Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински нясиман йагублу



Yüklə 1,88 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə21/21
tarix08.11.2019
ölçüsü1,88 Mb.
#29548
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21
Ebdurrehman Fetelibeyli-Dudenginski


          
232
Mцnhенdя tяsиs edиlmиш “Qurtuluш radиosu”нун Azяrbaycan 
Шюbяsиnиn башчысы олду. 
Bolшevиzmя qarшы  mцcadиlя edяn Amerиkan Komиtяsи, 
mяrhumun шящид олмасы mцnasиbяtи иlя yayыnladыьы мялумат-
да, onun баъарыглы bиr radиo тяблиьатчыsы olduьunu bилdиrди. 
Bolшevиklяr юзlяrиnя xas олан xaиn bиr цсулla mцxalиflя-
rиnи  сырадан  чыхана  гядяр  hяr  ъцря vasиtяlяrlя aradan gюtцr-
mяk vя mяhv etmяyя чalышыrlar. Onlarыn vяhши tяcavцzlяrиnя 
qurban gedяnlяrиn sayы sayыlmaqla bиtmяz. Fяqяt  файдасыз-
дыр!.. Mиllи hяrяkat bu kиmи tяdbиrlяrlя susdurula билмяз. Иs-
tиqlal vя  hцrrиyyяt yolunun qяhrяmanlarы, hяr  ъцrя  tяhlц-
kяnи  gюzя alaraq, mцcadиlяlяrиnя davam edяcяk,  юзlяrиnя 
иlham qaynaьы olan bюyцk  иdeal tam bиr zяfяrя  чатмайынъа 
mцqяddяs savaшdan яsla йан keчmяyяcяklяr. 
Qurtuluшу hяyata keчиrиlяcяk hцrr vя mцstяqиl vяtяndя 
adlarы шan vя шяrяflя anыlacaq qurbanlar arasыnda иndи xatи-
rяsиnи andыьыmыz Mяrhum da оlacaqdыr (1). 
 
ТАНЫНМЫШ МЦЩАЪИР SЦLEYMAN TЯKИNЯR: 
 
Hamыmыza  яzиz vя  qиymяtlи  mцcahиd Fяtяlиbяylиnиn 
яzиz xatиrяsиnи anmaq цчцn buraya toplanmышыq. Bиzlяrи dя-
rиn tяяssцfя  qяrq etmяkdяn baшqa, azad dцnya adamlarыnы 
da kяdяrlяndиrяn bu cиnayяt hяr шeydяn яvvяl qыzыl иmperиa-
lиzmиn, иstиqlal vя hцrrиyyяtlяrиnя susamыш mяhкum mиllяtlя-
rиn mцcadиlя яzmи qarшыsыnda лянятлянмясиdиr. 
Bu cиnayяtя qurban gedяn dяyяrlи mцcahиd Fяtяlиbяylи, 
1908-cи  иldя Naxчыvanыn Dцdяngя  kяndиndя  bиr  яsgяr aиlя-
sиndя doьulmuшdur. Ушaqlыqdan bяrи яsgяrlиyя olan meyl vя 
иstedadы mцяyyяn yaшa чatdыqda bu mяslяkя xиdmяtиnя иmk-
an vermишdиr.  Яsgяrlиk sahяsиndяkи qabиlиyyяtи  иlя  zяka vя 
чalышqanlыьы onu qыsa bиr zamanda yцzbaшыlыьa qяdяr yцksяl-
mиш  vя 1940 tarиxиndя  dя  гярарэащ mayorу  rцtbяsи  иlя 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
233
Moskva Qыzыl Hяrb Akademиyasыndan  mяzun olmuшdur. O 
zamanlar Baltиk boyu юlkяlяrини  ишьal etmяkdя olan qыzыl 
ordunun mцharиbя яrяfяsиndя ишlяrиnи иcraya mяmur edиlяn 
Fяtяlиbяylи aиlяsи иlя bиrlиkdя Lиtvada yerlяшmишdи. 
22/6/1941 tarиxиndя baшlayan Rus-Alman hяrbи  иlя 
Alman ordularыnыn Baltиk boyu юlkяlяrиndяkи anи  qяlяbяsи 
цzяrиnя, ordu башчысы olmasы  иlя, Alman яsиrlиyиnя keчmяsи 
mяrhumun ulduzlu Rus rцtbя vя nишanlarыna deyиl, mяmlя-
kяtиnиn qurtuluш иdeyalarыna baьlы bиr vяtяnpяrvяr olduьunu 
gюstяrmишdиr. 
Иkиncи Cahan Hяrbи bцtцn шиddяtи иlя davam edиr, hяrb 
texnиkasыnыn  яn  цstцn sиlahlarы  иlя  tяchиz edиlmиш Alman 
ordularы zяfяrlя cяbhяlяrdяn-cяbhяlяrя keчиrdиlяr. Xцsusяn, 
Rus-kommunиst kюlяlиk rеjиmиnиn bцtцn facияlяrиnи yaшamыш 
olan qeyrи-rus  яsиr mиllяtlяr bu юlчцsцz zяfяrlяrиn bacarыl-
masыnda bцtцn иmkanlarы иlя чalышыrdыlar. Bunun цчцndцr kи, 
Rus-kommunиst иmperиalиzmи цzяrиndя qazanыlacaq zяfяrиn, 
qeyrи-rus mиllяtlяrиn yardыmы  иlя daha asan saxlanacaьы 
Alman sиyasи vя яsgяrи heyяtиncя tяqdиr edиlmиш, qurtarыlmыш 
vя ya яsиr dцшmцш qeyrи-ruslardan яsgяrи bиrlиklяrиn (legиon-
larыn) tяшkиlи fиkrи yaranmышdы. 
Fяqяt, “цstцn  иrqя  hяyat sahяsи” vя “Avropaya yenи 
nиzam” xцlyalarы  иlя  mяшьul olub, dиgяr mиllяtlяrя “hяyat 
haqqы” tanыmaq  иstяmяyяn Nasиst Almanиyaсы  sиyasи  vя  яs-
gяrи  эцъц  иlя  hяr  шeydяn  яvvяl “hяyat” vя    “hюkmranlыq” 
haqlarы tяlяb edяn mяhkum mиllяtlяrиn mцhacиrяtdяkи sиya-
sи  гцввяляри arasыnda gedяn mцzakиrяlяrдя, Alman ordula-
rыna  гошулараг, onlarla bиrlиkdя savaшmaq  иstяyяnlяrиn mц-
cadиlяsиnя  mиllи  bиr  иstиqamяt vermяk vя  pяrишan bиr 
durumda olan яsиrlяrиn qurtarыlmasы иши иlя dя иmkan nиsbя-
tиndя mяшьul olmaq zяrurяtини щисс етди. 
Бах  mцcahиt Fяtяlиbяylи bu zaman meydana чыxmыш, 
чox чяtиn vя mяsulиyyяtlи bиr vяzиfяnи иcra etmишdи. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
234
Alman Sиlahlы  Qцvvяlяrи o zaman tяшяkkцl etmиш olan 
Azяrbaycan legиonuna daxиl  олан  bиrlиklяrlя, Alman 
Komandanlыьы arasыnda  яlaqя  tяmиn edяcяk  яsgяrи-texnиk 
mahиyyяtdяkи Azяrbaycan "Rabиtя  Hеyяtи” nиn tяшkиlиnи 
saxlamыш vя ряhbяrlиyя dя mayor Fяtяlиbяylиnи gяtиrmишdи. 
Almanlarыn Azяrbaycan "Rabиtя  Hеyяtи”nя  вердийи  
mяhdud sяlahиyyяtlяrя  бахмайараг, Fяtяlиbяylиnиn qeyrяtи 
sayяsиndя qыsa bиr zamanda Azяrbaycan legиonunun orqanы 
olaraq nяшr edиlян “Azяrbaycan” qяzetиnиn yanыnda “Elmи 
шюbя”, “Mиllи  Bиrlиk” mяcmuяsи  kиmи Azяrи  kюnцllцlяrиnиn 
mиllи  tяlиm vя  tяrbиyя  mяsяlяlяrи  иlя  mяшьul olan qurumlar 
da fяalиyyяtя keчя bиlmишdи. 
Bцtцn bu fяalиyyяtlяr az bиr zamanda mцsbяt nяtиcяlяr 
vermиш  vя  yцksяk bиr mяnяvиyyata sahиb  олан Azяrи  bиrlиk-
lяrи  cяbhяlяrdя  bюyцk cяsarяtlяr gюstяrmишdиlяr. 804 
(Aslan), 807, 817, 819, 370 vя s. taburlarыn mцhцm  яsgяrи 
qabиlиyyяtlяrи Alman yцksяk komandanlыьыnыn tяltиflяrи  иlя 
mцkafatlandыrыlmышlar. 
Mцharиbяnиn sonuna doьru  Azяrи  kюnцllцlяrиnиn  Шяrq 
cяbhяsиndяn daha тящлцкясиз  bюlgя olan Иtalиyaya kючцrцl-
mяsи vя ya Krыmыn mцhasиrяsи gцnlяrиndя Azяrиlяrиn xиlasы-
nыn юn plana alыnmasы kиmи mяsяlяляrиn hяllиndя Fяtяlиbяylи-
nиn dяyяrlи xиdmяtlяrи unudulmayacaq гядяр bюyцkdцr. 
Mцharиbя  bиtяркян  Шиmalи  Иtalиyada  aиlяsи  иlя  bиrlиkdя 
bиr mцddяt иngиlиs яsarяtиndя olan Fяtяlиbяylи, mиn bиr яzиy-
yяtlя яsarяtdяn qurtulmuш, bиr иl yarыm Иtalиyada, иkи иl Mи-
sиrdя qaldыqdan sonra Qяrbи Almanиyaya dюnmцшdцr. Bиr 
ara Tцrkиyяyя dя uьrayan mяrhum 7-8 ay sonra Mцnhenя 
dюnmцш  vя ona suи-qяsd edиlяnя  qяdяr bolшevиzmlя  mцca-
dиlя edяn Amerиkan Komиtяsиnиn qurduьu “Qurtuluш” 
radиosuнун «Azяrbaycan» Шюbяsиndя vяzиfя gюrmцшdцr. 
Hamыmыz цчцn яzиz vя qиymяtlи Fяtяlиbяylиnиn amansыz 
qяtlиndяn acыmыz чox bюyцkdцr. Fяqяt, gяrяk onun mцqяd-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
235
dяs bиr  амал  uьrunda  шяhиdlиk mяrtяbяsиnя  чatmasы  vя  gя-
rяk mцdafия etdиyи davanыn qяsb etmяkdя olduьu beynяlmи-
lяl  яhяmиyyяtи bu bюyцk acыmыzы danышdыracaq qяdяr dя 
ящатялидир. Bяlkя bu yolda daha bиr чox Fяtяbяylиlяr qurban 
verиляъякдир, fяqяt, uьrunda qurban verиlяn o mцqяddяs 
истяк gerчяklяшиncя  гурулаъаг olan o Bюyцk Abиdя  Fяtяlи-
bяylиlяrlя  йад  едиляъяк  vя  nяsиllяrdяn–nяsиllяrя  кечмяк 
surяtи иlя Fяtяlиbяylиlяrlя bиrlиkdя яbяdиlяшяcяkdиr” (141). 
 
 
МЦЩАЪИР BЯШИR GЯNCЯЧAY: 
 
Яzиz qardaшlar!  Иnsanlыq alяmиnиn  яn qяddar dцшmяnи 
olduьuna яsla шцbhя edиlmяyяn xaиn vя mяnfur kommunиst-
lяr bu gцn Azяrи Tцrklяrиnиn dяyяrlи mцcahиdlяrиndяn qяh-
rяman bиr  яsgяr olan Fяtяlиbяylиnи  юldцrmяklя  sиyasи  cиna-
yяtlяrи serиyasыna bиr yenиsиnи daha яlavя etmиш  vя  vяhшяt 
zяncиrиnя qыzыl bиr halqa daha яlavя etmишlяrdиr. 
O, яzиz vяtяndaшыmыzdan чox uzaqlarda, yad bиr юlkяdя, 
qayяmиz vя  иdealыmыz olan Azяrbaycan  иstиqlalы  uьrunda 
mцcadиlяdяn-mцcadиlяyя keчяrkяn xaиn dцшmяnиn tяlяsиnя 
dцшmцш vя яbяdиyyяn hяyata gюzlяrиnи yummuшdur. 
Bиzlяr Fяtяlиbяylиnиn шяxsиndя Azяrbaycanыn sevgиlи bиr 
юvladыnы иtирmиш oluruq. 
Hяr nя qяdяr fanи vцcudu aramыzdan ayrыlmышsa da, bц-
tцn gerчяk иdeallarыyla O, qяlbиmиzя gиrmиш vя yerиnи tapmыш-
dыr. Ona яn layиq mяzar qяlblяrиmиz deyиlmиdиr? 
Qardaшlar, bu, чox facияlи hadиsяdяn dolayы duymaqda 
olduьumuz acы щяddяn bюyцkdцr. Bu da mиllи bиr mцcadиlяnиn 
mюvcudиyyяtиdиr. 
Fяqяt, bиz  яsиl o иrqиn vя o nяcиb mиllяtиn qanыndanыг 
kи, bиr mцcahиt иtиrmяklя яsla zяиf gюrцnmяrиk. Acыmыz bиzя 
qцvvяt olur. Kиnиmиzи alоvlandыrыr. Hяr Azяrи  vяtяndaшы 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
236
baшlы-baшыna bиr mцcahиt olacaq, bu mяnfur cиnayяtlяrиn 
hesabыnы onlardan чox яla soracaqdыr. 
 
Haqqыn gecяlяrи gцndцzlяrя gяbяdиr, 
Gцn doьmadan nяlяr doьar alяmdя? 
Lяnяt sиzя, nиfrяt sиzя ey vяhши kommunиstlяr! 
 
Qardaшlar, dяrиn bиr tяяssцf vя haггa tяvяkkцl  ичиndя 
qиymяtlи qardaшыmыz  цчцn Tanrыdan rяhmяt dиlяyяlиm vя 
yorulmadan mцcadиlяmиzя davam eylяyяlиm.  Haгг daиma 
yaшayacaqdыr! (140). 
 
 
600  SИLAH  DOSTUNUN  MЯKTUBУ: 
 
 “Almanиyanыn Mцnhen шяhяrиndя Azяrи mцcahиd Fяtя-
lиbяylиnиn шяhиd edиlmяsи иlя nяtиcяlяnяn sиyasи cиnayяt bяzи 
qяzetlяrdя yanlыш tяfsиr edиlmишdиr. Bиz, Azяrи Tцrk gяnclяrи 
yaxыndan tanыdыьыmыz  майор  qяhrяman  Я.Fяtяlиbяylи  vя 
tabelиyиndяkи 10 mиnlяrcя azяrbaycanlы  tцrk  яsgяrlяrи  иlя 
bиrlиkdя  юz arzularы  иlя Almanиya ordusuna  bиrlяшяrяk, 
Azяrbaycan Qurtuluш ordusunu qurmuш  vя  о, ayrыca Mиllи 
Bиrlиk baшqanlыьыna da seчиlmишdи. Fяtяlиbяylи иlk юncя 162-cи 
Alman bюlцmцnцn 1-cи Tцrk taburunda rцtbяsиz bиr яr kиmи 
savaшa qatыlmыш  vя alay komutanы albay Шarenberqиn 
komutaнлыьы altыnda Qafqaz cяbhяsиndя gюstяrdиyи шцcaяt vя 
cяsurluqdan sonra yцksяk medalla tяltиf edиlmиш  vя mayor 
rцtbяsи иlя dя 65 mиn kишиlиk azяrbaycanlы яsgяrlяrиn komu-
tanlыьыna tяyиn edиlmишdи. 
Шяhиd Fяtяlиbяylиnиn bиrbaшa baшчыlыq etdиyи “Aslan” 
taburuna mяnsub olan bиzlяr, onu gяrяk cяbhяdя vя gяrяk-
sя cяbhя gerиsиndя, yяnи hяrb sonunda bиzlяrи qorumaq vя 
юlцmdяn qurtarmaq цчцn etdиyи fяdakarlыqlarы burada tяrиf 
etmяk цчцn sюz tapa bиlmиrиk.  

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
237
Hяrb sonu Almanиyada,  Иtalиyada, Mиsиrdя  vя s. юlkя-
lяrdя  bиzlяrи  юlцmlяrdяn vя ruslara tяslиm edиlmяkdяn 
qurtaran vя hцrrиyyяtя qovuшduran O mиsиlsиz mцcahиd Fя-
tяlиbяylиnиn, rus-kommunиst casuslarы  tяrяfиndяn facияlи  bиr 
шяkиldя alчaqca  юldцrцlmяsиnя  bцtцn mиllяtlяr  шиddяtlя etи-
raz edиr vя  о, bюyцk  шяhиdиn mцqяddяs xatиrяsиnи yad edяr-
kяn, Onun aчdыьы иstиqlal mцcadиlяsи yolunda son nяfяsиmиzя 
qяdяr yцrцyяcяyиmиzя and ичиrиk” (140). 
 
 
TANЫNMЫШ  MЦHACИR  
MЯHЯMMЯD  SADЫQ АРАН: 
 
Шяhиd  Я.Fяtяlиbяylиnиn  яn mцhцm tяшяbbцsц Azяr-
baycan иstиqlal davasыnыn almanlara qяbul etdиrmяsи keyfиy-
yяtиdиr. Bu xцsusda иsrarlы tяlяb vя mцracияtи цzяrиnя, nяha-
yяt, Almanиyanыn o zamankы  Шяrq nazиrи Rozenberq Hиt-
lerиn иъазяси иlя Fяtяlиbяylиyя bu дяйярли сяняди gюndяrmишdи: 
“Azяrbaycan иstиqlalы vя bu иstиqlal цчцn fяalиyyяt gюstяrяn 
Azяrbaycan  иstиqlal komиtяsи  dя  dиgяr mиllяtlяrиn  иstиqlal 
komиtяlяrиnиn сащиб olduьu bцtцn sиyasи vя s. haqlara sahиb-
dиr. Mart. 1945” (Bu сянядин яslи яlиmиzdяdиr).  
Hяrb bиtиncя  Инэилис-Amerиkan mяqamlarы oraya-
buraya sыьыnan 65 mиn azяrbaycanlы mцcahиtlяrи kor-korаnя 
Qыzыl rus cяlladlarыnыn bычaьыna tяslиm etmяyя baшlayыrlar. 
Fяtяlиbяylи  dя  Иtalиyaya sыьыnmышды, onu da axtarыrlar. Bu 
duruma rяьmяn o, tяhlцkяlяrи gюzя alaraq bu mцdhиш facия-
nиn  юnцnя keчmяyя  чalышыr. Amerиkalыlara  чox  шиddяtlи  bиr 
dиllя yazыlmыш  етираз  мяктубу  gюndяrиr vя belя deyиr: “Sиz 
mяsum azяrbaycanlыlarы Qыzыl rus cяlladlarыna tяslиm etmяk-
lя tarиxи  bиr cиnayяt  ишlяdиrsиnиz, tarиx qarшыsыnda mя-
sulsunuz. Bunu bиldиrmяk иstяyиrяm kи, bu gцnkц dostunuz 
Qыzыl Rusиya  чox keчmяdяn sиzиn  яn qanlы  dцшmяnиnиz 
olacadыr”. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
238
Bundan baшqa, Romadakы Papalыьа–Vatиkan mяqam-
larыna baш vurur, bu facияyя mane olmalarы  цчцn  ишя qarыш-
malarыnы rиca edиr. Bu arada Amerиkada olan Tцrkиyя sяfa-
rяt vя konsulluqlarы da едилян  mцracияtlяrи  яsla nяzяrя 
almayaraq ruslara tяslиm edиlяn azяrbaycanlы tцrk яsиrlяrиnи 
hиmayя etmиrlяr. O, Иsveчrяyя  sыьыnan 70 kишиlиk qrupun 
ruslara verиlmяmяsи  цчцn tяшяbbцsя keчиr, ordakыlara tя-
lиmat verиr, yol gюstяrиr vя onlar qurtulurlar. Mиsиrя gюndя-
rиlяn mцhцm bиr qrupun Fяlяstиn cяbhяsиnя gюndяrиlяcяyиnи 
xяbяr alыnca oraya gedиr,  иши dayandыrыr vя onlarы  pяrи-
шanlыqdan qurtarыr. Bu sцrяtlя  nя yazыq kи, bцtцn  чыrpыn-
malarыna rяьmяn, 65 mиnlиk azяrbaycanlы иstиqlal mцcahиd-
lяrиndяn 600 иnsanы rus cяlladlarыnыn bычaьыndan zorla 
qurtara bиlиr. 
Arada bиr az sakиtlиk yarandыqdan sonra Я.Fяtяlиbяylи 
Tцrkиyяyя gedиr. Burada da Avropadakы facияlяrя  bяnzяr 
olaylarыn cяrяyan etmиш olduьunu, 160 azяrbaycanlыnыn 
qurbanlыq qoyun kиmи ruslara tяslиm edиlmиш olduьunu Bю-
yцk Mиllяt Mяclиsи dartышmalarыndan  юyrяnиr.  Bu  da  bиr 
baшqa dram! Fяtяlиbяylи  Tцrkиyяdя 6 ay qaldыqdan sonra
oьlunu vя  hяyat yoldaшыnы Ankarada qoyaraq Almanиyaya 
gedиr. Orada Mцnhen  шяhяrиndя amerиkalыlarla anlaшaraq 
Azяrbaycanын qurtuluшу vя иstиqlalы цчцn чalышmaьa baшlayыr. 
Gцndя 18 saat чalышan bu enerjиlи mцcahиt bиr tяrяfdяn radиo-
da чalышыr, o bиrи yandan da “Azяrbaycan” adlы rus vя tцrk dиl-
lяrиndя  bиr dяrgи yayыnlamaьa davam edиr vя bu чalышmalarы 
иlя mцhиtиnиn hюrmяtиnи qazanыr” (140). 
 
 
 
 
 
 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
239
 
AZЯRBAYCANLЫ  MЦHACИR 
 HЯSЯN  ZEYNALLЫ
 
Иnsanlыq tarиxиnиn  цz qarasы olan kommunиzmя qarшы 
savaшы fяrz bиlяn, kommunиst иdarяsиnиn anarxиk vя qorxunc 
kabuslarы  ичяrиsиndя  mиllи  mяdяnиyyяt vя duyьusunu qoru-
maqda mяharяt gюstяrяn, яsиr vяtяnиnиn qurtuluшunu юzцnя 
mяzhяb edяn vя  bиr ovuc azяrbaycanlы  ичяrиsиndяn baшqa 
mиllяtlяrя юrnяk olacaq bяxtиyarlыьы tarиxиmиzиn шanlы sяhиfя-
lяrиnя yazdыrmaq xцsusunda nцmunя  gюstяrmяsиnи  bиlяn 
qяhrяman Fяtяlиbяylиnиn qara xяbяrиnи qяdиrшцnas Tцrkиyя 
qяzetlяrиndяn юyrяnmиш oluram. 
Acыnыn vцsяtи  fиkиr qardaшlarыmda olduьu kиmи  mяndя 
dя яn tяsиrlи шok zяrbяsиnи yaратmшдыр. 
Dюvrцmцzцn nиzam tanыmayan amansыz mцcadиlяlяrиn-
dя  gяnc vя  иxtиyarыmыza nцmunя olan, mиsиlsиz fяdakarlыq-
lara qatыlmasыnы юzцnя mцqяddяs vяzиfя edяn Fяtяlиbяylиnиn 
яbяdиyyяn aramыzdan ayrыlmasы, hamыmыzыn qяlblяrиmиzdя 
aчыlan, саьалмасы иmkansыz бир dяrиn yara olduьuna zяrrя qя-
dяr шцbhяm yoxdur. 
Maddяtяn  ичяrиmиzdяn ayrыlan, fяqяt, mяnяn Azяr-
baycan xalqыnыn vяfakar qяlblяrиndя  юlmяdяn yaшayacaq 
qяhrяman bиzlяr цчцn hяm qяdяr, hяm dя иftиxar mяnbяyи 
mяrtяbяsиnя ucalmышdыr, desяm, mцbalиья etmяmиш oluram. 
Onun шяhadяtи qяdяr qaynaьы olmuшdur, чцnkи: миsиlsиz 
bиr qяhrяman vя  mцcahит  gяnclиyиmиzиn mцcadиlя  sиmvolu 
яbяdи olaraq sыralarыmыzdan ayrыlmышdыr. 
Иftиxar mяnbяyи olmuшdur чцnkи: “Azяrbaycan gяnclиyи 
soysuzlaшmышdыr” иddиasыnda olanlara, Azяrи gяnclиyиnиn qыr-
mыzы  vя  sиyah qayalar ичяrиsиndя  hяr tцrlц  ишgяncя  vя  rцh 
bюrtanlarыna sяbяbиyyяt verяn acыlara qarшы  mиllи  чарясини 
qorumasыnы bиlяn, ещтийаъ билдийи vя биляcяyи zamanlarda tя-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
240
mяlиndяn sarsыdacaq  иmanda olduqlarыnы  шяxsиndя  vя  fяda-
kar qardaшlarы иlя bцtцn cahana иsbat etmишlяrdиr. 
Gюzlяrи  nяmlи qardaшlarыma baшsaьlыьы  dиlяrkяn,  яzиz 
мярщумун  mцqяddяs  иdeallarыnы  горумаг  цчцн, aлчaq dцш-
mяnlяrя гаршы олмаг цчцн, fяdakar mцcahиt arkadaшlarыmlын, 
bцtцn Azяrи  Tцrk gяnclяrинин    шяrяflи  bиr mюvqeyи 
tutacaьыna иnanыr vя шяxsяn sюz verиrяm. 
Yaшasыn Azяrbaycan  иstиqlalы... Qяhr olsun Rusиya... 
Mиnlяrcя rяhmяt яzиz шяhиtlяrиn ruhuna... 
Mцqяddяs yol yolчularыna hюrmяtlяrиmи bиldиrиr, Cяnabи 
Haqdan hamыsыna sяbиrlяr arzulayыram” (140). 
 
 
МЦЩАЪИР  ИSMAЙЫL  ЯKBЯRИН  
“AZADLЫQ”  РADИOSUНДА  ЩАЗЫРЛАДЫЬЫ 
ВЕРИЛИШИН  МЯТНИ 
 
Hюrmяtlи  vяtяndaшlar! “Azadlыq” radиosunun  яmяk-
daшlarы mцhacиrяtdяkи azяrbaycanlыlarla bиrlиkdя “Azadlыq” 
radиosunun «Azяrbaycan» шюbяsиnиn sabиq baш mцhяrrиrи vя 
Azяrbaycan mиllи qurtuluш  hяrяkatыnыn fяal vя enerjили  rяh-
bяrlяrиndяn  Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylиnиn xaиncяsиnя  юldц-
rцlmяsиnиn onuncu иldюnцmцnц qeyd edиr. 
Bu alovlu hцrrиyyяt mцъaщиди, mяrd  яsgяr,  иstedadlы 
natиq, yazычы vя antи-kommunиst 1954-cц иlиn 20 noyabrыnda, 
dяmиr pяrdя arxasыndan gюndяrиlяn xцsusи bиr ъасус tяrяfиn-
dяn юldцrцlmцшdцr. 
Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylи 1908-cц  иlиn 12 ийунунда 
Azяrbaycanыn Naxчыvan vиlayяtиnиn Dцdяngя  kяndиndя 
anadan olmuшdur. Orta tяhsиlиnи Bakыda alan Fяtяlиbяylи 
hяrbи  pиyada mяktяbиnи  bиtиrdиkdяn sonra zabиt olaraq o 
zamankы Azяrbaycan dиvиzиyasыna daxиl olmuш  vя alman-
sovet mцharиbяsиnя  qяdяr Qыzыl Orduda xиdmяt etmишdиr. 
Fяtяlиbяylи sovet Hяrbи Akademиyasыnы  bиtиrmиш, Sovet-Fиn 
mцharиbяsиndя ишtиrak etmиш vя sovet ordenlяrи иlя tяltиf edиl-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
241
mишdиr. O, sovet-alman mцharиbяsи  яrяfяsиndя Lenиnqrad 
hяrbи daиrяsи  qяrargahыnda yцksяk zabиt rцtbяsиndя  чalыш-
mышdыr. Fяqяt, Fяtяlиbяylиnиn  бу  hяrяkяtlи  vя  mцъaщидяlяr 
ичиndя keчяn fыrtыnalы  hяyatы, onun kommunиzmиn amansыz 
bиr dцшmяnи olduьunu иsbat etmишdиr. O, юz xalqыnыn яsarяt 
altыnda qalmasыna яsla dюzmяmишdиr. Fяtяlиbяylи юz xalqыnыn 
vя sovet яsarяtиndяkи bцtцn dиgяr xalqlarыn pяrишan vяzиyyя-
tиndяn daиm dяrиn иztиrab duymuшdur. 
Vя  nяhayяt onun gюzlяdиyи  gцn gяlиb  чatmыш, alman-
sovet mцharиbяsи baшlanmышdы. Fцrsяtdяn иstиfadя edяn Fя-
tяlиbяylи sиlahыnы kommunиst dиktaturasыna qarшы чevиrmяkdя 
bиr an belя tяrяddцd etmяmиш, яldя sиlah olaraq bиr neчя иl 
sovet  иstиbdadыna qarшы  dюyцшmцш  vя  vяtяndaшlarыmыzыn 
kommunиzmя qarшы mцъaдиляsиnя baшчыlыq etmишdиr. 
Fяtяlиbяylи vя onun hяmyerlиlяrиnиn nя цчцn belя bюyцk 
bиr  яzmlя    mцъaдиляyя qoшulduqlarыnыn sяbяbиnи, 1943-cц 
иlиn noyabrыnda Berlиndя keчиrиlmиш Azяrbaycan qurultayыn-
da mяrhumun sюylяdиyи  nиtqdя  aчыq gюrmяk olar. Hяmиn 
qurultayda  яsas mяruzячи  sиfяtиlя  чыxыш edяn Fяtяlиbяylи 
eynяn belя demишdи: “Bиz  чar valиlяrиnя, bolшevиk  эиrovlу-
ьуna  дюзмядийимиз  кими  hяr hanсы  bиr mиllяtиn hakиmиyyя-
tиnя  dя  dюzmяyяcяyиk. Azяrbaycanы azяrbaycanlыlar  иdarя 
etmиш vя yenя onlar иdarя edяcяkdиr”. O, bu sюzlяrи 1943-cц 
иldя, hяyatыna rиsq edяrяk, Hиtler Almanиyasыnыn paytax-
tыnda sюylяmишdи. 
Иkиncи  Dцnya Mцharиbяsи  bиtdиkdяn sonra Fяtяlиbяylи, 
dиgяr vяtяndaшlarыmыz kими zorla Sovet Иttиfaqыna gюndяrиl-
mяkdяn yaxasыnы qurtara bиlmяk  цчцn  Иtalиyaya getmишdиr. 
Daha sonra o, Mиsиr vя  Tцrkиyяdя olmuшdur. Fяtяlиbяylи 
hцrr mцsяlman dцnyasыnda, hяr kяsdяn daha yaxшы tanыdыьы 
sovet  иstиbdad rejиmиnиn hяqиqи  sиmasыnы  иfшa etmяyя  чalыш-
mышdыr. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
242
1951-cи  иlиn sonunda Qяrbи Almanиyaya gяlяn Fяtяlи-
bяylи mиllи-azadlыq hяrяkatыmыzыn dиgяr rяhbяrlяrи иlя bиrlиk-
dя Azяrbaycan mцhacиrяtиnиn sovet яleyhdarы mцбаризяsиnя 
baшчыlыq etmиш  vя  nяшr etdиrdиyи aylыq “Azяrbaycan” mяc-
muяsиndя sovet gerчяklиyиnиn hяqиqи  sиmasыnы  bюyцk bиr 
enerjи иlя иfшa etmишdиr. 
Fяtяlиbяylи  hяyatыnыn son иkи  иlиndя “Azadlыq” radиo-
sunun «Azяrbaycan» шюbяsиnя baшчыlыq etmиш vя bu radиon-
un  яn enerjиlи rяhbяrlяrиndяn bиrи olmuшdur. Onun bu fяa-
lиyyяtи, hяqиqяtdяn vя aчыq mцъaдиляdяn qorxan sovet rяh-
bяrlиyиnи daha чox narahat etmишdиr. Bu da Fяtяlиbяylиnиn 
qurban getdиyи qяtl hadиsяsиnя sяbяb olmuшdur. 
Sovet rяhbяrlяrи bu чиrkиn hяrяkяtlяrи иlя Sovet Иttиfaqы 
xalqlarыnыn azadlыq mцъaдиляsиnя mane olmaq иstяyиrdиlяr. 
Fяqяt, onlar чox yanыlыrlar. Kommunиst hakиmlяr ayrы-ayrы 
шяxslяrи  юldцrtdцrя  bиlяrlяr, lakиn  иnsanlarыn qяlbиndяkи 
azadlыq eшqиnи  sюndцrя  bиlmяzlяr.  Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylи 
yalnыz  ъиsmяn  юldцrцlmцшdцr. O, mяnяn yaшayыr vя yaшaya-
caqdыr. Uьrunda hяyatыnы vermиш olduьu azadlыq mцъaдиляsи 
иsя daha bюyцk bиr enerjи иlя davam etmяkdяdиr (30). 
 
 
КЕЧМИШ LEGИONЕР  
MЯHЯMMЯD KЯNGЯRLИ: 
 
Mюhtяrяm bюyцklяrиm, hюrmяtlи qonaqlar vя  яzиz 
qardaшlar! Mцhacиrяtdяkи  mиllи  иstиqlal, mиllи hakиmиyyяt 
deyя  qяlblяrи  чыrpыnan vя  hяr  шeyиn  цstцndя o mцqяddяs 
mцstяqиllиyи  юzlяrиnя parol edяn bцtцn azяrиlяrи  mцtяяssиr 
buraxan чox acы bиr xяbяrиn dekabr ayы baшlanьыъыnda Mцn-
hendяn bиldиrиldиyи hamыmыza mяlumdur. Gяnc vя enerjиlи 
mцcahиdlяrиmиzdяn mayor Fяtяlиbяylи dцшmяnиn xaиncя tяr-
tиblяdиyи qorxunc bиr suи-qяsddин, ana Vяtяnиmиn sяrhяdlя-
rиndяn  чox uzaqlarda, hяr zaman lяnяtlя anacaьыmыz 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
243
murdar bиr яlиn ишlяdиyи cиnayяtиn qurbanы olmuшdur. Vяtя-
nиmиz rus bolшevиk  иmperиalиzmиnиn qanlы  pяncяsиnя  cяbrяn 
keчdиyи  gцndяn bяrи, mиllи  mяnlиyиnи  mцhafиzя etmяk  цчцn 
34  иl  яrzиndя Azяrи  tцrkцnцn gиrишdиyи qanlы  mцcadиlяlяrdя 
yцz mиnlяrcя azяrи analarы  qяhrяman  юvladlarыnы  чяkиnmя-
dяn qurban vermишdиr. Bu dяfяsиndя dя heч bиr fяdakarlыqd-
an yorulmayan Azяrbaycan  юz  юvladы  cяsur mayor Fяtяlи-
bяylиnи eynи yюndя qurban vermишdиr. 
Fяtяlиbяylи rus-alman hяrbи baшladыьы zaman qыzыl orduda 
mяcburи xиdmяt gюrяn vя qыzыl cяhяnnяmя dюnmяkdяnsя иs-
tиqbalы mяchul аlman яsиr dцшяrgяlяrиnя sыьыnmaьы daha fay-
dalы sayan, mяmlяkяtиnиn mиllи davasыna baьlы олан on mиn-
lяrcя Azяrи tцrk mцcahиdlяrиndяn bиrиydи. 
Mцharиbя baшlamыш, Rusиya mяhkumu qeyrи-rus mиllяtlя-
rиn gюzlяdиklяrи gцn gяlmишdиr. Alman ordularы иldыrыm surяtи 
иlя  zяfяrdяn-zяfяrя qoшulur, rus ordularы  иsя  mяьlubиyyяt-
dяn-mяьlubиyyяtя doьru gedиrdи. Aldыьы иlk zяrbяdяn sonra 
юzцnц toparlamayan sovetlяr ordusu pяrишan vя  sяfиl bиr 
halda rяqиblяrиnя tяslиm olurdu. Hamыnыzыn bиldиyиnиz kиmи, 
almanlar dиgяr Avropa mиllяtlяrиnя nиsbяtяn rusu vя Sovet-
lяr Bиrlиyиnиn ичцzцnц daha yaxшы tяdqиq edяrяk юyrяnяn bиr 
mиllяt olduqlarы цчцn, gиrишdиklяrи bu tяhlцkяlи mцharиbяdя, 
юzlяrиnя яn sadиq mцttяfиq Rusиya mяhkumu qeyrи-rus mиl-
lяtlяrин olduьuna qяtи qяnaяt gяtиrmишdиlяr. Fяqяt nя yazыq 
kи, bu mиllяtlяrиn  иstиqlallarыnыn qeydsиz-шяrtsиz tanыnmasы 
иrяlи  sцrцldцyцndя alman mяqamlarы  tяrяfиndяn laqeyd vя 
sayьыsыz qarшыlandыьыna gюrя anlaшmaya varыlmamышdы.  Чцn-
kи, bu mюvzularda dar gюrцшя sahиb olan nasиonal- sosиalиst-
lяr “mяmlяkяtиnиzdяn bolшevиklяrи  чыхaraъаьыг, kolxozlarы 
daьыdacaьыq, torpaqlarы  kяndlиlяrя paylayacaьыq” formu-
lundan иrяlи getmиrdиlяr... 
Bu gцn anma mяrasиmиnи keчиrdиyиmиz mяrhum Fяtяlи-
bяylи bu zamanda ortaya чыxmыш, чяtиn vя шяrяflи bиr vяzиfяnи 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
244
цzяrиnя gюtцrmцшdцr. Mяrhumun иlk иши яsиr dцшяrgяlяrиndя 
pяrишan vяzиyyяtdя yardыma mюhtac azяrиlяrи  dцшяrgяdяn 
чыxartdыrmaq, onlarыn tяlиm vя tяrbиyя ишlяrи иlя yaxыndan иl-
gиlяnmяk olmuшdur. Иlk юncя alman bиrlиklяrи daxиlиndя чa-
lышdыrыlmaq цzrя yardыmчы kюnцllцlяr sиfяtи иlя qruplar halыn-
da verиlmиш olan azяrи  юvladlarы cahиl alman яsgяrlяrи  tяrя-
fиndяn layиqlи mцnasиbяt gюrmяmиш vя hцrrиyyяt fяdaиsи olan 
bu qяhrяmanlar adи  bиr  ишчи  kиmи  чalышdыrыlmышlar. Bunu 
qяbul edя  bиlmяyяnlяrdяn bиr  чoxu da yenиdяn  яsиr dцшяr-
gяlяrиnиn yolunu tutmaq mяcburиyyяtиndя qaldыlar. Nяha-
yяt, bu mцшkцllяrи aradan qaldыrmaq mяqsяdи  иlя alman 
mяqamlarы иlя яtraflы gюrцшmяlяrdяn sonra baшqa mиllяtlяr-
dя olduьu kиmи, azяrиlяrdяn dя legиon tяшkиl edиlmяsи qяrarы 
verиlmишdиr. Az keчmяdяn Azяrи legиonlarы tяшkиl edиlmиш vя 
bu legиonlarla Alman Sиlahlы Qцvvяlяrи arasыnda чalышmalara 
rиtmиk bиr dцzяn vermяk mяqsяdи  иlя  almanlar tяrяfиndяn 
Azяrbaycan Rabиtя Qяrargahы tяsиs edиlmиш vя bu яsgяrи ma-
hиyyяtи olan qurumun baшыna da mяrhum Fяtяlиbяylи  gяtиrиl-
mишdиr.  Bиlиndиyи  kиmи, bцtцn mиllи  иrtиbat qяrargahlarыna 
verиlяn sяlahиyyяt vя tanыnan haqlar чox mяhdud  иdи. O 
mяnada kи, Azяrbaycan Rabиtя  Qяrargahы baшыna gяtиrиlяn 
mяrhum mayor da bиr alman zabиtиnиn nяzarяtиndя иdи. bu 
haqsыzlыqlara dюzяrяk soyuqqanlыlыьыnы  mцhafиzя etmяyя 
hakиm olan яzmkar vяtяn юvladы parlaq enerjиsи иlя legиonun 
maddи, mяnяvи vя иdarи ишlяrиndяn bиr an da gerиyя чяkиlmя-
mишdи. O, Azяrbaycan legиonunun layиqlи  mюvqeyиnи  tяmиn 
etmяk mяqsяdи иlя legиonun cяbhяyя gюndяrиlmяsиnи alman 
mяqamlarыna tюvsиyя etmиш  vя sonradan cяbhяlяrdя  qыzыl-
lara qarшы mцъaдиляdя gюstяrmиш olduqlarы цstцn bacarыq vя 
qяhrяmanlыqlara gюrя almanlar tяrяfиndяn “Aslan” adы 
verиlяn 804 saylы tabur иlk dяfя olaraq 1942-cи  иldя Qafqaz 
cяbhяsиnя  gюndяrиlmишdи. Gecяnи-gцndцzя qataraq чalыш-
manыn nяtиcяsиndя qыsa bиr zamandan sonra bцtцn hazыrlыql-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
245
arы tamamlanan beш Azяrи taburu da 17-cи alman ordusuna 
baьlanaraq cяnub cяbhяsиndяkи savaшlarda, xцsusяn Krыm 
cяbhяsиndя  bюyцk bacarыqlar gюstяrmишdиlяr. Mцttяfиqlяrиn 
qabиlиyyяtи, almanlarыn  иsя  mяьlubиyyяtи  иlя  nяtиcяlяnяn 
иkиncи cahan hяrbиnиn son gцnlяrиndя  Я.Fяtяlиbяylи azяrи 
bиrlиklяrи иlя Иtalиyaya gedиr. Bиr mцddяt яsиr dцшяrgяlяrиndя 
qaldыqdan sonra Mиsиrя gedиr. 1950-cи  иlиn son baharыnda 
Almanиyanыn Amerиkan  ишьal bюlgяsиndяkи  Mцnhen  шяhя-
rиnя  dюnцr vя  qыsa bиr zamanda Tцrkиyяnи  dя  zиyarяt edиr. 
Sonra tяkrar Almanиyaya dюnяrяk  иnsafsыzcasыna tяrtиblя-
nяn suи-qяsdя mяruz qalana qяdяr amerиkalыlar tяrяfиndяn 
malиyyяlяшdиrиlяn “Azadlыq” radиosunda vяzиfяdя olmuшdur. 
Яzиz vя  qиymяtlи  dостлар, mиllи  mцcadиlя yolunda gedяn 
qurbanlarыmыzыn шяrяf sиyahыsыna bиr yenиsи dя яlavя olundu. 
Fяtяlиbяylиnиn xaиncя qяtl edиlmяsи hamыmыza яn dяrиn acыnы 
hиss etdиrdи:  
 
