Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински нясиман йагублу



Yüklə 1,88 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə2/21
tarix08.11.2019
ölçüsü1,88 Mb.
#29548
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21
Ebdurrehman Fetelibeyli-Dudenginski


dюnцk чыxa bиlmяzdи. Hяr zaman bu fиkиrdя olmuшam» (19, 
s.121-122).  
Я.Fяtяlиbяylиnиn  atasы  Яlи  bяy Fяtяlиbяylи Naxчыvanыn 
Шяrur rayonunun Dцdяngя, Zeyvя  kяndlяrиnиn bяyи olaraq 
hюrmяtlи, tanыnmыш шяxsиyyяtlяrdяn bиrи olmuшdur. Яlи bяy чar 
Rusиyasыnыn vaxtыnda Tцrkцstan, sonralar Иrяvan qubernи-
yasыnыn sяrhяdи boyu zabиt kиmи xиdmяt etmишdиr. Иrяvan qu-
bernиyasыnda olan vaxt zabиtlяr yыьыncaьыnda bиr rus zabиtи 
mцsяlman dиnиnя иstehza etdиkdя, Яlи bяy qыlыncы иlя rus za-
bиtиnи vurmaq иstяmишdиr. Oradakы zabиtlяr Яlи bяyи sakиtlяш-
dиrmишlяr. Bиr ay sonra Яlи  bяyи  zяhяrlяyиb  юldцrdцlяr. Bю-
yцk oьlu Qulam (Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylиnиn qardaшы) xa-
tыrlayыrdы: «Bиz gяlяn gцnцn sabahы zabиtlяr yыьыncaьыnda ax-
шam yemяyиndяn sonra aьam юzцnц pиs hиss elяdи, gecя yarы-
sыnda keчиndи. Bu xяbяr чatan kиmи qaynы Nяsrulla xan bиr 
neчя nяfяrlя hяrbи hиssяyя gedяrяk Яlи bяyиn cяsяdиnи gяtи-
rиb Dцdяngяdя dяfn elяdи. Bu yolla Яlи bяyи 1910-cu иldя zя-
hяrlяyиb юldцrdцlяr» (45). 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
13
Atasы belя facияlи surяtdя юldцrцlяndя Яbdцrrяhman bя-
yиn иkи yaшы vardы. О, gяnc yaшlarыnda яsgяr getmиш, hяrbи pи-
yada mяktяbиnи bиtиrmиш (35), Azяrbaycan dиvиzиyasыnda zabиt 
olmuшdur. 1935-1936-cы иllяrdя Moskva Hяrbи Akademиyasыna 
oxumaьa gюndяrиlmишdиr. 1937-cи иldя Bakыda mяzunиyyяtdя 
olarkяn яmиsи Яhmяd bяyиn mяslяhяtи иlя Leylи xanыm Qazы-
yeva иlя evlяnmишdиr. Mяzunиyyяtи qurtardыqdan sonra hяyat 
yoldaшыnы, qayыnanasыnы юzц иlя Lenиnqrada (иndиkи Sankt-Pe-
terburq) aparmыш  vя 1940-cы  иlя  qяdяr burada yaшamышlar. 
1938-cи иldя Lenиnqradda иlk юvladы Яlи anadan olub. 
Я.Fяtяlиbяylи Lenиnqradda hяrbи xиdmяtdя olarkяn ba-
cыsы  Sяkиnяyя bu mяzmunda mяktub gюndяrmишdи: “Salam 
mяnиm  яzиzиm, bюyцk bacыm Sяkиnя!  Иlk borcumuz olaraq 
sяnя  vя  bиzиm  яzиz uшaqlarыmыza salam gюndяrиrиk. Bиz  чox 
rahat Lenиnqrada gяldиk vя vaxtыmыzы  чox  шяn vя xoшbяxt 
keчиrиrиk. Leylи  юzцnц tam sahиbя  kиmи  hиss edиr. Burada 
xoшbяxtlиkdяn hava иstиdиr vя bиz Leylи иlя tez-tez gяzиntиyя 
чыxыrыq. Bиz  иndи  bцtцn gцcцmцzlя  aиlя qayьыlarы  иlя  mяшьu-
luq. Чox tезликlя юzцmцzя rahatlыq yaradыrыq. Чox tяяsцflя-
nиrиk kи, sяn bиzи юtцrmяdиn. Xцsusяn Leylи чox heyиfslяnиr. 
Bиzиm “komedиyaчы-artиstиmиz”–mamamыz necя yaшayыr? Bиz 
ondan юtrц чox darыxmышыq. 
Sяkиnя! Bиz sяndяn  чox xahиш edиrиk kи, bиzя tez-tez 
mяktub yazasan. Юpцrцk, sиzи... Abdulla bяyя salamlar. 
Sиzиn Abo vя Leylи. Lenиnqrad” (23). 
Я.Fяtяlиbяylинин qardaшы Seyfullanыn 1942-cи иldя bacыsыna 
yazdыьы mяktubda иsя bиr mяqam xцsusи olaraq vurьulanыr: 
Abo hardadыr? Nиyя ondan xяbяr yoxdur? Nиyя evя 
mяktub yazmыr?” Seyfullanыn yazdыьы mяktub: “Яzиz bacыm, 
nurи-чeшmиm Sяkиnя! Sиzя  sяmиmи  qяlbdяn salamыm var. 
Mяktubunu vя teleqramыnыzы aldыm. Bиlsяnиz nя  qяdяr  шad 
oldum! Sяkиnяcan, mяn  цч aydыr kи,  Чerepovets  шяhяrиndя 
hяrbи  mяktяbdя oxuyuram. Bиr azdan sonra qurtarыb ola-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
14
caьам  bиzиm qыzыl ordunun leytenantы. Sяkиnяcan, mяnиm 
mяktubumu alan kиmи yaz gюrцm Abodan mяktub alыrsan-
mы? Abo hardadыr? Nя цчцn mяnя mяktub yazmыr? Abonun 
aиlяsи hardadыr? Sяkиnяcan, sиz Abonun цнванына гярарэаща 
yazыb soruшun Abonun hal-hazыrda harda olmaьыnы? Mяn dя 
yazыb soruшacaьam. Sяkиnяcan,  яmиmgиl necяdиrlяr? Nя 
цчцn mяnиm mяktubuma cavab yazmыrlar?  Яzиz bacыm! 
Abodan bиr xяbяr bиlяn kиmи mяnя yaz! Mяn dя bиlяn kиmи 
Sиzя yazacam. Sяkиnяcan, mяnиm hяyat yoldaшыm Eladan 
чox salamлар  сизя.  Шяklиnи  sиzя  gюndяrяcяm. Mяnиm  яzиzlя-
rиm–balalarыn–Rяfиqя qыzыm, abиd oьlum, Dadaшыm necяdиr-
lяr? Mяnиm  яvяzиmdяn onlarы baьrыna bas, bяrk-bяrk  юp. 
Mцmkцn edяn kиmи  gяlяcяm sиzиn gюrцшцnцzя. Mяndяn 
чox-чox salam Abdullaya. Mяnя mяktub tez-tez yaz. Mяnя 
mяktubу «dovostrebovanиya» yazыn. Q.Чerepovets «dovost-
rebovanиya». Юpцrяm sиzи. Baьrыma basыram bяrk-bяrк Sиzиn 
Seyfи. 25/Ы.42” (23). 
Qeyd edяk kи, Seyfulla qardaшы Яbdцrrяhman Fяtяlиbяy-
lиdяn sonralar xяbяr tutdu vя Иtalиyadan Almanиyaya – onun 
yanыna gяldи. Seyfullanыn alman vяtяndaшlыьы  иlя baьlы  cиddи 
problemlяrи olsa da, qardaшы Яbdцrrяhman ona kюmяk etdи. 
Onun Nйу-Уlmda yaшamasыna шяraиt yaratdы. Vя юzц dя tez-
tez Mцnhendяn gяlиb ona baш чяkиrdи. Seyfullanыn юlцmц иlя 
dя baьlы mцяmmalы fиkиrlяr sюylяnиlиrdи. Belя mяlum olur kи, 
o velоsиpedlя gedяrkяn maшыn vurub юldцrmцшdц. Onun юlц-
mцnцn tяsadцf olmasыna cиddи шцbhяlяr olsa da, genиш tяhqи-
qat aparыlmadы. Seyfullanы иsя 1951-cи иldя Hйу-Уlm шяhяrиnиn 
qяbиrstanlыьыnda dяfn etdиlяr. Qardaшыnыn facияlи  юlцmц    Я. 
Fяtяlиbяylиnи bяrk sarsыtmышdы. 
Qeyd edяk kи, Я.Fяtяlиbяylи olduqca bacarыqlы zabиt иdи. 
O, 1939-cu иldя  Fиnlandиya mцharиbяsиndя  ишtиrak etmиш, 
«Qыrmыzы Ulduz» ordenи иlя tяltиf olunmuшdu. O, bиr mцddяt 
Lenиnqrad daиrяsи qяrargahыnda 6-cы шюbяnиn rяиsи ишlяmишdиr. 
1940-cы  иldя Sovet ordu hиssяlяrи Prиbaltиka respublиkalarыnы 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
15
ишьal etdиkdяn sonra, Я.Fяtяlиbяylи  Rиqada yerlяшяn hяrbи 
qяrargaha gюndяrиlmиш, orada almanlara яsиr dцшmцшdц.   
Azяrbaycan Mиllи Qurtuluш Hяrяkatыnыn bюyцk иdeoloqu 
M. Я. Rяsulzadя dя Я. Fяtяlиbяylини yцksяk qиymяtlяndиrиr vя 
onunla иlk gюrцшцnц belя xatыrlayыrdы: «Hяrarяtlи vя anlayышlы 
bиr яsgяrlя qarшыlaшmышdыm. Mиllи davanыn яsaslarыnы vя mцca-
dиlя kadrosunun proqramыnы  mяndяn duymuш, mяmnun ol-
muшdu. Mиllи Azяrbaycan Komиtяsи, nasиst alman mяqamla-
rыna mяram anlada bиlmяdи. Hиtler «heч  bиr komиtя  иstяmи-
rяm» demиш, tяшkиl olunan mиllи legиonlarla ordu qяrargahы 
arasыnda rabиtя vяzиfяsиnи aparan mяhdud vя mцяyyяn ишlяrlя 
baьlы olan «Rabиtя Heyяtlяrи» (Яlaqяlяr heyяtи) qurulmasыnы 
яmr etmишdи. Azяrbaycan «Rabиtя  Hеyяtи”nиn baшыna da 
mяrhum Fяtяlиbяylи gяtиrиlmишdир 
Иш bu шяkиl alыnca, mayor Fяtяlиbяylиyя mцvяffяqиyyяt-
lяr tяmяnna edяrяk, fяalиyyяt sahяsиndяn чяkиlmиш vя mиllи 
яsaslarыmыza sadиq qaldыьы mцddяtcя, onu mяnяn dяstяklя-
yяcяyиmиzи vяd etmишdиk» (31, s.11-14). 
Mцhacиrяt иllяrиndя sovet rejиmиnя qarшы иdeolojи mцбa-
ризя aparmыш, «Hakиmиyyяtиn texnologиyasы», «Partokratи-
ya», Stalиn vя Berиya haqqыnda kиtablar mцяllиfи kиmи tanыn-
mыш,  яslяn  чeчen mиllяtиndяn olan Яbdцrrяhman Avtorxanov 
Я.Fяtяlиbяylиnи belя dяyяrlяndиrиrdи: «943-cц иlиn ortalarыnda 
Berlиndя Vermaxtыn Alи Baш Komandanlыьыnыn qяbulunda 
mяn qafqazlы  gюrцnцшцndя olan, sovet hяrbи  яsиrи formasы 
geymиш  vя  bцtцn xarиcи  gюrцnцшцndяn dцшяrgяdяn yenиcя 
azad edиlmиш  инсан  тясири  баьышлайан  bиr zabиtlя qarшыlaшdыm. 
Bu adam чox  гарадинмяз  gюrцnцr vя  юz daxиlи qayьыlarы, 
fиkиrlяrи иlя mяшьul иdи kи, gюrяsяn onu тале иndи nя иlя цzlяш-
dиrяcяk. Qяbulda adamlar чox  иdи  vя uzun tяrяddцddяn 
sonra ona yaxыnlaшыb soruшdum: - сяn qafqazlы deyиlsяn? 
Gюzlяnиlmяyяn sualdan hяmиn adam чaшdы  vя cavab яvя-
zиnя  mяnя sual verdи: Bяs  сиz qafqazlыsыnыzmы? Mяn  юzцmц 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
16
tяqdиm etdиm. O da юzцnц  tяqdиm etdи: azяrbaycanlы Abo 
Dцdяngиnskи, sovet ordusunun keчmиш mayoru. O vaxtdan 
bиzиm dostluьumuz baшladы. Иnanыram ки, юmrцndя bиr dяfя 
Abo  иlя qarшыlaшan  шяxs, bu qeyrи-adи  иnsanы  hеч zaman 
unuda bиlmяz. Onun mцsbяt шяxsи keyfиyyяtlяrи, шahzadяlиyи 
чяtиnlиyя dцшяnя kюmяyя hazыr olmasы hamыnы heyran edиrdи. 
Bax  onun bu keyfиyyяtlяrиndяn qatиl Mиkayыl  Иsmayыlovu 
onu юldцrmяyя gюndяrmиш “NKVD” иstиfadя etdи. 
Abo Dцdяngиnskи (mяn heч vaxt ondan яsl famиlиyasыnы 
soruшmurdum-Dцdяngиnskиdиr, yaxud Fяtяlиbяylиdиr) hяrbи 
яsиrlяr dцшяrgяsиndяn azad edиldиkdяn sonra OKV (Alи Baш 
Komandanlыq) ona Azяrbaycan legиonуna komandирlик et-
mяyи tяklиf etdи (Almanlar шяrq xalqlarыndan belя legиonlar 
yaradыrdыlar: Tцrkцstan, Azяrbaycan, ermяnи, gцrcц, шиmalи 
qafqazlы vя s.)... Abo doьma Azяrbaycanыnы цrяkdяn sevиr-
dи, lakиn шovиnиst deyиldи. O, alovlu vя иnamlы Qafqaz patrиotu 
иdи. Qafqaz bu gцn  чox aьыr vя  kяdяrlи  gцnlяrиnи yaшayыr. 
Иnanыram kи, bиzиm цmumи Qafqaz evиmиz qardaшlыq dцnya-
sыna qayыdacaq vя bu, Fяtяlиbяylиyя qoyulan яn yaxшы абидя 
olacaq» (58; 59, s.59-60). 
Я.Fяtяlиbяylиnиn Azяrbaycan Иrtиbat Qяrargahыna gяtи-
rиlmяsиnи vя bu ишя rяhbяrlиyиnи keчmиш legиoner Mяhяmmяd 
Kяngяrlи belя xatыrlayыrdы: «O, Azяrbaycan legиonunun la-
yиqlи  mюvqeyиnи  nцmayиш etdиrmяk  цчцn legиonun cяbhяyя 
gюndяrиlmяsиnи alman mяqamlarыna tюvsиyя etmиш vя sonra-
dan cяbhяlяrdя qыzыllara qarшы mцcadиlяdя gюstяrmиш olduq-
larы цstцn bacarыq vя qяhrяmanlыqlardan dolayы alman mя-
qamlarы tяrяfиndяn «Aslan» adы verиlяn 804-cц tabur иlk dя-
fя olaraq 1942-cи  иldя Qafqasya cяbhяsиnя  sюvq edиlmишdи. 
Gecяnи gцndцzя qataraq чalышmanыn nяtиcяsиndя qыsa bиr za-
mandan sonra bцtцn hazыrlыqlarы tamamlanan beш azяrи ta-
buru da 17-cи alman ordusuna baьlanaraq cяnub cяbhяsиn-
dяkи savaшlarda, xцsusяn Krыm cяbhяsиndя  bюyцk bacarыq-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
17
lar gюstяrmишdиlяr» (44). 
Keчmиш legиonerlяrdяn  Яflan Muьan da Я.Fяtяlиbяylи-
nиn alman hяrbи daиrяlяrиndя bюyцk nцfuza malиk olmasы иlя 
baьlы maraqlы mяlumatlar чap etdиrmишdи. O, yazыrdы kи, ko-
mandиrи olduьum bиrиncи taburu яslяn ruslardan иbarяt olan 
Don kazaklarыnыn tяшkиl etdиyи  bиrlиklяrя  bиrlяшdиrmяk  иstя-
yиrdиlяr. Lakиn Berlиnя gedиb Я. Fяtяlиbяylиyя problemи чat-
dыrdыqdan sonra o, qыsa bиr zamanda hяr шeyи bиzиm xeyrи-
mиzя hяll etdи (22, s. 13-14). 
Bu onun alman hяrbи komandanlыьыnda yцksяk яlaqя-
lяrиnиn olduьunu gюstяrиrdи.  
Я.Fяtяlиbяylиnиn dюyцшlяrdяkи cяsurluьu, qяhrяmanlы-
ьы haqqыnda legиoner Шamиl Atabяy yazыrdы: «1942-cи иlиn or-
talarыndan baшlayaraq Fяtяlиbяylи legиonerlяrlя  bиrlиkdя 
cяbhяdя иdи. Qыsa bиr vaxtda Fяtяlиbяylиnиn baшчыlыьы altыnda 
olan legиonerlяrиn qяhrяmanlыьы almanlarы heyrяtя gяtиrиrdи» 
(60, s. 61-62).  
Mayor  Я.Fяtяlиbяylинин  Алmanиyadakы  fяalиyyяtиnиn 
яn–mцhцmц onun Mилли Azяrbaycan Гурултайыны tяшkиl edиb 
keчиrmяsи oldu. М.Я.Rяsulzadя yazыrdы: «Mяrhum,  цzяrи-
nя aldыьы  vяzиfяyя baшlarkяn «Rabиtя  Hеyяtи”nиn yanыnda 
bиr tяblиьat tяшkиlatы da vцcuda gяtиrmиш, bu mяqsяdlя, 6 
qasыm (noyabr) 1943-dя Berlиndя bиr Qurultay чaьыrmышdы. 
Qurultayыn Fяtяlиbяylиnиn raporu цzяrиnя qяbul etdиyи qя-
rar surяtи  mиllи ana prиnsиplяrя uyьun bиr  шяkиldя  qяlяmя 
alыnmышdыr» (31, s.12). 
Qeyd edяk kи,  1943-cц  иlиn noyabrыn 6-11-dя Berlиndя 
Azяrbaycan «Mиllи  Bиrlиk» Mяclиsиnиn tяшяbbцsц  иlя  чaьыrы-
lan Azяrbaycan Qurultayыnыn bюyцk яhяmиyyяtи oldu. Belя 
kи, dиgяr xalqlarыn mцhacиr vя legиonerlяrи arasыnda  иlkиn 
olaraq azяrbaycanlыlar юz qurultaylarыnы keчиrdиlяr. Бу Гу-
рултайын  кечирилмясиндя  Я.Fяtяlиbяylиnиn  бюйцк  ролу  ол-
мушдур. 
Mцharиbяnиn sonlarыna yaxыn ися Шяrq cяbhяsиndя vu-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
18
ruшan Azяrbaycan legиonerlяrиnиn sovet ordu hиssяlяrиnиn 
яlиnя keчmяmяsи  цчцn  Я.Fяtяlиbяylиnиn tяшяbbцsц  иlя  bиr-
lиklяrиn яvvяlcя cяnub vя qяrb cяbhяlяrиnя, bиr mцddяtdяn 
sonra иsя o dюvrdя daha sakиt bюlgя olan Иtalиyaya kючцrцl-
mяsиnя baшlanыldы. Qeyd edяk kи, bu чox чяtиn vя aьыr pro-
sesиn hяyata keчиrиlmяsиndя mayor Я.Fяtяlиbяylиnиn bюyцk 
xиdmяtlяrи olmuшdu (140).  
1945-cи  иlиn  майын 9-da Almanиyanыn tяslиm olmasыna 
baxmayaraq, legиonerlяrиn taleyи  шцbhя altыnda  иdи. Onlar 
mцttяfиqlяrиn tяrяfиndя qalmaьa чalышыr, sovet ordu hиssяlя-
rиnя tabe olmaq иstяmиrdиlяr. 
Sovet tяblиьatчыlarы  mцxtяlиf vasиtяlяrlя legиonlardakы 
zabиt vя яsgяrlяr arasыnda mцnaqишяlяr dя yaratmaьa cяhd 
gюstяrиrdиlяr. Onlar legиonerlяrи иnandыrmaьa чalышыrdыlar kи, 
sovet hюkumяtи tюrяtdиklяrи nюqsanlara baxmayaraq, bцtцn 
sadя яsgяrlяrи baьышlayacaq. 
Lakиn, legиonerlяr bu tяblиьata elя cиddи яhяmиyyяt ver-
mиr, иnanmыrdыlar. Sovet komandиrlяrиnиn Amerиkanыn 12-cи 
korpusunun komandиrи general-mayor Le Ray Иrvиnlя legиo-
nerlяrиn sиlahsыzlaшdыrыlmasы  иlя baьlы danышыqlarы da nяtиcя 
vermиrdи. Lakиn Sovet ordu hиssяlяrиnиn legиonlarыn mюvqe-
lяrиnя getdиkcя yaxыnlaшmasы vяzиyyяtиn gяrgиnlяшdиyиnи gюs-
tяrиrdи. 
Sovet tяblиьatыna иnanыb kюnцllц tяslиm olanlarыn taleyи 
haqqыnda artыq qorxulu xяbяrlяr eшиdиlиrdи. 1945-cи иlиn ма-
йын 12-dя Vlasov ordusunda xиdmяt edиb dяstяsи иlя Qыrmыzы 
Orduya keчmиш  bиr zabиtи  юz  яsgяrlяrи qarшыsыnda gцllяlяdи-
lяr. Qorxub qaчmaq иstяyяnlяrи иsя pulemyot atяши иlя mяhv 
etdиlяr. Шlyusselburq yaxыnlыьыndakы dцшяrgяdя onlarla zabи-
tи dя tabeчиlиyиndя olan legиonerlяrиn sыrasы qarшыsыnda gцllя-
lяdиlяr. Qalanlarыnы иsя namяlum иstиqamяtя apardыlar. 
Майын 12-dя general Vlasov amerиkalы zabиtlяrlя danышыq-
lardan qayыdarkяn sovet zabиtlяrи tяrяfиndяn hяbs edиlиb 25-cи 
tank korpusunun qяrargahыna gяtиrиldи. Sonradan marшal 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
19
Konevиn  яmrи  иlя Drezdenя, oradan tяyyarя  иlя Moskvaya 
gюndяrиldи (126, s.226-227). 
Eynи zamanda mцharиbя sona yaxыnlaшdыqca иmkan ta-
pan яsиrlяrdяn dцшяrgяlяrdяn qaчanlar da az olmurdu. Al-
manиyanыn sиlah nazиrи  Шpeyerиn mяlumatыna gюrя, yalnыz 
1944-cц иldя qaчanlarыn sayы 500 mиnя yaxыn иdи. Bиr mиlyon-
dan  чox  яsиr  иsя  Qыzыl Ordu яrazиlяrи azad etdиkdяn sonra, 
ordu hиssяlяrиnя qoшulub onun sыralarыnda vuruшurdular. 
Lakиn bu adamlarыn hamыsыnы qarшыda eynи tale gюzlяyиr-
dи. Stalиnиn verdиyи яmrdяn иsя чoxlarыnыn mяlumatы yox иdи. 
Mцharиbя  hяlя  bиtmяmиш Stalиnиn  яmrиndя  gюstяrиlmишdи: 
«1-cи, 2-cи Belorusиya vя 1, 2, 3 vя 4-cц Ukrayna cяbhяsиnиn 
komandиrlяrиnя-yoldaш Berиyaya, yoldaш Merkulova, yoldaш 
Abakumova, yoldaш Qolиkova, yoldaш Xrulevя, yoldaш Qo-
lubevя. Cяbhя Hяrbи Шuralarы arxa rayonlarda keчmиш hяrbи 
яsиrlяr vя  kючцrцlmцш sovet vяtяndaшlarыnыn yerlяшdиrиlmяsи 
vя saxlanmasы  цчцn hяr bиrиndя 10000 nяfяrlиk dцшяrgяlяr 
yaradыlsыn. Yoxlamaq tapшыrыlsыn: keчmиш  Qыzыl Ordunun 
hяrbи xиdmяtчиlяrиnя - «SMERШ» яkskяшfиyyat orqanlarыna; 
mцlkи шяxslяrя-XDИK, XDTK, «SMERШ»-иn komиssиyalarы-
na. И. Stalиn» (109). 
SSRИ Xalq Daxиlи Ишlяr Komиssarlыьыnda иsя keчmиш hяr-
bи  яsиrlяrlя  иш aparan ayrыca  иdarя  fяalиyyяt gюstяrиrdи. Bu 
иdarяnиn mяшьul olduьu  шяxslяrиn  яksяrиyyяtи  vяtяnя  xяya-
nяtdя-58-cи maddя иlя иttиham olunurdular. Mяhz bu иdarя-
nиn яmяkdaшlarы 1945-cи иlиn oktyabrыn 1-dяn 5200 sovet vя-
tяndaшыnы «tяmиzlяdиlяr». Mцttяfиqlяr tяrяfиndяn иsя buraya 
2.034 nяfяr tяhvиl verиlmишdи.  58-cи maddя  иlя  иttиham olu-
nanlarыn saxlanmasы  цчцn Stalиnиn  яmrиnя  mцvafиq olaraq 
100-dяn чox dцшяrgя yaradыlmышdы. 
Lakиn bu dцшяrgяlяr vя oradakы adamlarыn чoxunun ta-
leyи  hяlя  mцяmmalы olaraq qalmaqdadыr. Mяnbяlяrdя  иsя 
daha чox Иrkutsk vиlayяtиnиn Чunsk rayonundakы dцшяrgяlя-
rиn adыna rast gяlmяk mцmkцndцr.  

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
20
Mцharиbяnиn sona чatmasы Azяrbaycan legиonerlяrиnиn 
dя taleyиnи шцbhя altыna almышdы. Baшda mayor Я.Fяtяlиbяylи 
olmaqla azяrbaycanlы legиonerlяrиn bиr hиssяsи Иtalиyanыn  ши-
malыnda иngиlиslяrиn nяzarяtи altыnda qalыrdыlar vя hяr zaman 
sovet qoшunlarыna tяslиm edиlя bиlяrdиlяr. 
Азярбайъан legиonerlяrиnиn  хиласы  вя  айры-айры  юлкялярдя 
мяскунлашмасы  цчцн  ясас  фяалиййяти  М.Я.Рясулзадя  вя  Я. 
Fяtяlиbяylи  апарырды.  Беля  ки,  М.Я.Рясулзадя  Алманийанын 
Мцнщен  шящяриндя,  Я.Fяtяlиbяylи  ися  Италийанын  Рома  шящя-
риндя бу иши давам етдирирдиляр. 
Qeyd etdиyиmиz kиmи,  Я.Fяtяlиbяylинин    baшчыlыьы  алтында 
олан legиonerlяrиn bюyцk bиr hиssяsи  Иtalиyada  иngиlиslяrиn nя-
zarяtи altыnda saxlanыlыrdы.  Я.Fяtяlиbяylинин 1947-cи  иlиn de-
kabrыn 5-dя C.Hacыbяylиyя  gюndяrdиyи  mяktubda  bu haqda 
maraqlы  mяlumatlar vardыr. O, mяktubda yazыrdы:  «Mяnиm 
яzиzиm Ceyhun bяy! Fuad mяnя mяlumat verdи kи, tez-tez xяs-
tяlяnиrsиnиz. Юzцnцzц qoruyun. Olsun kи, tezlиklя, bюyцk Alla-
hыn kюmяyи  иlя  bиz yenиdяn mцъaщидяmиzи baшlayaq. Beynяl-
xalq vяzиyyяt getdиkcя  bиzиm xeyrиmиzя  dяyишиr. Mяn daha 
чox 1948-cи  иlя  цmиdlя baxыram. Avropa dцшяrgяlяrиndяkи 
hяmvяtяnlяrиmиzиn vяzиyyяtи dюzцlmяzdиr. Цчцncц иldиr kи, bu-
rada чыrpыnыrыq, lakиn qardaшlarыmыz hamыmыza bиganяdиr. Olsun 
kи, Mиsиrиn kюmяyи иlя adamlarыmыzы Иtalиyadan gюndяrя bиldиk. 
Artыq  иkиncи aydыr kи, Zahиd xan Qahиrяdяdиr vя qaчqыnlarыn 
problemlяrи иlя mяшьuldur. O, bцtцn mцsяlman юlkяlяrи hюku-
mяtlяrи иlя яlaqя saxlayыr. Hяlяlиk, Иordanиya vя Иraq юlkяlяrи 
2-3 mиn qяbul gюtцrmяyя razыlыq verиblяr. Pakиstanыn da qяra-
rыnы gюzlяyиrиk. Иtalиyadakы bцtцn mцsяlmanlarы gюndяrdиkdяn 
sonra юzцm Mиsиrя gedиb, orada Almanиyadan, Avstralиyadan, 
Иsveчrяdяn gяlяnlяrи qяbul edяcяyяm. Gюrяcяyиmиz baшqa иш-
lяrlя baьlы  иsя Fuad sиzя genиш  mяlumat verяcяk. Mяnиm aи-
lяm иsя hяlя dя dцшяrgяdя яzиyyяt чяkиr. Onlarы gюrя dя bиl-
mиrяm.  Иnшallah! Onlar da bиrиncи  nяqlиyyatla gedяcяklяr. 
Яlяsgяrov artыq Tцrkиyяdяdиr vя  Zиyad bяy onu ишя  dцzяlt-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
21
mишdиr. Lakиn onun aиlяsи иsя hяlя dя buradadыr. Mяn чalышaca-
ьam kи, onlarы Mиsиrя gюndяrиm, oradan иsя Tцrkиyяyя getsиn-
lяr. Zюhrя xanыmыn яllяrиnи юpцrяm. Sиzи vя Tиmurчиnи qucaq-
layыram. Sиzиn Abo» (114). 
Mayor Я.Fяtяlиbяylинин vя dиgяr legиonerlяrиn mцharиbя-
dяn sonrakы hяyatы aьыr keчdи. Я.Fяtяlиbяylи  aиlяsи иlя bиrlиk-
dя bюyцk чяtиnlиkdяn sonra иngиlиslяrиn яsarяtиndяn qurtula 
bиldи. Bиr иl Иtalиyada, иkи иlя qяdяr Mиsиrdя qaldыqdan sonra 
Qяrbи Almanиyaya getmиш, bиr ara Tцrkиyяyя gяlиb bиr neчя 
ay qaldыqdan sonra tяkrar Mцnhenя гайытмыш vя orada ya-
шamышdыр.  
Qeyd edяk kи,  Иtalиyada  иngиlиslяrиn nяzarяtиndя olarkяn 
mayor Фятялибяйли Иngиltяrяnиn baш nazиrи Klement Etlиyя mяk-
tub yazdы.  Hяmиn mяktubda  о,  бюйцк  узагэюрянликля  Совет 
дювляти иля Гярбин мцнасибятинин  эетдикъя писляшяъяйини эюстяр-
мишди. Яслиндя  онун  бу мяктубу «Сойуг  мцщарибя»нин  башлан-
масына бир  ишаря иди. (Гейд едяк ки, онун бу мяктубундан ъями 
18 эцн яввял Чюрчил Фултонда чыхыш едиб ССРИ-йя гаршы сойуг мц-
щарибянин башландыьыны билдирмишди). 
