin  olunurlar  və  vəzifədən  azad  olunurlar.  Həmin 
işçilər  xarici  işlər  nazirliyinin  əməkdaşları  olaraq,  səfirliklərə, 
beynəlxalq  təşkilatlardakı  nümayəndəliklərə  və  konsulluqlara 
müəyyən  müddətlərə  (rotasiya  prinsipi  ilə)  ezam  olunurlar. 
Hərəkətin  xassələri  və  hərəkət  vasitələrinin  xüsusiyyətləri 
siyasətin  ayrı-ayrı  sahələrini,  forma  və  məzmununu  üzərə 
çıxarır.  Sahələr  ayrı-ayrı  maraq  tərkiblərindən  formalaşır. 
Siyasət  vasitələri  arasında  üzvi  bağlılıq  vəhdəti  təşkil  edir. 
Xarici  siyasət  istiqamətləri  arasında  uzlaşmalar  meydana 
gətirilir.  İstiqamətlərin  birləşdirilməsi,  eləcə  də  vahid  istiqa-

 
182 
 
mətin  ayrı-ayrı  hissələrə  parçalanması  prosesləri  həyata 
keçirilir.  Bu  prosesləri  həyata keçirmək  üçün  diplomatiyadan 
istifadə  olunur.  Diplomatiya  müəyyən  olunduğu  məkanlarda 
və  sahələrdə  əsasən  şəraiti  araşdırıcı,  siyasətin  icra  üsullarını 
öyrənən və dövlətlər arasında əlaqələr yaradan bir vasitə hesab 
olunur.  
Xarici  siyasət  də  daxili  siyasət  kimi  müəyyən  istiqamətlər 
üzərində  qurulur  və  müəyyən  vasitələrlə  həyata  keçirilir. 
Həmin  istiqamətlər  də  dövlətin  və  əhalinin  maraq  sahələrini 
əks  etdirir.  Xarici  siyasətin  kompleks  məzmunu  bu  siyasətin 
şaxələnməsinə,  eləcə  də  ayrı-ayrı  məzmun  kəsb  edən 
istiqamətlərə  ayrılmasına  gətirib  çıxarır.  Xarici  siyasətin 
istiqamətləri  və  daxili  siyasətlə  əlaqəliliyi,  uzlaşması  zərurəti 
onu  tələb  edir  ki,  xarici  siyasətin  ayrı-ayrı  istiqamətləri  ilə 
daxili  siyasətin  müvafiq  istiqamətləri  arasında  müəyyən  bir 
bağlılığın  yaradılması  üçün  müvafiq  şəxslər  iştirak  etsinlər. 
(Qeyd:  bu  şəxslər  müəyyən  keyfiyyətlərə  və  ali  təhsilə  sahib 
olmalıdırlar.  Azərbaycan  Respublikasının  Diplomatik  xidmət 
haqqında Qanununun yeddinci maddəsinə əsasən, diplomatik 
vəzifələrə  ali  təhsilli  və  uzərinə  qoyulmus  vəzifələri  yerinə 
yetirmək 
ucun 
muvafiq 
işguzar, 
mənəvi, 
pesəkar 
keyfiyyətlərə, sağlamlıq vəziyyətinə malik olan və Azərbaycan 
Respublikasının  dovlət  dilini  sərbəst  bilən  Azərbaycan 
Respublikasının vətəndası təyin edilə bilər).
1
 
 
Eləcə  də  həmin  şəxslər  müəyyən  vasitələrdən,  alətlərdən 
istifadə  etsinlər.  Məsələn,  Diplomatk əlaqələr haqqında Vyana 
Konvensiyasına  əsasən  (maddə  27),  yerləşmə  dövləti 
nümayəndəliyin  rəsmi  məqsədlər  üçün  bütün  əlaqələrinə  icazə 
verməli  və  bu  əlaqələri  mühafizə  etməlidir.  Akkreditə  edən 
dövlətin hökuməti və digər nümayəndəlikləri, konsulluqları ilə 
onların  harada  olmasından  asılı  olmayaraq  əlaqələrində 
                                                 
1
 Diplomatik xidmət haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu 
http://www.rusum.az/laws/law_953106246_7974.pdf. 

