Xix asr birinchi va ikkinchi yarmida angliyaning

Oriental Renaissance: Innovative, 
educational, natural and social sciences 
 
VOLUME 2 | ISSUE 1 
ISSN 2181-1784 
Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423 
1008 
w
www.oriens.uz
January 
2022
 
qal'asi joylashganligi uyerda 100 ta askar 4 ta zambarak, uyerdan yana o'n kunlik 
masofada Oloy tizmasi boshlanish nuqtasida 2 ming askar va 8 ta zambarak” bor 
ekanligini aniqlagan[22].
Ingliz ayg'oqchilari orasida alohida o'rin egallagan agent Agarxon bo'lib u 
Bombey va Pomirdagi Shialar rahnamosi edi. uning ta'sir doirasi Kobul va 
Koshg'arda juda kuchli edi. U o'z obro' e'tiborini saqlash maqsadida Kobul va 
Koshg'arga tez-tez safar qilib turar va safari davomida bu o'lkalar haqida batafsil 
ma'lumotlar to'plashga harakat qilardi[23]. 
1870-yillarda ingliz “tadqiqotchilari” tomonidan bir-qancha ekspeditsiyalar 
uyushtirildi. Katta zobit Xavildar Xisor, Kulob, Qorategin hududlarini tadqiq 
etadi[24]. 1872 yilda Xavildar maxfiy topshiriq bilan Chitrol va Fayziobodda bo'ladi, 
uyerdan o'sha vaqtlarda Buxoro amrligi sarhadlariga tegishli bo'lgan Darvoz va 
Qo'qon xonligiga qarashli Qorategin hududlarida bo'ladi. Xavildar Peshovor va 
Fayziobod yo'llarini batafsil tavsiflaydi va Badaxshondagi aholining turmush-tarzi, 
yashash-sharoiti, ularning urf-odatlari to'g'risida ma'lumotlar yig'adi[25]. Serjant 
Sappers Montgomerining topshirig'i bilan Peshovordan Fayziobodgacha bo'lgan 
yo'llarni tadqiq qiladi[26]. Ammo ko'plab o'rganilgan tadqiqotlar natijasiga ko'ra 
Xavildar va Sappers bir shaxs ekanligi ta'kidlanadi[27].
XIX asrning 70 yillari boshlarida Afg'onistondagi ingliz razvedka faoliyatida 
kichik pasayish kuzatildi. Ammo tez orada britaniyalik agentlarning faolligi tufayli 
vaziyat o'zgardi. Bunga sabab esa 1873 yilda Xiva xonligining Rossiya podsholigiga 
qo'shib olinganligi bo'ldi.
Pandit Ibroximxon Tyan Shandagi Yasin vodiysi Balistondagi Darkut dovoni 
orqali Badaxshondagi Langar degan joygacha uyerdan unga hamrohlik qilgan 
D.Forsayt bilan Koshg'argacha boradi[28]. 1873-1874 yillarda D.Forsayt Koshg'arga 
amalga oshirgan ekspeditsiya keng qamrovli bo'lib, ekspeditsiya tarkibiga polkovnik 
Gordon, kapitan Trotter, Biddalf, Belyu, Chepmen va doktor Stolichkalar 
hamrorohlik qildi. Ekspeditsiyaning go'yoki asosiy maqsadi Yoqubbek bilan savdo 
shartnomasini tuzish va bosib o'tgan hududlarini ilmiy jihatdan o'rganishdan iborat 
edi. “Tadqiqotchilar” Koshg'arga quruq qo'l bilan kelmadilar, ular o'zlari bilan 
Yoqubbek saroyiga 2200 ta miltiq, 8 ta 3 fut kalibrli tosh yorar qurol keltirishdi[29].
Forsaytning asl maqsadi Afg'oniston va Koshg'arning Rossiya bilan chegara 
hududlaridagi mavjud holat to'g'risida to'liq va aniq ma'lumotlarni aniqlash va ularni 
qayd etib boishdan iborat edi. U o'zining hisobotida yo'lida uchragan barcha aholi 
yashash manzillarini sanab o'tgan, shuningdek uyerlarda yashayotgan aholining soni, 
yo'llar, so'qmoqlar, tabiat va iqlim sharoitlari, mudofa qobiliyatlari, harbiy 

---