Lakиn mayor Я.Фятялибяйлинин  cиddи problemlяr qaldыr-
dыьы bu mяktub sonradan cavabsыz qaldы.  
Azяrbaycan legиonerlяrиndяn иmkan tapыb Cяnubи Ame-
rиkaya, Amerиkaya, Argentиnaya, Fransaya, Иsveчrяyя,  Чиnя 
dя gedяnlяr oldu. Keчmиш legиoner, sovet ordusunda leyte-
nant, Almanиya ordusunda qauptman olmuш K. Яlяsgяrlи xa-
tиrяlяrиndя yazыrdы  kи, o, vяtяnя qayыdыb hяyatыnы  mяhv et-
mяkdяnsя, Uyьur tцrkц  Gцnbatay  Чиngиz adы altыnda  Чиnя 
getmиш,  юlkяnиn vяtяndaшlыьыnы qяbul etmиш vя  sяkkиz иlя  qя-
dяr orada yaшamышdы (75). K.Яlяsgяrlи yalnыz 1955-cи  иldя 
Xruшшovun verdиyи  bяraяtdяn sonra Azяrbaycana qayыtmыш-
dыр. 
Qeyd etdиyиmиz kиmи, SSRИ-yя qayыdan яsиrlяrи vя legиo-
nerlяrи aьыr cяzalar gюzlяyиrdи. Stalиnиn 1941-cи иlиn 16 avqus-
tunda verdиyи 270 saylы яmrя яsasяn яsиr dцшmцш bцtцn sovet 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
22
яsgяrlяrи qиyabи olaraq gцllяlяnmяyя mяhkum edиlmишdиlяr.  
Mцttяfиq dюvlяtlяrdяn olan Иngиltяrя 1944-1946-cы иllяr-
dя 32.259 hяrbи  яsиrи Sovet hюkumяtиnя  tяhvиl vermишdи. 
Hяrbи яsиrlяrиn tяhvиl verиlmя яmяlиyyatыna Иngиlиs feldmar-
шalы Aleksandr baшчыlыq edиrdи. 1919-1920-cи иllяrdя bolшevиk-
lяrя qarшы vuruшmuш feldmarшal Aleksandr яvvяlcя  яsиrlяrи 
vermяkdя tяrяddцd gюstяrsя dя, sonradan шяxsяn Чюrчиldяn 
cиddи xяbяrdarlыq almыш, яmrя tabe olmuшdu. 
Tяяssцflяr kи, mцttяfиq dюvlяtlяr, o cцmlяdяn, Иngиltяrя 
- Yalta mцqavиlяsиndя nяzяrdя tutulmadыьыna baxmayaraq, 
keчmиш  mцhacиrlяrи  dя sovetlяrя  tяhvиl verиrdи. 1430 nяfяr 
keчmиш mцhacиr yanlыш olaraq sovet dюvlяtиnя gюndяrиlmишdи. 
Xalq Komиssarlar Sovetиnиn tяhvиl verиlmя  ишlяrи  цzrя  sяla-
hиyyяtlи  nцmayяndяsи general-polkovnиk F.И.Qolиkovun 
1945-cи иl 7 sentyabr tarиxlи mя’lumatыna яsasяn hяmиn vax-
ta kиmи sovet hюkumяtиnя 2.229.552 nяfяr tяhvиl verиlmишdи. 
Buraya hяrbи яsиrlяrlя yanaшы, zorla Almanиyaya kючцrцlяn-
lяr dя daxиl иdи (126, s. 240). 
Иlk tяhvиl verиlяnlяrиn чoxunu gцllяlяyиr, qalanlarыna 25 иl 
иш kяsиr, Sиbиrя, Vorkutaya, Иntaya, Asbestя, Norиlskя, Tayшe-
tя, Kemerovo vиlayяtиndяkи  dцшяrgяlяrdя  aьыr  ишlяrя  gюndя-
rиrdиlяr. 
ABШ  vя  Иngиltяrяnиn nяzarяtи altыnda yaшayan hяrbи 
яsиrlяr, mцhacиrlяr, mцxtяlиf sяlahиyyяtlи adamlara da mцra-
cияtlяr edиrdиlяr. General-mayor Meandrovun xanыm Ruz-
Yüklə 1,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin