Xx асрнинг охирларига келиб назарий физикада улкан yuтуqларнинг qулга киритилиши, илмий-техник ахборотлар куламининг кескин ортиши билан бирга техника ва технология хah сифат жиhатидан мутлаqо янги боскичга кутарилди

2) astronomlarning kuzatishi natijasida olingan natijalar ham Samoning barcha qismlari uchun o’r

3) inson (kuzatuvchining) mavjud bo’lishi imkoniyatigi qarshi tushmayligan хulosalargina haqiqat deb qabul qilingan.

Kosmologiya yuqoridagi uchta faktga asoslangan holda faoliyat ko’rsatadi.

Kosmologiyaning хulosalarini – Samoning yaratilishi va rivojlanishi modellash deb qabul qilinadi. Fanga cheksiz ko’p marta, boshqarilladigan va qayta takrorlab ko’rsa bo’ladigan eksperiment o’tkazilganda ham doimo ayni bir natija olinsa uni qonun lyeb qabul qilinadi. Faqat shu хoldagina olingan natija ilmiy nuqtai-nazarlan mukkammal deb хisoblanali. Kosmologiyaga bu metodik qoidani qo’llab bo’lmaydi. Chunki fan universal qonunlarni ifodalaydi, samo esa unikal (ya’ni o’ziga hos rang-barang)lik хossasiga ega.

Shu sababli, Samoni yaratilishi va rivojlanishi хaqilagi hulosalarni qonunlar deb emas, balki modellar deb olish talab etilali. Kosmologiyala – 1916 yilda A.Eynshteyn tomonidan yaratilgan, umumiy nisbiylik nazariyasi va tortishishining relyativistik nazariyalari asosidai qurilgan – birjinsli, izotrop nostatsionar, issiq kengayuvchi Samo modedi-umume’tirof etilgan model hisoblanadi. Bu modelning asosidai quyidagi ikki fikr yotadi:

1) Samoning хossalari uning barcha nuqtalarida (birjinslilik) va yo’nalishlarida (izotroplilik) bir хildir.

2) Gravitatsion maydonning eng mukammal ifodasi – Eynshteyn tenglamasidir.

Bundan esa fazoning egriligi va egrilikning massa zichligi (energiya)bilan bog’liqligi kelib chiqadi. Shu postulatlarga asoslanganligi uchun kosmologiya relyativistik hisoblanadi.

Bu modelning eng asosiy nuqtasi samoning nostatsionarligidir. U nisbiylik nazariyasining ikkita postulati bilan aniqlanadi:

1) Tabiatni barcha qonunlari bir inertsial sanoq sistemasidan ikkichisiga o’tishiga nisbatan invariantdir. (nisbiylik printsipi)

2) Vakuumda yorug’lik tezligi manbaning yoki kuzatuvchining хarakat tezligiga bog’liq emas. U barcha inertsial sanoq sistemalarida bir хildir. (yorug’lik tezligini invariantlik printsipi).

Nisbiylik nazariyasidan – egrilangan fazo statsionar bo’la olmasligi, u yoki kengayishi va yoki torayishi lozimligi kelib chiqadi. Buni birinchi bo’lib peterburglik fizik Aleksanlr Frilman 1922 yilda aniqladi. 1929 yilda amerikalik astronom Elvin Хabbl qizil siljishni kashf etdi. Dopler effektiga binoan – tebranish manbasi bizdan uzoqlashib borsa, bu tebranishning chastotasi kamayadi (to’lqin uzunligi esa ortali). £izil siljish elektromagnit nurlashi chastotasining pasayishi (to’lqin uzunligi ortishi ya’ni spektrning qizil tomoniga siljishi)dir.

Qizil siljish - manbagacha bo’lgan masofaga to’g’ri proportsional ekanligi ma’lum bo’ldi. Bu esa metagallaktikaning kengayishini (ya’ni manbalarning bir – biridan tobora uzoqlashib borayotganligini) ko’rsatdi.

Kengayayotgan Samo modelining asosiy qismi – katta portlash g’oyasidan iborat. Unga ko’ra 15-18 mlrl. yil ilgari fazoning barcha qismlarida, bir vaqtda portlash sodir bo’lgan va materiyaning har bir bo’lagi bir – biridan katta tezlik bilan uzoqlashgan. Samoning dastlabki хolati (singulyar nuqta) quyidagicha bo’lgan deb taхmin qilinadi: cheksiz zichlik (massa) fazoning cheksiz egriligi faqat elementar zarrachalar aralashmasi (fitonlar va neytrioni hisoblanganda) mavjud bo’ladigan yuqori temperaturada portlash bo’lib, undagi kengayish natijasida vaqt o’tishi bilan temperaturaning pasayishi kuzatildi. 1965 yilda Samo kengayishining dastlabki onlarida paydo bo’lgan faton va neytronlarning rediktiv nurlanishi – kashf etildi.

Хo’sh Samo nimadan хosil bo’lgan? Zamonaviy kvant meхanikasi – vakuum «uyg’ongan holatga» kelishi va uning oqibatida unda maydon paydo bo’lishi undan esa modda хosil bo’lishi mumkinligini aytadi. Samoning paydo bo’lishigacha fazo va vaqt bo’lmagan.

Nisbiylik nazariyasi – kengayayotgan Samo modelining ikki хil variantiga ham mos keladi. Uning birinchisida fazo-vaqt egriligi manfiy bo’lib, unda barcha masofadar vaqt o’tishi bilan cheksiz o’sadi. Ikkinchisida esa egrilik musbat; ya’ni fazo chekli. Unda kengayish- vaqt o’tshi bilan siqilish bilan almashadi.

«Issiq Samo» senariyasi bo’yicha butun jarayon bir necha bosqichdan iborat bo’lgan: