Xələfli A. A

Çöl vəsaitinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi
. Maqnit planalınma 
vəsaitlərinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi dəqiq aparılmış çöl 
işlərinin, yaxud hesablanılan profillərin nəticələri ilə aparılır. Bu o 
anomaliyalar üçün aparılır ki, geofiziklər burada filiz kütləsinin yar-
atdığı anomaliyanın olduğunu təsdiq etmiş olsun, yəni bu anomaliya 
filiz kütləsinin yaratdığı anomaliyadır.
Maqnit planalınmanın qiymətləndirilməsi çox çətindir, cünki 
maqnit sahəsi təkcə kütlənin formasından, ölçüsündən yox, başqa 
amillərdən də asılıdır. Ola bilsin ki, geoloji hədəf müxtəlif istiqa-
mətlərdə maqnitlənmiş olsun. Ona görə də eyni kütlənin yaratdığı
anomaliyanın intensivliyi bundan asılı olaraq müxtəlif ola bilər. 
Məkan daxilində anomaliyanın yaratdığı maqnit sahəsi, sahənin 
vektoru cəmindən ibarətdir: bunlardan biri induksya maqnitlənmə-
sidir, digəri isə kütlənin yaratdığı qalıq maqnitlənmə sahəsidir. Bəzi 
hallarda mürəkkəb formaya malik olan kütlədə qeyribərabər maqnit-
lənməyə də rast gəlinir. Eyni geoloji hədəfin maqnit sahəsi bir-
birindən kəskin fərqlənə də bilər. 
Bu çətinliklərə baxmayaraq, kəmiyyət hesablı qiymətləndir-
mələrin aparılması mütləq lazımdır. Belə məsələlərin həllinin çox 
çətin olmasına baxmayaraq, qarşıya qoyulan məqsəd maqnitlyə 
malik olan hədəfin həcmini, filiz kütləsinin ölçülərini, yatım bucağını 
və onun hansı dərinlikdə yerləşdiyini təyin etməkdən ibarətdir. 
Kəmiyyət hesablamaları analitik düsturlarla, müxtəlif qrafiki 
şəbəkələrlə, nəzəri hesablanmış qrafiklərlə, atlaslarla və inteqral 
üsullarla aparılır. Təcrübədə bütün hallar üçün yararlı olanı hərtərəfli
(universal) hesablama üsulu mövcud deyil. 
Təcrübədə bir anomalya üçün hesablamalar müxtəlif 
variantlarda aparılır, həqiqi (doğru) nəticələrin Yerinə orta qiymət 
götürülür. Bütün üsullarda kəmiyyət qiymətləndirməsi yalnız şaquli 
istiqamətdə maqnitlənən kütlələr üçün hesablanılıb. Nəzərə almaq 
lazımdır ki, təbiətdə bütün geoloji kütlələr (cisimlər) Yerin maqnit 
sahəsində nəinki şaquli istiqamətdə, eyni zamanda maili olaraq 
maqnitlənə bilir. Ona görə də, keyfiyyətcə hesablamalar aparmaqdan 
qabaq maqnitlənmənin istiqaməti mütləq təyin olunmalıdır. Əgər 
downloaded from KitabYurdu.org

---

122 
maqnitlənmə çəpinədirsə, onda 

əyrisini mütləq şaquli maqnit-
lənməyə hesablamaq lazımdır. 
İndi sadə üsulla hədəfin hansı dərinlikdə yerləşdiyini və onun 
qalınlığını analitik düsturla təyin edək. 
Şəkil
40. 

-əyriləri; a-kiçik qalınlıqlı laylar üzərində; b-qalın laylar 
üzerinda; v-kürə üzərində.
Hal-hazırda kəmiyyət hesablamaları bütün üsullar üçün 
sistemləşdirilmişdir.
İndi sadə üsulla hədəfin hansı dərinlikdə yerləşdiyini və onun 
qalınlığını analitik düstürlarla təyin edək. 
Uzun şiş minimumu olmayan qanadları sərt aşağı düşən

(

a) anomaliyası ola bilsin ki, şaquli maqnitlənmiş laya bənzər kütlə 
(cisim) tərəfindən yaradılıbdır. Belə kütlələrin (cisimlərin) alt hissəsi 
çox dərin qatlardadır (şəkil 40 a). Belə layların əsas yatım 
elementlərinin təyini maqnit planalınmada, ən vacib məsələlərdən 
biridir. Bu elementlər layın uzandığı istiqəmət, üst sərhədin 
yerləşdiyi dərinlik və layın qalınlığıdır. Layın uzandığı istiqaməti 
anomalyanın uzanma oxu ilə təyin edirlər. Az qalınlıqlı laylar üçün 
kütlənin üst hissəsinə qədər olan məsafəni, yəni yerləşdiyi dərinliyi h 
və layın qalınlığı 2b 

(

i
) əyrilərinə görə istənilən nöqtədə təyin 
etmək üçün aşağıdakı formulalardan istifadə edilir. 
h=x
i
)
(
max
i
i
i
Z
Z
Z
Z

downloaded from KitabYurdu.org

---

123 
Hər maqnitlənmənin intensivliyi 
I

məlum olarsa, onda layın 
qalınlığını təyin etmək üçün 

a tənliyindən 2b qalınlıq təyin olunur. 

a
=2b2
2
2
x
h
h
I


Şiş minimumu olan anomaliyadan hər tərəfə simmetrik maili 
aşağı düşən (şəkil 40b) əyrini adətən şaquli sərt aşağı düşən lay 
yaradır, bunun alt qatı çox dərinlikdə yerləşir. Bu hal üçün də layın 
yerləşdiyi dərinliyi və layın qalınlığının təyini əyridə iki 

05 
və

025 
nöqtələrində aparılı 

05=
max
2
1


025
=
max
4
1

h=
5
,
0
5
,
0
2
25
,
0
2
2
X
X
X

2b=
2
5
,
0
2
h
X

3. 

əyrisi simmetrik formalıdır (şəkil 40v), eyni zamanda 
əyrinin hər iki qanadında minimuma malikdir. Bu əyri şara oxşar 
kütlənin (cismi) yaratdığı anomaliyaya oxşayır və şarın mərkəzinə 
qədər olan dərinlik h = 0,35d –yə bərabərdir, d iki nöqtə arasında 
olan məsafədir, 

=0. 
Kulon qanununa görə şar üzərində yaranan gərginliyi aşağıdakı 
düstürla təyin edirlər. 
Z
a
=M
2
3
2
2
2
2
)
(
2
x
h
x
h


h şarın mərkəzinə qədər olan məsafə, x—müşahidə məntəqəsinin 
koordinatı, M isə maqnit momentidir. Belə ki, Ə
a
, h, və x məlumdur, 
onda x=0 məntəqəsi üçün M-in qiymətini təyin edə bilərik. Gərginlik
Ə
a
bu məntəqə üçün ən böyük qiymətə malik olacaq. 
Z
max
=2Mh
3
M=12Z
max
h
3
; 
downloaded from KitabYurdu.org

---

124 
Əgər hədəfin maqnitliyinin 
I

fiziki xassələrini öyrənməklə təyin 
etmiş olsaq, onda biz həcmi müəyyənləşdirə bilərik.
V =MI; 
Məlumdur ki, şarın həcmi V=43

r
3
-dir, buradan radiusu təyin edə 
bilərik.

4
3
3
V
r

Bundan asılı olaraq layın üst hissəsinə qədər olan dərinlk, h
1
= h - q, alt hissəsinə qədər olan dərinlik h
2
= h+ q, kimi təyin edilir. 
Bu yolla daha mürəkkəb formalı hədəflərin bizə lazım olan yatım 
elementlərini; o cümlədən dərinliyini, qalınlığını, yatım bucağını, en 
kəsyinin sahəsini və s.–ni tənliklərin köməyi ilə təyin edə bilərik.