Xələfli A. A

§5. Süxurların maye ilə doymasının təsiri.
Real şəraitdə 
süxurların məsamələri çox hallarda lay suları ilə dolmuş olur. 
Bununla əlaqədar olaraq süxurun fiziki xassələrinin təzyiqdən asılı 
olaraq dəyişməsini öyrəndikdə məsamələri dolduran mayelərin 
təsirini nəzərə almaq çox vacibdir. Məsaməli mühitin elastiklik 
xüsusiyyətlərinin təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsini öyrənmək üçün 
bir neçə model işlənib hazırlanmışdır. Bu modellərdən ən əhəmiyyət 
kəsb edəni möhkəm gövdəli məsaməli mühitdir, burada nəzərə alınıb 
ki, doldurucu maye bərk gövdənin divarlarına nisbətən hərəkət edə 
bilir. Bu halda məsamələri dolduran mühitin vəziyyətinin 
dinamikasından istifadə edilir. Əgər süxurlarda təzyiqdən aşılı olaraq 
elastiki dalğaların dəyişməsi asılılığını nəzərə alaraq tapmaq 
istəyiriksə, məsaməliliyin təzyiqdən asılılığını və bəzi xassələrini 
bilmək lazımdır. Bunlarlı bilmək üçün təcrübələrə müraciət etməli 
olmalıyıq. 
 
§6. Çökmə süxurlar.
Hal-hazırda məsamələri maye ilə dolmuş 
süxurlarda böyük təzyiq altında elastik dalğaların sürətinin 
dəyişməsinin öyrənilməsinə böyük maraq əmələ gəlmişdir (Şəkil 17). 
Şəkildə müxtəlif məhlullarla doymuş qum daşları nümunələrində 
uzununa dalğaların təzyiqdən asılılıq əyriləri verilmişdir. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

55 
Şəkil 16. 
Gilli-slyudalı sementli qum daşlarında uzununa dalğaların 
sürətinə xarici p
e
, daxili p
i
və diferensial p
e 
-p
i 
təzyiqlərin təsiri. Qırıq 
xətlərlə p
e 
-p
i 
qiymətləri verilmişdir (Volaroviçə görə). 
Quru qum daşlarından düzəlmiş nümunələrdə sürətin təzyiqdən asılı 
olaraq nisbətən qeyri-bərabər artması müşahidə olunur. Bu çökmə 
süxurlarda minerallar müxtəlif elastikliyə və yüksək məsaməliliyə 
malikdir, bu məsamələr müxtəlif tip olurlar: həm mikroçatlardan, 
həm də həcmi məsamələrdən ibarətdir. Su ilə doymuş kvars qum 
daşlarından olan nümunələr sürətin təzyiqdən asılı olaraq 
dəyişməsinin xarakteri ilə fərqlənir. Əvvəlcə 0,2-0,5 kbar təzyiqdə 
sürət kəskin artır, sonra təzyiqin artmasına baxmayaraq sürətin 
dəyişməsi səlisləşir. Su ilə doymuş nümunələrdə v=f(p) əyrisilə quru 
nümunələrə nisbətən xeyli hamar görünür. Kerosinlə doymuş 
nümunələrdə elastik dalğaların sürətinin təzyiqdən asılılıq əyrisi səlis 
müşayiət olunur və sürətin təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsi əvvəlki 
haldan kiçikdir. Təbii şəraitdə böyük dərinliklərdə süxura hərtərəfli 
təzyiqdən başqa məsamələri dolduran mayenin daxili təzyiqi təsir 
edir. Səmərəli təzyiq bu təzyiqlərin fərqi kimi göstərilir. 
P
ef.
=P
x
-nP
i
P
x 
- xarıcı təzyiq, P
i
- daxili təzyiq, n- təzyiqi azaltma 
əmsalıdır. Bu ölçü vahidi olmayan (adsız) kəmiyyət süxurun 
gövdəsinin həcminin hərtərəfli və daxili təzyiqdən asılı olaraq 
dəyişməsini göstərir. 
Qum daşlarında uzununa dalğaların sürətinin xarici, daxili və 
diferensial (n=1) təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsi 17 ci şəkildə 
göstərilmişdir. Şəkildən görünür ki, sürətə təsir edən əsas təzyiq 
diferensial təzyiqdir. 
Sabit diferensial təzyiqdə sürətin dəyişməsi daxili təzyiqin azca 
dəyişməsi ilə müşahidə olunur, onun artması ilə sürətin dəyişməsi 
azalır. Ancaq böyük dərinliklərdə ayrı-ayrı süxur laylarına maye 
doldurucuları ilə birlikdə bağlı sistem kimi baxmaq olar. Bununla 
əlaqədar olaraq xarici təzyiqlə əlaqəsi olmayan süxurun boşluqlarını 
dolduran mayenin təzyiqinin dəyişməsi ilə sürətin dəyişməsinin 
downloaded from KitabYurdu.org

---

56 
xarakteristik xüsusiyyətini müəyyən etmək çox vacib məsələlərdən 
biridir. Sürətin böyük qiyməti süxurlar kerosinlə doymuş olduqda 
müşahidə olunur. Atmosfer şəraitində bu fərq 0,8 km/san bərabərdir, 
təzyiq artdıqca bu fərq azalır. Böyük məsaməli süxurlarda bu qanuna 
uyğunluq özünü doğrultmur. Məsələn, Azərbaycandakı alevrolitlərdə 
məsaməlilik 13% təşkil edir, quru və maye ilə doydurulmuş 
nümunələrdə sürətlər fərqi bütün təzyiq intervalında eynidir (Şəkil 
17a obr 836). 
Çökmə süxurlardan düzəlmiş nümunələrdə kerosinlə 
doydurduqda həmişə uzununa dalğaların sürəti artır. Belə halda 
sürətin təzyiqdən asılı olaraq dəyişməsi quru nümunələrə nisbətən az 
olur. Çünki kerosin məsamələrə asanlıqla dolur, boş yer qalmır, 
kerosin yaxşı isladıcı olduğuna görədir. Bununla yanaşı, 
karbohidrogenlər polyarizasiya olmadığından nümunənin maddəsi ilə 
qarşılıqlı təsirdə olmur, neytral qalır. Bərk cism – maye sistemi; bərk 
cism – qaz sisteminə nisbətən böyük elastikliyə malik olur. Atmosfer 
təzyiqində suyun kerosinə nisbətən böyük elastikliyə malik olmasına 
baxmayaraq, su ilə dolmuş nümunələrdə sürətin az olması ilə 
səciyyənövir. Müşahidə olunub ki, su bütün məsamələrə girə bilmir. 
Səmərəli məsaməliliyin qiyməti kerosinlə doymuş nümunələrdə su 
ilə doymuşa nisbətən böyük olur. Təzyiqin artması ilə məsamələrin 
hamısı su ilə tam dolur. Bu andan sonra sürət su ilə doymuş 
nümunələrdə kerosinlə doymuş nümunələrə nisbətən çox olmağa 
başlayır 
downloaded from KitabYurdu.org

---

57 
Şəkil 17. Azərbaycan ərazisindən götürülən nümunələrdə uzununa dalğaların 
sürətinin təzyiqdən asıllığı. A-alevrolit 836, əhəng daşı 848, b-əhəng daşı 695 
və gil 832. 
Bu ancaq məsamələrin strukturun və xarakterindən asılı olacaq. 
Çünki kerosin yaxşı isladıcı olduğuna görə çox kiçik kapillyarlara 
girmə qabiliyyətinə malikdir və buna görə də nümunədə ümumi 
həcmin doyma dərəcəsi kerosin üçün daha çoxdur, nəinki su üçün. 
Şəkildən görünür ki, v=f(p) əyrisi bütün təzyiqlərdə kerosinlə dolmuş 
nümunələrdə su ilə dolmuş nümunələrə nisbətən yuxarıdır. 
Çox hallarda su nümunənin maddəsi ilə qarşılıqlı təsirdə olur. 
Gili yaxud gilli qum daşlarını su ilə doydurduqda nümunə yumşalır, 
şişir. Bəzi hallarda isə tam dağılır. Belə olan halda süxurun elastiklik 
xassəsi azalır və uzununa dalğaların sürəti su ilə doymuş 
nümunələrdə quru nümunələrə nisbətən azalır. Bu da süxurlarda 
davamlılığın azalması təsəvvürünə uyğundur. Təzyiqin artması ilə 
davamlılıq daha sürətlə azalır. Çünki su bütün məsamələrin hamısına 
daxil ola bilir. 
Beləliklə, deyə bilərik ki, süxurun maddəsi ilə qarşılıqlı təsirdə 
olmayan maye ilə doyduqda uzununa dalğaların sürəti bunlarda artır. 
downloaded from KitabYurdu.org

---

58 
Artma dərəcəsi doyuran məhlulun xassələrindən və məsamələrin 
strukturundan asılıdır. 
Belə fikir söyləyirlər ki, kristallik süxurlarda məsamələr maye 
ilə dolduqda sürətin dəyişməsinə az təsir edir. Bundan başqa belə 
zənn edirdilər ki, maqmatik süxurlar maye ilə doyuzdurulduqda 
elastiki dalğanın sürəti təzyiq artdıqca dəyişməz qalır. Təbiətdə 
süxurlar adətən bu və ya digər dərəcədə mayelərlə, mineral sularla, 
neftlə, qazla doymuş olur. Hətta sərbəst su Maxaroviçiç sərhədinə 
qədər süxurun tərkibində olur. Təzyiqin artması ilə suyun özüllüyü 
dəyişmir. Yağ-karbohidrogenlər, neft süxurun məsaməliliyindən 
böyük keçicilik xüsusiyyətinə malikdir, yəni nüfuzluğu böyükdür. 
Özüllük təzyiqdən asılı olaraq dəyişmir 

o
e
kp

–p təzyiqindəki 
özüllükdür. 

o
– atomosfer şəraitində özüllükdür, k isə əmsaldır. Su 
ilə doymuş maqmatik süxurlarda uzununa dalğaların sürəti quru 
nümunələrdəki sürətindən çoxdur. Yüksək təzyiqlərdə v=f(p) əyrisi 
quru və su ilə doymuş süxurlarda bir-birinə yaxınlaşır, bu süxurun 
məsaməliliyindən asılıdır. 
Yarığa bənzər çatlar olmayan süxurlarda məhlulla doymanın 
təsiri uzununa dalğaların sürətinə az təsir edir. Yazılanların 
xülasəsindən demək olar ki, maye ilə doydurulmuş çökmə süxurlarda 
quru süxurlara nisbətən elastiki dalğaların sürəti süxurun rejimində 
olan kiçik təzyiqdə xarici hidrostatik təzyiqinin artması ilə artır. 
Hətta az məsaməli maqmatik süxurların boşluğunda olan maye 
sürətin dəyişməsinə nəzərə çarpacaq dərəcədə təsir edəcəkdir. Bu 
Yerin səthinə yaxın olan süxurlarda daha parlaq özünü göstərir. 
Təzyiqin artması ilə sürətin artması maqmatik süxurlarda daxili 
təzyiqin xarici təzyiqdən az olması şərti ödəndikdə baş verir.