 
183 
 
nümayəndəlik diplomatik kuryerlər və kodlaşdırılmış, şifrələn-
miş  məktublar  da  daxil  olmaqla  bütün  əlverişli  vasitələrdən 
istifadə  edə  bilər.  Bununla  belə,  ancaq  yerləşmə  dövlətinin 
icazəsi  ilə  nümayəndəlik  radioötürücü  qurub  onu  istifadə  edə 
bilər.  Belə  şəxsləri  diplomatlar  adlandırırlar.  Diplomatlar 
immunitet  (toxunulmazlıq)  və  imtiyazlara  (güzəştlərə)  sahib 
olurlar. 
Tarixən  dövlətlər  arasında  sülh  və  müharibə  vəziyyətləri 
diplomatiya ilə tənzim edilib. Diplomatiya açıq və gizli şəkildə 
(gizli  niyyətləri,  geosiyasi  maraqları  ifadə  edən  danışıqlar 
və  müharibələrin  aparılması  və  sülh  bağlanması  üçün 
həyata  keçən  danışıqlar,  gizli  ittifaqların  bağlanması, 
dünyanın  ayır-ayrı  maraq  dairələrinə  bölünməsi  üzrə 
aparılan gizli sövdələşmələr, “lal müharibələr” və s.) həyata 
keçirilib.  Bu  baxımdan  da  diplomatiya  özündə  həm  açıq,  həm 
də  gizli  niyyətləri  daşıyıb.  Diplomatik  məharətin  məğzində 
siyasi  fəndgirlilik  dayanıb.  Diplomatiyanın  məqsədi  uğur  əldə 
etməkdən  və  təmsil  etdiyi  dövlətin  təmsil  olunan  dövlətdə 
geosiyasi  maraqlarının  formalaşdırılmasında  yaxından  iştirak 
etməkdən  ibarət  olub.  Diplomatiya  müxtəlif  fənd  üsullarından 
da  yararlanıb.  Diplomatiya  dövlətlər  arasındakı  əlaqələrin 
yaxşılaşdırılmasında bir vasitə rolunu oynayıb. Diplomatiyanın 
məqsədi  vasitələrdən  (bütün  mümkün  variantlardan  və  resurs-
lardan)  istifadə  etməklə  müəyyən  nailiyyətlər  qazanmaqdan 
ibarət  olub.  Diplomatiya  maraq  və  məqsədlər  daşıyıcısına 
çevrilib.  Diplomatiya  bir  icra  istiqaməti  və  vasitəsi  olaraq 
xarici  siyasətin  məqsədlərini  bir-birinə  bağlayıb  və  müəyyən 
dövlətlərdə 
və 
təşkilatlarda 
(məkanlarda, 
obyektlərdə) 
dövlətlərin fərdi və universal əhəmiyyət kəsb edən maraqlarını 
təmin etməkdə mühüm rol oynayıb. Diplomatlar isə vasitəçilər 
kimi  böyük  rola  sahib  olublar.  Diplomatiya  xarici  siyasətin 
daxili siyasətlə əlaqələndirilməsi funksiyasını da yerinə yetirib. 
Diplomatiya  ikitərəfli  və  çoxtərəfli əsaslarda dövlətlərin xarici 
siyasətlərinin  istiqamətləri  arasında  bir  bağlılıq  yaradıb. 

 
184 
 
Diplomatiya  dövlətin  xarici  siyasət  istiqamətlərinin  şaxələn-
dirilməsində,  bu  baxımdan  şəbəkələşməsində,  uzlaşmasında 
mühüm  əhəmiyyət  kəsb  edib.  Dövlətlər  özlərinin  geostrateji 
maraqlarının  formalaşdırımasında  diplomatiyadan  bir  vasitə 
kimi yararlanıblar.  
Diplomatiyanın,  sənət  və  siyasi  peşə  olaraq,    ruhunda  bir 
razılıq var. Bu fəaliyyət sahəsi və peşəsi  (sənəti) bütün dünya 
dövlətləri  üçün  vahid  model  kimi  qəbul  olunur.  Diplomatiya 
dövlətlərin  xarici  siyasətlərində  şərəfləndirici  bir  fəaliyyət 
istiqamətidir.   
Hal-hazırda  beynəlxalq  münasibətlərin  qurulmasının  əsas 
vasitələrindən  biri  kimi  rol  oynayan  diplomatiya  iki  dövlət 
arasındakı  əlaqələrdə  və  münasibətlərdə  ilkin  əlaqə  qurucu, 
hərəkətləri əlaqələndirici vasitə kimi istifadə edilir. Diplomatik 
əlaqələr  dövlətlər  arasında  siyasi  əlaqələrin  ilkin  mərhələsi 
kimi  hesab  olunur.  Diplomatik  əlaqələr  qurulduqdan  sonra 
dövlətlər  arasında  müxtəlif  sahələri  əhatə  edən  çoxşaxəli 
əlaqələr qurulur və çoxistiqamətli münasibətlər formalaşdırılır. 
Bu əlaqələr və münasibətlər dövlətlərin maraqlarına bağlı olur. 
Maraqların  şəbəkəsi  isə  dövlətin  daxili  potensialı  ilə  əlaqəli 
olur.  Dövlətlər  çalışırlar  ki,  müxtəlif  metodlardan  istifadə 
edərək  çoxlu  sayda  və  böyük  həcmdə  resursları  hərəkət 
etdirsinlər.  Dövlətlər  güclənmək  naminə  daxili  potensiallarını 
daima  artırmaq  metodlarından  geniş  istifadə  edirlər.  Tanın-