Qoy onun ruhu nurlarla dolsun, 
Qara torpaьыn da ac gюzц doysun! 
Allah rяhmяt elяsиn! (44) 
 
 
 
ЯBDЦRRЯHMAN AVTORXANOV 
 
(Танынмыш Чечен мцщаъири, “Hakиmиyyяtиn texnologиyasы”, 
“Partokratиya” kиtablarыnыn mцяllиfи
 
 
1943
-cц иlиn ortalarыnda Berlиndя Vermaxtыn Alи 
Baш Komandanlыьыnыn qяbulunda mяn 
qafqazlы gюrцnцшцndя olan, sovet hяrbи яsиrи formasы geymиш 
vя  bцtцn xarиcи  gюrцnцшцndяn dцшяrgяdяn yenиcя azad 
edиlmиш  инсан  тясири  баьышлайан  bиr zabиtlя qarшыlaшdыm. Bu 
adam  чox  гарадинмяз  gюrцnцr vя  юz daxиlи qayьыlarы, fиkиr-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
246
lяrи иlя mяшьul иdи kи, gюrяsяn onu тале иndи nя иlя цzlяшdиrя-
cяk. Qяbulda adamlar чox  иdи  vя uzun tяrяddцddяn sonra 
ona yaxыnlaшыb soruшdum: - сяn qafqazlы deyиlsяn? Gюz-
lяnиlmяyяn sualdan hяmиn adam чaшdы  vя cavab яvяzиnя 
mяnя sual verdи: Bяs  сиz qafqazlыsыnыzmы? Mяn  юzцmц 
tяqdиm etdиm. O da юzцnц  tяqdиm etdи: azяrbaycanlы Abo 
Dцdяngиnskи, sovet ordusunun keчmиш mayoru. O vaxtdan 
bиzиm dostluьumuz baшladы. Иnanыram ки, юmrцndя bиr dяfя 
Abo  иlя qarшыlaшan  шяxs, bu qeyrи-adи  иnsanы  hеч zaman 
unuda bиlmяz. Onun mцsbяt шяxsи keyfиyyяtlяrи, шahzadяlиyи 
чяtиnlиyя dцшяnя kюmяyя hazыr olmasы hamыnы heyran edиrdи. 
Bax  onun bu keyfиyyяtlяrиndяn qatиl Mиkayыl  Иsmayыlovu 
onu юldцrmяyя gюndяrmиш “NKVD” иstиfadя etdи. 
Hяrbи  яsиrlяr dцшярgяsиndяn azad edиldиkdяn sonra 
OKВ Abo Dцdяngиnskиyя (mяn ondan heч zaman hяqиqи 
famиlиyasыnы soruшmurdum–Dцdяngиnskи, yoxsa Fяtяlиbяylи) 
Azяrbaycan legиonuna baшчыlыq etmяk tяklиfиnи etdи (belя le-
gиonlarы almanlar шяrq xalqlarыnыn hяrbи  яsиrlяриndяn tяшkиl 
edиrdи: tцrkцstan, azяrbaycan, ermяnи, gцrcц, шиmalи qafqaz-
lыlar legиonu vя baшqalarы). Danышыqlarыn  яvvяlиndяn Abo al-
man komandanlыьы qarшыsыnda иkи шяrt qoydu: 
1. Sиyasи-stratejи doktrиna olaraq mцharиbя Azяrbayca-
nыn 1918-cи  иldяkи  mцstяqиllиyиnиn bяrpasы  uьrunda Stalиn 
Rusиyasы иlя aparыlmalыdыr. 
2. Alman kюmяkчи heyяtи onun rящbяrlиk funksиyasыna 
qarышmamalыdыr. 
Mяn onun bu mюvzuda OKВ-yя gюndяrdиyи memoran-
dumu шяxsяn oxumuшam. Tяяssцflяr kи, mцharиbяnиn sиyasи 
strategиya baxыmыndan aparыlmasыnda Hиtler Stalиndяn fяrqlи 
olaraq bюyцk bиr  иdиot  иdи  vя Qafqazыn mцstяqиllиyи haq-
qыnda eшиtmяk belя иstяmиrdи.Биlиrяm kи, Berlиn щюкумяти hя-
lя  mцharиbяnиn  яvvяlиndяn bцtцn Qafqazыn  иdarячиlиyиnи 
poчt rяиsиnя qяdяr almanlardan tяшkиl etmяk иstяyиrdи. Mц-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
247
harиbяdяn sonra bиz Abo иlя ayrыldыq. O, яvvяlcя  Mиsиrя, 
sonra Tцrkиyяyя getdи, mяn иsя Almanиyada qaldыm. Bиzиm 
mцhacиrlяrиn sиyasи  tяшkиlatlarы, hяm ruslar, elяcя  dя  башга 
mиllятlяr “Amerиkanыn bolшevиzmlя Mцbarиzя Komиtяsи”nиn 
kюmяyи иlя “Qurtuluш” (“Azadlыq”) radиosunu aчanda Ame-
rиka Komиtяsи Tцrkиyяdяn Abo Fяtяlиbяylиnи чaьыrdы vя ona 
Azяrbaycan redaksиyasыnыn Baш redaktorluьu vяzиfяsиnи tяk-
lиf etdи. “Qurtuluш” radиosunun aчыlышы (“Azяrbaycan” reda-
ksиyasынын–N.Y.) martыn 5-nя- Stalиnиn юlцm gцnцnя tяsadцf 
etdи. Bax hяmиn vaxtdan facияlи  юlцmцnя  qяdяr Abo bu 
redaksиyaya rяhbяrlиk etdи. Eynи zamanda mяnиm zяmanя-
tиmlя, bиzиm “Amerиka Ordusunun SSRИ-nи Юyrяnmя Иnstи-
tutu” (onda o Reчensburqda иdи) onu 1954-cц иldя Аmerиka 
zabиtlяrи цчцn Azяrbaycanыn mяdяnиyyяtи vя tarиxи haqqыn-
da mцhazиrя oxumaqла  баьлы  dяvяt etmишdи. Mцhazиrя  чox 
бюйцк uьurla keчdи. Hяmиn vaxtdan bиz Abo иlя demяk olar 
kи, hяr hяftя  Mцnhendя-  Шvabиnqdя qafqazlыlarыn tez-tez 
toplaшdыьы Fetlиш-platsdakы kafe-restoranda gюrцшцrdцk. Abo 
щямин qatиlи dя мяhz buraya qonaq olaraq sonradan dяvяt 
etmишdи.Еля  бu azяrbaycanlы qatиlиn, guya Azяrbaycan legи-
onunun keчmиш legиonerиnиn Fяtяlиbяylиnи  юldцr-mяk  цчцn 
“NKVD” tяrяfиndяn Almanиyaya gюndяrиlяn casus olduьu 
bиlиndи.Мялум  олду  ки, O, Шяrqи Almanиyadan qaчqыn-mц-
hacиr adы иlя gюndяrиlиbmиш. Цmumи qaydaya gюrя  almanlar 
onu sиyasи yoxlamadan keчиrmяk цчцn Nцrnberqdяkи dцшяr-
gяyя gюndяrиblяr.  
Yenи  mцhacиr, azяrbaycanlы legиoner tez bиr  заманда 
keчmиш komandиrи Abo Fяtяlиbяylи иlя яlaqя йарадыр. Alma-
nиyanыn nцfuzlu daиrяlяrиndя  bюyцk  яlaqяlяrи olan Abo 
operatиv olaraq Bavarиya hюkumяtиnя mцрacияt edиr vя onu 
dцшяrgяdяn azadlыьa buraxdыrыр. O, hяtta ona Шvabиnqdя 
hansыsa xцsusи maьaza aчmaqda  да  kюmяk edиr (gюrцnцr, 
hяmиn шяxsи mяhz “NKVD” malиyyяlяшdиrиrmиш). 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
248
Юldцrцlяn  иlи Abo mяnи azяrbaycanлыларын yerlяшdиyи 
Nйу-Ulmdakы bюyцk bиr тянтяняли тядбиря dяvяt etmишdи. Bu 
тядбирдя baш aшpaz mяhz onun sonrakы qatиlи иdи. Orada Abo 
mяnи onunla tanыш etdи.  Гейд  едим  ки,тaleyиmиz  дя Abo иlя 
mяnи  hяm dя facияlи  шяkиldя yaxыnlaшdыrыrdы.Беля  ки, SSRИ 
“NKVD”-sи  hяlя Stalиnиn vaxtыnda hяr  иkиmиzи  юlцmя 
mяhkum etmишdи.  
Abonu 1954-cц  иldя  юldцrdцlяr, elя  hяmиn  иlи  дя  mяnи 
юldцrmяk  цчцn gюndяrиlяn bиr  Шяrqи almanиyalы Amerиka 
kяшfиyyatыna tяslиm olдu.  
Mяn Abo иlя Ulm qяbиrstanlыьыnda vиdalaшdыm. Abo юz 
vяtяnи Azяrbaycanы dяrиndяn sevиrdи.  О, Qafqazыn ясил alovlu 
vя  иnamlы patrиotu  иdи. Qafqazда  ися bu gцn aьыr matяm 
hadиsяlяrи баш верир. Ялбяття, оnlar kяnardan гызышдырылыр. Ла-
кин  иnanыram kи,тезликля  bиzиm  Цmumqafqaz evиnя  дя 
qardaшлыг  sцlhц  gяlяcяk vя bu Fяtяlиbяylиyя  гойулаъаг  яn 
yaxшы абидя olacaq (59).  
 
 
 
Teymur Atяшlи 
 
BИZ YENЯ GЯLЯCЯYИK 
 
(Fяtяlиbяylиnиn яzиz ruhuna) 
 
Azяrbaycan, mяnиm шanыm, шюhrяtиm, 
Sяnsяn mяnиm bu dцnyada cяnnяtиm, 
Varlыьыnla artacaqdыr cцrяtиm, 
And ичиrиz sяnиn haqqы-sayыna 
Torpaьыna gяlяcяyиz bиz yenя... 
 
Gцndцzlяrи zцlmяt gecяyя dюnmцш, 
Hяr evиnиn tцtяn ocaьы sюnmцш, 
Yazыq anam qaralara bцrцnmцш, 
Gюz yaшыnы sиlяcяyиz bиz yenя, 
Torpaьыna gяlяcяyиz bиz yenя... 
 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
249
And ичяrиz цч rяhglи bayraьыna, 
Шяhиd yatan mцqяddяs torpaьыna, 
And ичяrиz юmrцn gяnclиk чaьыna, 
Zяncиrиnи qыracaьыz bиz yenя, 
Baba yurda gяlяcяyиz bиz yenя... 
 
And ичяrиz sяnя mцqяddяs ana, 
And ичяrиz шяhиd babam, ruhuna, 
And ичяrиz haqsыz tokцlяn qana, 
Hяr qыsasы аlacaьыz bиz yenя, 
O yerlяrя gяlяcяyиz bиz yenя. 
 
Leylam, sяn hяsrяtsяn can sиrdaшыna, 
Ah nя fяalkяtlяr gяldи baшыna. 
And ичяrиz sяnиn o gюz yaшыna. 
Toy gцnцnц gюrяcяyиz bиz yenя, 
Bu gцn-yarыn gяlяcяyиш bиz yenя... 
 
Yolumuzu mиn bиr tufan kяssя dя
Zяhяr saчan qorxunc rцzgar яssя dя, 
Aшacaьыz daьlarы bиr nяfяsdя, 
Чatmaq цчцn bюyцk, mцqяddяs gцnя, 
O gцndя kи, gяlяcяyиz bиz yenя... (140) 
 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
250
 
ЯDЯBИYYAT SИYAHЫSЫ 
 
Azяrbaycan dиlиndя 
 
1.  «Azяrbaycan», jurnalы, Ankara, 1954, N9(33). 
2.  «Azяrbaycan», jurnalыыы, Mцnhen, 1952, N1. 
3.  «Azяrbaycan», jurnalы, Mцnhen, 1952, N6-7. 
4.  «Azяrbaycan», qяzet, Berlиn, 1943, N32(60). 
5.  «Azяrbaycan», qяzet, Berlиn, 1943, N46(74). 
6.  «Azяrbaycan», jurnal, Mцnhen, 1953, N10, s. 23-30. 
7.  «Azяrbaycan», jurnal, Mцnhen, 1953, N11, s.27-29. 
8.  «Azяrbaycan», jurnal, Mцnhen, 1953, N8, s. 3-10. 
9.  Azяrbaycan Demokrat Bиrlиyиnиn Azяrbaycan legиoner-
lяrиnя mцracияtи. Mцnhen, 1946-cы иl, Mяhяmmяd Kяn-
gяrlиnиn шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиfdяdиr. 
10.  Alpaut Я. Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylи. «Mцcahиd» jurna-
lы, Иstanbul, 1961, N43-44. 
11.  Atamalыbяyov A. Чыxышыnыn mяtnи. «Azяrbaycan» qяze-
tи, Berlиn, 1949, N46(47). 
12.  Bayramov X. Яbdцrrяhman Dцdяngиnskи. «Meydan» 
qяzetи, Bakы, 1993, N24(41). 
13.  Bцnyadov Z. Bяrdяlи Baharыn aчыq mяktubuna cavab. 
«Oьuz elи» qяzetи, Bakы, 1992, N6. 
14.  Cahangиr Kazыmbяyиn  чыxышыnыn mяtnи. «Azяrbaycan» 
qяzetи, Berlиn, 1943-cц  иl, N46(74), Ramиz Abutalыbo-
vun шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиfdяdиr. 
15.  Cяfяrlи M. Bolшevиzm vя faшиzm arasыnda. «Azadlыq» 
qяzetи, 2000, N61(1570). 
16.  Cяfяrlи M. Bolшevиzm vя faшиzm arasыnda. «Azadlыq» 
qяzetи, 2000, N65(1574). 
17.  Cяfяrlи M. Bolшevиzm vя faшиzm arasыnda. «Azadlыq» 
qяzetи, 2000, N64(1573). 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
251
18.  Cяfяrlи M. Леэион ядябиййаты. Бакы, 2005-ъц ил 
19.  Яlиyev  Я.Яlиncя yaddaшы. Naxчыvan, 1914-1992. Bakы, 
1997. 
20.  Яlиyev C. Gиzlи mцшavиrя. «Ulduz» jurnalы, Bakы, 1988, 
№8 (257)бб, s. 70-87.  
21.  Яkbяr И.Amerиkan Komиtяsиnиn vиtse-prezиdentи Robert 
Kellя mяktub. Azadlыq Radиosundakы verиlишиnиn mяtnи. 
Ramиz Abutalыbovun  шяxsи arxиvиndяn. Surяtи  mцяllиf-
dяdиr. 
22.  Яflan M. Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylи. «Mцcahиd», Иstan-
bul, 1961, N43-44, s. 13-14. 
23.  Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskи. Aиlяsиnиn vя qohumlarыnыn 
sцrgцnя  gюndяrиlmяsи  иlя baьlы  sяnяdlяr. Abиd  Гайыбо-
вун шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиfdяdиr. 
24.  Fяtяlиbяylи  Я. Dцdяngиnskиnиn  Иngиltяrяnиn Baш Nazиrи 
K. Etlиyя mяktubu. Ramиz Abutalыbovun шяxsи arxиvиn-
dяn. Surяtи mцяllиfdяdиr. 
25.  Fяtяlиbяylи  Я. Dцdяngиnskи. Azяrbaycan xalqыnыn bю-
yцk oьlu. «Azяrbaycan» jurnalы, Mцnhen, 1952, N6-7, 
s. 6-7. 
26.  Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskи. Kreml hцrr dцnyanыn gюzц 
юnцndя  hцrrиyyяt  яleyhиnя xalqlar konqresи  чaьыrdы. 
«Azяrbaycan» jurnalы, 1953, Mцnhen, N8, s. 26. 
27.  Fяtяlиbяylи  Я. Sovet-Fиn hяrbи. «Azяrbaycan» jurnalы, 
Mцnhen, 1953, N10, s. 13. 
28.  Fяtяlиbяylи  Я. Dцdяngиnskи. Kommunиzm utopиyadыr. 
«Azяrbaycan» jurnalы, Mцnhen, 1953, N11, s. 26. 
29.  Fяtяlиbяylи  Я. Dцdяngиnskи. General Bичeraxova aчыг 
mяktub. «Sabah» qяzetи, Bakы, 15. 30. 05, 1992.  
30.  Fяtяlиbяylи Я. Mиllи Azяrbaycan Qurultayыndakы чыxышы. 
И. Яkbяrиn «Azadlыq» Radиosundakы verиlишиndя sяslяn-
dиrиlиb. Ramиz Abutalыbovun  шяxsи arxиvиndяn. Surяtи 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
252
mцяllиfdяdиr. 
31.  Fяtяlиbяylиnиn qяtlи mцnasиbяtи иlя M. Я. Rяsulzadяnиn 
nиtqи. «Azяrbaycan» jurnalы, Ankara, 1954, N9(33), s. 
11-14. 
32.  Fяtяlиbяylи Я. Dцdяngиnskиnиn C. Hacыbяylиyя gюndяr-
dиyи 18.08.1954 tarиxlи  mяktub. Ramиz Abutalыbovun 
шяxsи arxиvиndяn. Surяtи mцяllиfdяdиr.  
33.  Fяtяlиbяylиnиn qяtlи mцnasиbяtи иlя «Azadlыq» Radиosu-
nun matяm xяbяrи. Ramиz Abutalыbovun шяxsи arxиvиn-
dяn. Surяtи mцяllиfdяdиr. 
34.  Fяtяlиbяylиnиn qяtlи mцnasиbяtи иlя M. Я. Rяsulzadяnиn 
чыxышыnыn mяtnи. A.Гайыбовун  шяxsи arxиvиndяn. Surяtи 
mцяllиfdяdиr. 
35.  Hafиz S. Яbo bяy kиmdиr? «Hиkmяt» qяzetи, Bakы, 1991, 
N10. 
36.  Hafиz S. Maarиf Teymur. Яbdцrrяhman bяy Dцdяn-
gиnskи. «Mцbarиzя» qяzetи, Bakы, 1991, N 27(31). 
37.  Иlkиn Q. Nuru Paшa haqqыnda hяqиqяtlяr. «Gцnay» qя-
zetи, Bakы, 1995, N51. 
38.  Иbrahиmlи X. Mяnи danышdыrыn,  цrяyиmи  sиzя  aчaram. 
«Yenи Mцsavat» qяzetи, Bakы, 1993, N27. 
39.  Иbrahиmlи X. Azяrbaycan Sиyasи  Mцhacиrяtи (1920-
1991). Bakы, Elm, 1996, s. 304. 
40.  Иsgяndяroьlu.  Иkиncи  Dцnya mцharиbяsиndя Qafqasya 
kюnцllцlяrи. «Qafqasya» jurnalы, Mцnhen, 1952, N6-8, 
s. 25-26. 
41.  Иkиncи  Dцnya mцharиbяsиndя alman bayraьы altыnda 
olan gцrcцlяr. Tbиlиsи, 1994, s. 591 (Gцrcц dиlиndя). 
42.  «Kavkasya», jurnal, Mцnhen, 1952, N9. 
43.  «Kavkasya», jurnal, Mцnhen, 1952, N11-12. 
44.  Kяngяrlи M. Azяrbaycan Kцltцr Dяrnяyиnиn Ankarada 
1954-cц  иlиn dekabrыn 19-da, Я. Fяtяlиbяylиnиn matяmи 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
253
mцnasиbяtи  иlя keчиrdиyи toplantыdakы  nиtqиnиn mяtnи. 
Ramиz Abutalыbovun шяxsи arxиvи. Mяtnиn surяtи mцяl-
lиfdяdиr. 
45.  Qayыbov A. Xatиrяlяrиm. «Azяrbaycan Ordusu» qяzetи, 
Bakы, 1993, N16. 
46.  Qasыmov M. Xarиcи dюvlяtlяr vя Azяrbaycan. Bakы, Qa-
nun, 1998, s. 356. 
47.  Qurban T. Яsиrlиkdя  gюrцш. «Dalьa» qяzetи, Bakы, 25. 
12.1990. 
48.  Rana. Onlar tцrklяrdиr. Bakы, Azяrnяшr, 1993, s.128. 
49.  «Sяrhяd», qяzet, Bakы, xцsusи buraxыlыш, dekabr, 2000-cи 
иl, N2-3. 
50.  Sultanlы V. Azяrbaycan Mцhacиrяt  яdяbиyyatы, Bakы, 
Шиrvannяшr, 1998. 
51.  Yaqublu N. Mцsavat Partиyasыnыn tarиxи. Bakы, Ay-Ul-
duz, 1997, s. 327. 
52.  Yaqublu N. Mяhяmmяd Яmиn Rяsulzadя. Bakы, Gяnc-
lиk, 1991, s. 308. 
53.  Yaqublu N. Aьrыlы юmцrlяr. Bakы, Yazычы, 1990, s. 272. 
54.  Yaqublu N. Hиtler onu tanыyыrdы. «Sяhяr» qяzetи, Bakы, 
1992, N88(375). 
55.  Yaqublu N. Hиtlerlя  цz-цzя. «Aydыnlыq» qяzetи, Bakы, 
1991, N19(41). 
56.  Yaqublu N. Mayor Fяtяlиbяylи  Dцdяngиnskи. «Azяr-
baycan» qяzetи, Bakы, 1992, N6(121). 
57.  Yaqublu N. Aзярбайъан леэионерляри. BДУ, 2002, s.307. 
 
Rus dиlиndя: 
58.  Àâòîðõàíîâ À.Ñòàðàéñÿ ñíèñêàòü ñåáå ÷èñòîå èìÿ è 
óâàæåíèå. Ãàçåòà, «Áàêèíñêèé ðàáî÷èé», Áàêó, 1993, 
N42(22552). 
59.  Àâòîðõàíîâ À. Ìîé äðóã Ôàòàëèáåéëè, êàêèì åãî 
çíàë? Æóðíàë «Âîñòî÷íûé åêñïðåññ», Ìîñêâà, 1994, 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
254
N1(2), ñ. 2-4. 
60.  Àòàáåê Øàìèë. Ôàòàëèáåéëè âî âðåìÿ 2-é ìèðîâîé 
âîéíû. Æóðíàë «Àçåðáàéäæàí», Ìþíõåí, 1952, N2, ñ. 
61-62. 
61.  Àáóòàëûáîâ Ð. Ñâîè ñðåäè ÷óæèõ, ÷óæèå ñðåäè ñâîèõ, 
Ìîñêâà, 2007, 40 ñ. 
62.  «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí, 1952, N4. 
63.  «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí, 1952, N3. 
64.  «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí, 1953, N10. 
65.  «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí, 1951, N1. 
66.  Áåðëèíñêàÿ (Ïîòñäàìñêàÿ) Êîíôåðåíöèÿ ðóêîâîäèòå-
ëåé òðåõ ñîþçíûõ äåðæàâ - ÑÑÑÐ, ÑØÀ è Âåëèêî 
Áðèòàíèè (17 èþëü-2 àâãóñò 1945 ã.). Ìîñêâà, Ïîëèòè-
÷åñêàÿ ëèòåðàòóðà, 1984. 
67.  Áîðèñîâ À. Håçàáûâàåìûå äîãîâîðåííîñòè (ê 40-
ëåòèþ ßëòèíñêîé è Ïîòñäàìñêîé êîíôåðåíöèé), 
Ìîñêâà, Çíàíèå, 1985,  64 ñ. 
68.  Â äèàïàçîíå ñîâðåìåííîñòè. Ìîñêâà, Èñêóññòâî, 1985, 
332 ñ. 
69.  Ãàëêèí À.À.Ãåðìàíñêèé ôàøèçè. Ìîñêâà, Hàóêà, 1989, 
370 ñ. 
70.  Ãóñåéíáåéëè À. Ýìèãðàíòû, Áàêó, 1994 ã.  
71.  Ãîñóäàðñòâåííûé Àðõèâ Ðîññèéñêîé Ôåäåðàöèè 
(ÃÀÐÔ). Ôîíä 5796 (Þãî-âîñòî÷íîå îòäåëåíèå 
Îáúåäèíåíèÿ ðóññêèõ âîèíñêèõ ñîþçîâ, 1939-1945 ãã). 
Îïèñü 1, äåëî 21, ôîíä 5761 (Îáùåêàçà÷üå Îáúåäè-íå-
íèÿ â Ãåðìàíñêîé èìïåðèè, 1939-1945 ãã). Îïèñü 1, 
äåëî 9, 10, 12, 13,14, 16, ôîíä 5853 (À. À. ôîíä Ëàì-
ïå, 1920-1945 ãã). Îïèñü 1, äåëî 70. 
72.  Äóãàñ È.À., ×åðîí Ô.ß.Âû÷åðêíóòûå èç ïàìÿòè: ñî-
âåòñêèå âîåííîïëåííûå ìåæäó Ãèòëåðîì è Ñòàëèíûì. 
Ïàðèæ, Èììà-Ïðåñ, 1994, 433 ñ. 
73.  Äðîáÿçêî Ñ.È. Âòîðàÿ Ìèðîâàÿ âîéíà 1939-1945. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
255
Ðóññêàÿ îñâîáîäèòåëüíàÿ àðìèÿ. Ìîñêâà, ÀÑÒ, 1998, 
45 ñ. 
74.  Äðîáÿçêî Ñ.È. Âòîðàÿ Ìèðîâàÿ âîéíà 1939-1945. Âîñ-
òî÷íûå ëåãèîíû è êàçà÷üè ÷àñòè â Âåðìàõòå. Ìîñêâà, 
ÀÑÒ, 1999, 46 ñ. 
75.  Èñàçàäå H. Àäþäàíò åãî ïðåâîñõîäèòåëüñòâà. Ãàçåòà 
«Çåðêàëî», Áàêó, 1996, N25. 
76.  Èñòîðèÿ ÑÑÑÐ. Ìîñêâà, Âûñøàÿ Øêîëà, 1985, ñ. 435. 
77.  «Èçâåñòèÿ», ãàçåòà,  Ìîñêâà, 23. 2. 1941. 
78.  Êåðøîó ß. Ãèòëåð. Ðîñòîâ - íà Äîíó. Ôåíèêñ, 1997, 
314 ñ.  
79.  Êðàñíàÿ êíèãà Â×Ê. Ò. 1, Ìîñêâà, èçä. Ïîëèòè÷åñêàÿ 
ëèòåðàòóðà, 1990, 415 ñ. 
80.  Êðàñíàÿ êíèãà Â×Ê. Ò. 1, Ìîñêâà, èçä. Ïîëèòè÷åñêàÿ 
ëèòåðàòóðà,  1990, 420 ñ. 
81.  Ëåòîïèñü Âíåøíåé Ïîëèòèêè ÑÑÑÐ 1917-1978 ã. 
Ìîñêâà, Ïîëèòè÷åñêàÿ ëèòåðàòóðà, 1978,  367 ñ. 
82.  Ìåòëäèñîí Äåâèä. Èíîñòðàííûå ëåãèîíû íà ñëóæáå ó 
òðåòüåãî Ðåéõà. ÑØÀ, 1987. 
83.  Ìåæäóíàðîäíûå àêòû è ïðàâàõ ÷åëîâåêà. Ìîñêâà, 
Hîðìà-Èíôðà, 1998. 
84.  Ìèõàéëîâ Â., Håîòâðîòèìîå âîçìåçäèå. Ìîñêâà, 1973, 
349 ñ. 
85.  «Ìîñêîâñêèå Hîâîñòè», ãàçåòà,  Ìîñêâà, 1990, N41. 
86.  Ìîñêîâñêàÿ Êîíôåðåíöèÿ Ìèíèñòðîâ Èíîñòðàííûõ 
äåë ÑÑÑÐ, ÑØÀ è Âåëèêî Áðèòàíèè (19-30 îêòÿáð, 
1943 ãã). Ò. 1, Ìîñêâà, Ïîëèòè÷åñêàÿ Ëèòåðàòóðà, 
1984. 
87.  Ìëå÷èí Ë. Âëàñîâ è âëàñîâöû. Æóðíàë «Hîâîå 
âðåìÿ», Ìîñêâà, 1990, N43, ñ. 36-40. 
88.  Hàðîäíûé ïîäâèã â áèòâå çà Êàâêàç. Ñáîðíèê ñòàòåé, 
Ìîñêâà, Hàóêà, 1981, 408 ñ. 
89.  Hèêîëàåâ Ñ. ×òî êðîåòñÿ çà «ôîðìóëîé ñàìîîïðàâ-
äàíèÿ». Ãàçåòà «Ãîëîñ Ðîäèíû», Ìîñêâà, 1970, N8. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
256
90.  Hþðíáåðãñêèé ïðîöåññ. Ò.1. Ìîñêâà, Þðèäè÷åñêàÿ 
Ëèòåðàòóðà, 1987,  688 ñ. 
91.  Hþðíáåðãñêèé ïðîöåññ. Ò.2. Ìîñêâà, Þðèäè÷åñêàÿ 
Ëèòåðàòóðà, 1988, 672 ñ.  
92.  Hþðíáåðãñêèé ïðîöåññ. Ò.3. Ìîñêâà, Þðèäè÷åñêàÿ 
Ëèòåðàòóðà,  1987, 303 ñ. 
93.  Îãèí Ï. Êîìàíäèð ïåðåäîâîãî äèâèçèè. Ãàçåòà, 
Ïðàâäà, 1940, N237. 
94.  Îäæàãîâà ß. Hè÷òî íå çàáûòî, íèêòî íå çàáûò. «Hå-
äåëÿ», ãàçåòà, Áàêó, 19.11.1999. 
95.  Ïåðåïèñêà Ïðåäñåäàòåëüÿ Ñîâåòà Ìèíèñòðîâ ÑÑÑРñ 
ïðåçèäåíòàìè ÑØÀ è Ïðåìåð ìèíèñòðàìè Âåëèêî 
Áðèòàíèè âî âðåìÿ Âåëèêîé Îòå÷åñòâåííîé âîéíû 
1941-1945 ãã. Ïåðåïèñêà ñ Ó. ×åð÷èëëåì è Ê. Ýòòëè. 
Ò.1, Ìîñêâà, Ïîëèòè÷åñêàÿ Ëèòåðàòóðà, 1989. 
96.  Ðàôèåâ Á. Äåâÿòü êàçíåííûõ. «Çåðêàëî», ãàçåòà, Áàêó, 
1996, N49. 
97.  Ðàéõ Â. Ïñèõîëîãèÿ ìàññ è ôàøèçìà. Ñàíêò-Ïåòåð-
áóðã, 1997, 91 ñ. 
98.  Ðàôàèë H. Ïðîôåññèÿ ïðåäàòåëü. «Áàêèíñêèé ðàáî-
÷èé», ãàçåòà, Áàêó, 1981, N250(19278). 
99.  Ðàñû è íàðîäû. Åæåãîäíèê, Ìîñêâà, 1978, N8.  
100. Ðóãå Â. Êàê Ãèòëåð ïðèø¸ë ê âëàñòè. Ìîñêâà, Ìûñëü, 
1985, 320 ñ. 
101. Ðèááåíòðîï È. Ô. Ìåìóàðû íàöèñòñêîãî äèïëîìàòà. 
Ìîñêâà, Ìûñëü, 1998, 448 ñ. 
102. Ðîññèéñêèé öåíòð õðàíåíèÿ è èçó÷åíèÿ äîêóìåíòîâ 
íîâåéøåé èñòîðèè (ÐÖÕÈÄHÈ). Ôîíä 69 (Öåíòðàëü-
íûé øòàá ïàðòèçàíñêîãî äâèæåíèÿ (ÖÅÏÄ), 1942-
1944 ãã.). Îïèñü 1, äåëî: 740, 742, 746-750, 826, 849, 
850, 853, 862, 909, 910, 912-914, 925, 945, 946, 984, 
986, 1026, 1029, 1031, 1045-1049, 1076. 
103. Ñîâåòñêèé Ýíöèêëîïåäè÷åñêèé Ñëîâàðü. Ìîñêâà, Ñî-
âåòñêàÿ Ýíöèêëîïåäèÿ, 1980, 450 ñ. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
257
104. Ñóâîðîâ Â. Ëåäîêîë. Ìîñêâà, 2000, 432 ñ. 
105. Ñóâîðîâ Â. Äåíü. Ìîñêâà, ÀÑÒ, 2000, 426 ñ. 
106. Ñîëæåíèöûí À. Àðõèïåëàã ÃÓËÀÃ. Ò. 6, Ìîñêâà, 
Ìûêîì HÂ, 1997, 574 ñ. 
107. Ñîëæåíèöûí À. Àðõèïåëàã ÃÓËÀÃ. Ò. 7, Ìîñêâà, 
Ìûêîì HÂ, 1991, 525 ñ. 
108.  «Ñèãíàë», ãàçåòà, Áåðëèí, 1944, N12. 
109.  Òåïëþêîâ Ñ. Ïî òó ñòîðîíó ôðîíòà. Ìîñêîâñêèå 
Hîâîñòè. Ìîñêâà, 1990, N19. 
110.  Òîêàðåâ Ê. Ïðèãîâîð. «Êîìñîìîëüñêàÿ Ïðàâäà», 
ãàçåòà, 03. 03. 1988. 
111. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïñèõîëîãè÷åñêàÿ âîéíà 
ïðîòèâ ÑÑÑÐ. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, 1952, 
Ìþíõåí, N4, ñ. 22. 
112. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïðîâàë Ñîâåòñêîé 
àãðåññèè â Êîðåå. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, 1952, 
Ìþíõåí, N3, ñ. 3. 
113. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ìîæåò ëè êîììóíèçì 
îáåñïå÷èòü æèçíü íàðîäàì? «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, 
1952, Ìþíõåí, N4, ñ. 24. 
114. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó 
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 05.12.1947. Èç ëè÷íîãî àðõèâà 
Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà. 
115. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó 
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 29. 10. 1950. Èç ëè÷íîãî àðõè-
âà Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà. 
116. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Òåêñò ïåðåäà÷è íà Ðà-
äèî «Ñâîáîäà» 1953 ã. Hîìåð ïåðåäà÷è: Á-2931. Èç 
ëè÷íîãî àðõèâà Àáèäà Ãàèáîâà. Êîïèÿ äîêóìåíòà ó 
àâòîðà. 
117. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïîñëåäíèå íîâîñòè, Ðà-
äèî «Ñâîáîäà», ðåä. Àçåðáàéäæàí. 29 èþí, áþëëåòåí 
N109. Èç ëè÷íîãî àðõèâà Àáèäà Ãàèáîâà. Êîïèÿ äî-
êóìåíòà ó àâòîðà. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
258
118. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Î åäèíîé àíòèáîëåø-
âèéñêîè ôðîíòå. «Àçåðáàéäæàí», æóðíàë, Ìþíõåí, 
1952, N2, ñ. 6. 
119. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó 
Ãàäæèáåéëè. 27. 03. 1952. Èç ëè÷íîãî àðõèâà Ðàìèçà 
Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà. 
120. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó 
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 19.04.1952. Èç ëè÷íîãî àðõèâà 
Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà. 
121. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó 
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 17.05.1952. Èç ëè÷íîãî àðõèâà 
Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà. 
122. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó 
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, 11.05.1952. Èç ëè÷íîãî àðõèâà 
Ðàìèçà Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà. 
123. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó 
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, Èç ëè÷íîãî àðõèâà Ðàìèçà 
Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà. 
124. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ê Äæåéõóíó 
Ãàäæèáåéëè. Ìþíõåí, Èç ëè÷íîãî àðõèâà Ðàìèçà 
Àáóòàëûáîâà. Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà. 
125. Ôàòàëèáåéëè À. Äóäåíãèíñêè. Ïèñüìî ïðåìåð ìè-
íèñòðó Ê. Ýòòëó. Èç ëè÷íîãî àðõèâà Ð. Àáóòàëûáîâà. 
Êîïèÿ ïèñüìà ó àâòîðà.  
126. Õîôôìàí É. Èñòîðèÿ âëàñîâñêîé àðìèè. Ïàðèæ, 
Èìêà-Ïðåññ, 1990, 382 ñ.  
127. ×åðíàÿ Ë. Êîðè÷íåâûå äèêòàòîðû. Ðîñòîâ íà Äîíó. 
Ôåíèêñ, 1999. 
128. Öåíòð õðàíåíèÿ èñòîðèêî äîêóìåíòàëüíûõ êîëëåêöèé 
(ÖÈÄÊ). Ôîíä 1303 (Âîåííûå è âîåííî-ñòðîèòåëüíûå 
ó÷ðåæäåíèÿ Ãåðìàíèè, 1942-1944 ãã.). Îïèñü 3, äåëà: 
51, 54, 58. Îïèñü 4, äåëî 10.  
128.à. Öåíòðàëüíûé àðõèâ Ìèíèñòåðñòâà Îáîðîíû Ðîñ-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
259
ñèéñêîé Ôåäåðàöèè (ÖÀÌÎ ÐÔ). Ôîíä 32 (Ãëàâíîå 
ïîëèòè÷åñêîå óïðàâëåíèå Êðàñíîé Àðìèè, 1941-1945 
ãã.). Îïèñü 795436. Äåëî 1, îïèñü 11306. Äåëà: 98, 
230, 231. Îïèñü 176495. Äåëî 378. Ôîíä 303 (Ïîëå-
âîå óïðàâëåíèå 2-é ãâàðäèéñêîé àðìèè. Îïèñü 4007, 
äåëî 21. Ôîíä 361 (Ïîëåâîå óïðàâëåíèå 13-é àðìèè, 
1941-1945 ãã.). Îïèñü 6079. Äåëî 209. Ôîíä 388 (Ïî-
ëåâîå óïðàâëåíèå 33-é àðìèè, 1941-1945 ãã.). Îïèñü 
8712. Äåëî 1114. Îïèñü 8714. Äåëî 134. Ôîíä 407 
(Ïîëåâîå óïðàâëåíèå 51-é àðìèè, 1941-1945 ãã.). 
Îïèñü 9839. Äåëî 39. Ôîíä 422 (Ïîëåâîå óïðàâëåíèå 
65-é àðìèè, 1941-1945 ãã.). Îïèñü 10510. Äåëî 118. 
Ôîíä 426 (Ïîëåâîå óïðàâëåíèå 69-é àðìèè, 1942-
1945 ãã.). Îïèñü 10765, äåëî 13. 
129. Øòðèê-Øòðèêôåëüäò. Ïðîòèâ Ñòàëèíà è Ãèòëåðà, 
(Ãå-íåðàë Âëàñîâ è Ðóññêîå Îñâîáîäèòåëüíîå Äâè-
æåíèå). Ìîñêâà, Ïîñåâ, 1993, 447 ñ.  
 
Xarиcи яdяbиyyat 
130.  Ali Nussein. Wer hat den Mord bestellt? Abendzeitunq, 
Munhen, 1954, N282. 
131.  Adolf Nitler. Kavgani. Istanbul, Toker yayinlari, 1989, s. 
727. 
132. Burhan Oguz. Цuzyillar boyunca Alman Gercegi ve 
Turkler. Istanbul, 1983.  
133. Cengiz Ozakinci. Irtica 1945-1999. Istanbul, 1999, s. 319. 
134.  Der Stern. Munhen, 1954, N51. 
135.  Noffmann L. Die Kaukasien 1942-1943: Das deutsche 
Neer and die Ostrolker der Sowyetunion. Freiburg: Rom-
bach, 1991, 530 s. 
136. Noffmann L. Die Ostlegionen 1941-1943: Turkotataren, 
Kaukasier und Wolgafinen im deutschen Neer. Freiburg: 
Rombach, 1976, 197 s. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
260
137.  Muhlen Patrik fon Zur. Camali Xac ile Qizil ulduz ara-
sinda. Ankara, 1984, s. 264. 
138. Nehmet S. Azerbaycanli Kurmay minbaшы. Turk yolu, Is-
tanbul, 1955, N7. 
139. OUICK. Munchen, 1954, N50. 
140. «Tцrk Yolu», jurnal, Иstanbul, 1955, N7.  
141. Tяkиnяr S. Я. Fяtяlиbяylиnиn xatиrяsиnя hяsr olunmuш чы-
xышы. R. Abutalыbovun  шяxsи arxиvиndяn. Surяtи  mцяllиf-
dяdиr.  

 
 
 
                           
 
 
      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ЯЛАВЯЛЯР: 
 
ФОТОЛАР, СЯНЯДЛЯР 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
           
 
 
Н
Н
Я
Я
С
С
И
И
М
М
А
А
Н
Н
 
 
Й
Й
А
А
Г
Г
У
У
Б
Б
Л
Л
У
У
 
 
(
(
Н
Н
я
я
с
с
и
и
м
м
а
а
н
н
 
 
Г
Г
а
а
р
р
а
а
 
 
О
О
ь
ь
л
л
у
у
 
 
Й
Й
а
а
г
г
у
у
б
б
л
л
у
у
)

 
 
Я
Я
b
b
d
d
ü
ü
r
r
r
r
я
я
h
h
m
m
a
a
n
n
 
 
 
 
F
F
я
я
t
t
я
я
l
l
i
i
b
b
я
я
y
y
l
l
i
i
-
-
D
D
ü
ü
d
d
я
я
n
n
g
g
i
i
n
n
s
s
k
k
i
i
 
 
 
 
 
 
 
 
Дизайнер вя тяртибатчы:  
Сянан Эцлялийев  
 
Корректор:  
Ирадя Гулийева 
 
Йыьыъы:  
Нязакят Мурадова 
 
 
 
Сайы: 500 (təkrar nəşr) 
 
 
 

 
 
 
                                        
 
 
      
 
Qeydlər 

Document Outline

  • НЯСИМАН ЙАГУБЛУ
  • ЯBDЦRRЯHMAN
  •  FЯTЯLИBЯYLИ-DЦDЯNGИNSKИ
  • (Azяrbaycan legionunun komandири,
  • “Azadlыq” radiosu “Azяrbaycan”
  • redaksiyasыnыn Baш redaktoru)
  • Й 15  Нясиман Йагублу. Яbdürrяhman Fяtяlibяyli-Düdяnginski
    • AZЯRBAYCANLЫ
  • Яbdürrяhman 
  • Fяtяlibяyli-Düdяnginski

Yüklə 1,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin