dюnцk чыxa bиlmяzdи. Hяr zaman bu fиkиrdя olmuшam» (19,
s.121-122).
Я.Fяtяlиbяylиnиn atasы Яlи bяy Fяtяlиbяylи Naxчыvanыn
Шяrur rayonunun Dцdяngя, Zeyvя kяndlяrиnиn bяyи olaraq
hюrmяtlи, tanыnmыш шяxsиyyяtlяrdяn bиrи olmuшdur. Яlи bяy чar
Rusиyasыnыn vaxtыnda Tцrkцstan, sonralar Иrяvan qubernи-
yasыnыn sяrhяdи boyu zabиt kиmи xиdmяt etmишdиr. Иrяvan qu-
bernиyasыnda olan vaxt zabиtlяr yыьыncaьыnda bиr rus zabиtи
mцsяlman dиnиnя иstehza etdиkdя, Яlи bяy qыlыncы иlя rus za-
bиtиnи vurmaq иstяmишdиr. Oradakы zabиtlяr Яlи bяyи sakиtlяш-
dиrmишlяr. Bиr ay sonra Яlи bяyи zяhяrlяyиb юldцrdцlяr. Bю-
yцk oьlu Qulam (Яbdцrrяhman Fяtяlиbяylиnиn qardaшы) xa-
tыrlayыrdы: «Bиz gяlяn gцnцn sabahы zabиtlяr yыьыncaьыnda ax-
шam yemяyиndяn sonra aьam юzцnц pиs hиss elяdи, gecя yarы-
sыnda keчиndи. Bu xяbяr чatan kиmи qaynы Nяsrulla xan bиr
neчя nяfяrlя hяrbи hиssяyя gedяrяk Яlи bяyиn cяsяdиnи gяtи-
rиb Dцdяngяdя dяfn elяdи. Bu yolla Яlи bяyи 1910-cu иldя zя-
hяrlяyиb юldцrdцlяr» (45).
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
13
Atasы belя facияlи surяtdя юldцrцlяndя Яbdцrrяhman bя-
yиn иkи yaшы vardы. О, gяnc yaшlarыnda яsgяr getmиш, hяrbи pи-
yada mяktяbиnи bиtиrmиш (35), Azяrbaycan dиvиzиyasыnda zabиt
olmuшdur. 1935-1936-cы иllяrdя Moskva Hяrbи Akademиyasыna
oxumaьa gюndяrиlmишdиr. 1937-cи иldя Bakыda mяzunиyyяtdя
olarkяn яmиsи Яhmяd bяyиn mяslяhяtи иlя Leylи xanыm Qazы-
yeva иlя evlяnmишdиr. Mяzunиyyяtи qurtardыqdan sonra hяyat
yoldaшыnы, qayыnanasыnы юzц иlя Lenиnqrada (иndиkи Sankt-Pe-
terburq) aparmыш vя 1940-cы иlя qяdяr burada yaшamышlar.
1938-cи иldя Lenиnqradda иlk юvladы Яlи anadan olub.
Я.Fяtяlиbяylи Lenиnqradda hяrbи xиdmяtdя olarkяn ba-
cыsы Sяkиnяyя bu mяzmunda mяktub gюndяrmишdи: “Salam
mяnиm яzиzиm, bюyцk bacыm Sяkиnя! Иlk borcumuz olaraq
sяnя vя bиzиm яzиz uшaqlarыmыza salam gюndяrиrиk. Bиz чox
rahat Lenиnqrada gяldиk vя vaxtыmыzы чox шяn vя xoшbяxt
keчиrиrиk. Leylи юzцnц tam sahиbя kиmи hиss edиr. Burada
xoшbяxtlиkdяn hava иstиdиr vя bиz Leylи иlя tez-tez gяzиntиyя
чыxыrыq. Bиz иndи bцtцn gцcцmцzlя aиlя qayьыlarы иlя mяшьu-
luq. Чox tезликlя юzцmцzя rahatlыq yaradыrыq. Чox tяяsцflя-
nиrиk kи, sяn bиzи юtцrmяdиn. Xцsusяn Leylи чox heyиfslяnиr.
Bиzиm “komedиyaчы-artиstиmиz”–mamamыz necя yaшayыr? Bиz
ondan юtrц чox darыxmышыq.
Sяkиnя! Bиz sяndяn чox xahиш edиrиk kи, bиzя tez-tez
mяktub yazasan. Юpцrцk, sиzи... Abdulla bяyя salamlar.
Sиzиn Abo vя Leylи. Lenиnqrad” (23).
Я.Fяtяlиbяylинин qardaшы Seyfullanыn 1942-cи иldя bacыsыna
yazdыьы mяktubda иsя bиr mяqam xцsusи olaraq vurьulanыr:
“ Abo hardadыr? Nиyя ondan xяbяr yoxdur? Nиyя evя
mяktub yazmыr?” Seyfullanыn yazdыьы mяktub: “Яzиz bacыm,
nurи-чeшmиm Sяkиnя! Sиzя sяmиmи qяlbdяn salamыm var.
Mяktubunu vя teleqramыnыzы aldыm. Bиlsяnиz nя qяdяr шad
oldum! Sяkиnяcan, mяn цч aydыr kи, Чerepovets шяhяrиndя
hяrbи mяktяbdя oxuyuram. Bиr azdan sonra qurtarыb ola-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
14
caьам bиzиm qыzыl ordunun leytenantы. Sяkиnяcan, mяnиm
mяktubumu alan kиmи yaz gюrцm Abodan mяktub alыrsan-
mы? Abo hardadыr? Nя цчцn mяnя mяktub yazmыr? Abonun
aиlяsи hardadыr? Sяkиnяcan, sиz Abonun цнванына гярарэаща
yazыb soruшun Abonun hal-hazыrda harda olmaьыnы? Mяn dя
yazыb soruшacaьam. Sяkиnяcan, яmиmgиl necяdиrlяr? Nя
цчцn mяnиm mяktubuma cavab yazmыrlar? Яzиz bacыm!
Abodan bиr xяbяr bиlяn kиmи mяnя yaz! Mяn dя bиlяn kиmи
Sиzя yazacam. Sяkиnяcan, mяnиm hяyat yoldaшыm Eladan
чox salamлар сизя. Шяklиnи sиzя gюndяrяcяm. Mяnиm яzиzlя-
rиm–balalarыn–Rяfиqя qыzыm, abиd oьlum, Dadaшыm necяdиr-
lяr? Mяnиm яvяzиmdяn onlarы baьrыna bas, bяrk-bяrk юp.
Mцmkцn edяn kиmи gяlяcяm sиzиn gюrцшцnцzя. Mяndяn
чox-чox salam Abdullaya. Mяnя mяktub tez-tez yaz. Mяnя
mяktubу «dovostrebovanиya» yazыn. Q.Чerepovets «dovost-
rebovanиya». Юpцrяm sиzи. Baьrыma basыram bяrk-bяrк Sиzиn
Seyfи. 25/Ы.42” (23).
Qeyd edяk kи, Seyfulla qardaшы Яbdцrrяhman Fяtяlиbяy-
lиdяn sonralar xяbяr tutdu vя Иtalиyadan Almanиyaya – onun
yanыna gяldи. Seyfullanыn alman vяtяndaшlыьы иlя baьlы cиddи
problemlяrи olsa da, qardaшы Яbdцrrяhman ona kюmяk etdи.
Onun Nйу-Уlmda yaшamasыna шяraиt yaratdы. Vя юzц dя tez-
tez Mцnhendяn gяlиb ona baш чяkиrdи. Seyfullanыn юlцmц иlя
dя baьlы mцяmmalы fиkиrlяr sюylяnиlиrdи. Belя mяlum olur kи,
o velоsиpedlя gedяrkяn maшыn vurub юldцrmцшdц. Onun юlц-
mцnцn tяsadцf olmasыna cиddи шцbhяlяr olsa da, genиш tяhqи-
qat aparыlmadы. Seyfullanы иsя 1951-cи иldя Hйу-Уlm шяhяrиnиn
qяbиrstanlыьыnda dяfn etdиlяr. Qardaшыnыn facияlи юlцmц Я.
Fяtяlиbяylиnи bяrk sarsыtmышdы.
Qeyd edяk kи, Я.Fяtяlиbяylи olduqca bacarыqlы zabиt иdи.
O, 1939-cu иldя Fиnlandиya mцharиbяsиndя ишtиrak etmиш,
«Qыrmыzы Ulduz» ordenи иlя tяltиf olunmuшdu. O, bиr mцddяt
Lenиnqrad daиrяsи qяrargahыnda 6-cы шюbяnиn rяиsи ишlяmишdиr.
1940-cы иldя Sovet ordu hиssяlяrи Prиbaltиka respublиkalarыnы
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
15
ишьal etdиkdяn sonra, Я.Fяtяlиbяylи Rиqada yerlяшяn hяrbи
qяrargaha gюndяrиlmиш, orada almanlara яsиr dцшmцшdц.
Azяrbaycan Mиllи Qurtuluш Hяrяkatыnыn bюyцk иdeoloqu
M. Я. Rяsulzadя dя Я. Fяtяlиbяylини yцksяk qиymяtlяndиrиr vя
onunla иlk gюrцшцnц belя xatыrlayыrdы: «Hяrarяtlи vя anlayышlы
bиr яsgяrlя qarшыlaшmышdыm. Mиllи davanыn яsaslarыnы vя mцca-
dиlя kadrosunun proqramыnы mяndяn duymuш, mяmnun ol-
muшdu. Mиllи Azяrbaycan Komиtяsи, nasиst alman mяqamla-
rыna mяram anlada bиlmяdи. Hиtler «heч bиr komиtя иstяmи-
rяm» demиш, tяшkиl olunan mиllи legиonlarla ordu qяrargahы
arasыnda rabиtя vяzиfяsиnи aparan mяhdud vя mцяyyяn ишlяrlя
baьlы olan «Rabиtя Heyяtlяrи» (Яlaqяlяr heyяtи) qurulmasыnы
яmr etmишdи. Azяrbaycan «Rabиtя Hеyяtи”nиn baшыna da
mяrhum Fяtяlиbяylи gяtиrиlmишdир
Иш bu шяkиl alыnca, mayor Fяtяlиbяylиyя mцvяffяqиyyяt-
lяr tяmяnna edяrяk, fяalиyyяt sahяsиndяn чяkиlmиш vя mиllи
яsaslarыmыza sadиq qaldыьы mцddяtcя, onu mяnяn dяstяklя-
yяcяyиmиzи vяd etmишdиk» (31, s.11-14).
Mцhacиrяt иllяrиndя sovet rejиmиnя qarшы иdeolojи mцбa-
ризя aparmыш, «Hakиmиyyяtиn texnologиyasы», «Partokratи-
ya», Stalиn vя Berиya haqqыnda kиtablar mцяllиfи kиmи tanыn-
mыш, яslяn чeчen mиllяtиndяn olan Яbdцrrяhman Avtorxanov
Я.Fяtяlиbяylиnи belя dяyяrlяndиrиrdи: «943-cц иlиn ortalarыnda
Berlиndя Vermaxtыn Alи Baш Komandanlыьыnыn qяbulunda
mяn qafqazlы gюrцnцшцndя olan, sovet hяrbи яsиrи formasы
geymиш vя bцtцn xarиcи gюrцnцшцndяn dцшяrgяdяn yenиcя
azad edиlmиш инсан тясири баьышлайан bиr zabиtlя qarшыlaшdыm.
Bu adam чox гарадинмяз gюrцnцr vя юz daxиlи qayьыlarы,
fиkиrlяrи иlя mяшьul иdи kи, gюrяsяn onu тале иndи nя иlя цzlяш-
dиrяcяk. Qяbulda adamlar чox иdи vя uzun tяrяddцddяn
sonra ona yaxыnlaшыb soruшdum: - сяn qafqazlы deyиlsяn?
Gюzlяnиlmяyяn sualdan hяmиn adam чaшdы vя cavab яvя-
zиnя mяnя sual verdи: Bяs сиz qafqazlыsыnыzmы? Mяn юzцmц
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
16
tяqdиm etdиm. O da юzцnц tяqdиm etdи: azяrbaycanlы Abo
Dцdяngиnskи, sovet ordusunun keчmиш mayoru. O vaxtdan
bиzиm dostluьumuz baшladы. Иnanыram ки, юmrцndя bиr dяfя
Abo иlя qarшыlaшan шяxs, bu qeyrи-adи иnsanы hеч zaman
unuda bиlmяz. Onun mцsbяt шяxsи keyfиyyяtlяrи, шahzadяlиyи
чяtиnlиyя dцшяnя kюmяyя hazыr olmasы hamыnы heyran edиrdи.
Bax onun bu keyfиyyяtlяrиndяn qatиl Mиkayыl Иsmayыlovu
onu юldцrmяyя gюndяrmиш “NKVD” иstиfadя etdи.
Abo Dцdяngиnskи (mяn heч vaxt ondan яsl famиlиyasыnы
soruшmurdum-Dцdяngиnskиdиr, yaxud Fяtяlиbяylиdиr) hяrbи
яsиrlяr dцшяrgяsиndяn azad edиldиkdяn sonra OKV (Alи Baш
Komandanlыq) ona Azяrbaycan legиonуna komandирlик et-
mяyи tяklиf etdи (Almanlar шяrq xalqlarыndan belя legиonlar
yaradыrdыlar: Tцrkцstan, Azяrbaycan, ermяnи, gцrcц, шиmalи
qafqazlы vя s.)... Abo doьma Azяrbaycanыnы цrяkdяn sevиr-
dи, lakиn шovиnиst deyиldи. O, alovlu vя иnamlы Qafqaz patrиotu
иdи. Qafqaz bu gцn чox aьыr vя kяdяrlи gцnlяrиnи yaшayыr.
Иnanыram kи, bиzиm цmumи Qafqaz evиmиz qardaшlыq dцnya-
sыna qayыdacaq vя bu, Fяtяlиbяylиyя qoyulan яn yaxшы абидя
olacaq» (58; 59, s.59-60).
Я.Fяtяlиbяylиnиn Azяrbaycan Иrtиbat Qяrargahыna gяtи-
rиlmяsиnи vя bu ишя rяhbяrlиyиnи keчmиш legиoner Mяhяmmяd
Kяngяrlи belя xatыrlayыrdы: «O, Azяrbaycan legиonunun la-
yиqlи mюvqeyиnи nцmayиш etdиrmяk цчцn legиonun cяbhяyя
gюndяrиlmяsиnи alman mяqamlarыna tюvsиyя etmиш vя sonra-
dan cяbhяlяrdя qыzыllara qarшы mцcadиlяdя gюstяrmиш olduq-
larы цstцn bacarыq vя qяhrяmanlыqlardan dolayы alman mя-
qamlarы tяrяfиndяn «Aslan» adы verиlяn 804-cц tabur иlk dя-
fя olaraq 1942-cи иldя Qafqasya cяbhяsиnя sюvq edиlmишdи.
Gecяnи gцndцzя qataraq чalышmanыn nяtиcяsиndя qыsa bиr za-
mandan sonra bцtцn hazыrlыqlarы tamamlanan beш azяrи ta-
buru da 17-cи alman ordusuna baьlanaraq cяnub cяbhяsиn-
dяkи savaшlarda, xцsusяn Krыm cяbhяsиndя bюyцk bacarыq-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
17
lar gюstяrmишdиlяr» (44).
Keчmиш legиonerlяrdяn Яflan Muьan da Я.Fяtяlиbяylи-
nиn alman hяrbи daиrяlяrиndя bюyцk nцfuza malиk olmasы иlя
baьlы maraqlы mяlumatlar чap etdиrmишdи. O, yazыrdы kи, ko-
mandиrи olduьum bиrиncи taburu яslяn ruslardan иbarяt olan
Don kazaklarыnыn tяшkиl etdиyи bиrlиklяrя bиrlяшdиrmяk иstя-
yиrdиlяr. Lakиn Berlиnя gedиb Я. Fяtяlиbяylиyя problemи чat-
dыrdыqdan sonra o, qыsa bиr zamanda hяr шeyи bиzиm xeyrи-
mиzя hяll etdи (22, s. 13-14).
Bu onun alman hяrbи komandanlыьыnda yцksяk яlaqя-
lяrиnиn olduьunu gюstяrиrdи.
Я.Fяtяlиbяylиnиn dюyцшlяrdяkи cяsurluьu, qяhrяmanlы-
ьы haqqыnda legиoner Шamиl Atabяy yazыrdы: «1942-cи иlиn or-
talarыndan baшlayaraq Fяtяlиbяylи legиonerlяrlя bиrlиkdя
cяbhяdя иdи. Qыsa bиr vaxtda Fяtяlиbяylиnиn baшчыlыьы altыnda
olan legиonerlяrиn qяhrяmanlыьы almanlarы heyrяtя gяtиrиrdи»
(60, s. 61-62).
Mayor Я.Fяtяlиbяylинин Алmanиyadakы fяalиyyяtиnиn
яn–mцhцmц onun Mилли Azяrbaycan Гурултайыны tяшkиl edиb
keчиrmяsи oldu. М.Я.Rяsulzadя yazыrdы: «Mяrhum, цzяrи-
nя aldыьы vяzиfяyя baшlarkяn «Rabиtя Hеyяtи”nиn yanыnda
bиr tяblиьat tяшkиlatы da vцcuda gяtиrmиш, bu mяqsяdlя, 6
qasыm (noyabr) 1943-dя Berlиndя bиr Qurultay чaьыrmышdы.
Qurultayыn Fяtяlиbяylиnиn raporu цzяrиnя qяbul etdиyи qя-
rar surяtи mиllи ana prиnsиplяrя uyьun bиr шяkиldя qяlяmя
alыnmышdыr» (31, s.12).
Qeyd edяk kи, 1943-cц иlиn noyabrыn 6-11-dя Berlиndя
Azяrbaycan «Mиllи Bиrlиk» Mяclиsиnиn tяшяbbцsц иlя чaьыrы-
lan Azяrbaycan Qurultayыnыn bюyцk яhяmиyyяtи oldu. Belя
kи, dиgяr xalqlarыn mцhacиr vя legиonerlяrи arasыnda иlkиn
olaraq azяrbaycanlыlar юz qurultaylarыnы keчиrdиlяr. Бу Гу-
рултайын кечирилмясиндя Я.Fяtяlиbяylиnиn бюйцк ролу ол-
мушдур.
Mцharиbяnиn sonlarыna yaxыn ися Шяrq cяbhяsиndя vu-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
18
ruшan Azяrbaycan legиonerlяrиnиn sovet ordu hиssяlяrиnиn
яlиnя keчmяmяsи цчцn Я.Fяtяlиbяylиnиn tяшяbbцsц иlя bиr-
lиklяrиn яvvяlcя cяnub vя qяrb cяbhяlяrиnя, bиr mцddяtdяn
sonra иsя o dюvrdя daha sakиt bюlgя olan Иtalиyaya kючцrцl-
mяsиnя baшlanыldы. Qeyd edяk kи, bu чox чяtиn vя aьыr pro-
sesиn hяyata keчиrиlmяsиndя mayor Я.Fяtяlиbяylиnиn bюyцk
xиdmяtlяrи olmuшdu (140).
1945-cи иlиn майын 9-da Almanиyanыn tяslиm olmasыna
baxmayaraq, legиonerlяrиn taleyи шцbhя altыnda иdи. Onlar
mцttяfиqlяrиn tяrяfиndя qalmaьa чalышыr, sovet ordu hиssяlя-
rиnя tabe olmaq иstяmиrdиlяr.
Sovet tяblиьatчыlarы mцxtяlиf vasиtяlяrlя legиonlardakы
zabиt vя яsgяrlяr arasыnda mцnaqишяlяr dя yaratmaьa cяhd
gюstяrиrdиlяr. Onlar legиonerlяrи иnandыrmaьa чalышыrdыlar kи,
sovet hюkumяtи tюrяtdиklяrи nюqsanlara baxmayaraq, bцtцn
sadя яsgяrlяrи baьышlayacaq.
Lakиn, legиonerlяr bu tяblиьata elя cиddи яhяmиyyяt ver-
mиr, иnanmыrdыlar. Sovet komandиrlяrиnиn Amerиkanыn 12-cи
korpusunun komandиrи general-mayor Le Ray Иrvиnlя legиo-
nerlяrиn sиlahsыzlaшdыrыlmasы иlя baьlы danышыqlarы da nяtиcя
vermиrdи. Lakиn Sovet ordu hиssяlяrиnиn legиonlarыn mюvqe-
lяrиnя getdиkcя yaxыnlaшmasы vяzиyyяtиn gяrgиnlяшdиyиnи gюs-
tяrиrdи.
Sovet tяblиьatыna иnanыb kюnцllц tяslиm olanlarыn taleyи
haqqыnda artыq qorxulu xяbяrlяr eшиdиlиrdи. 1945-cи иlиn ма-
йын 12-dя Vlasov ordusunda xиdmяt edиb dяstяsи иlя Qыrmыzы
Orduya keчmиш bиr zabиtи юz яsgяrlяrи qarшыsыnda gцllяlяdи-
lяr. Qorxub qaчmaq иstяyяnlяrи иsя pulemyot atяши иlя mяhv
etdиlяr. Шlyusselburq yaxыnlыьыndakы dцшяrgяdя onlarla zabи-
tи dя tabeчиlиyиndя olan legиonerlяrиn sыrasы qarшыsыnda gцllя-
lяdиlяr. Qalanlarыnы иsя namяlum иstиqamяtя apardыlar.
Майын 12-dя general Vlasov amerиkalы zabиtlяrlя danышыq-
lardan qayыdarkяn sovet zabиtlяrи tяrяfиndяn hяbs edиlиb 25-cи
tank korpusunun qяrargahыna gяtиrиldи. Sonradan marшal
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
19
Konevиn яmrи иlя Drezdenя, oradan tяyyarя иlя Moskvaya
gюndяrиldи (126, s.226-227).
Eynи zamanda mцharиbя sona yaxыnlaшdыqca иmkan ta-
pan яsиrlяrdяn dцшяrgяlяrdяn qaчanlar da az olmurdu. Al-
manиyanыn sиlah nazиrи Шpeyerиn mяlumatыna gюrя, yalnыz
1944-cц иldя qaчanlarыn sayы 500 mиnя yaxыn иdи. Bиr mиlyon-
dan чox яsиr иsя Qыzыl Ordu яrazиlяrи azad etdиkdяn sonra,
ordu hиssяlяrиnя qoшulub onun sыralarыnda vuruшurdular.
Lakиn bu adamlarыn hamыsыnы qarшыda eynи tale gюzlяyиr-
dи. Stalиnиn verdиyи яmrdяn иsя чoxlarыnыn mяlumatы yox иdи.
Mцharиbя hяlя bиtmяmиш Stalиnиn яmrиndя gюstяrиlmишdи:
«1-cи, 2-cи Belorusиya vя 1, 2, 3 vя 4-cц Ukrayna cяbhяsиnиn
komandиrlяrиnя-yoldaш Berиyaya, yoldaш Merkulova, yoldaш
Abakumova, yoldaш Qolиkova, yoldaш Xrulevя, yoldaш Qo-
lubevя. Cяbhя Hяrbи Шuralarы arxa rayonlarda keчmиш hяrbи
яsиrlяr vя kючцrцlmцш sovet vяtяndaшlarыnыn yerlяшdиrиlmяsи
vя saxlanmasы цчцn hяr bиrиndя 10000 nяfяrlиk dцшяrgяlяr
yaradыlsыn. Yoxlamaq tapшыrыlsыn: keчmиш Qыzыl Ordunun
hяrbи xиdmяtчиlяrиnя - «SMERШ» яkskяшfиyyat orqanlarыna;
mцlkи шяxslяrя-XDИK, XDTK, «SMERШ»-иn komиssиyalarы-
na. И. Stalиn» (109).
SSRИ Xalq Daxиlи Ишlяr Komиssarlыьыnda иsя keчmиш hяr-
bи яsиrlяrlя иш aparan ayrыca иdarя fяalиyyяt gюstяrиrdи. Bu
иdarяnиn mяшьul olduьu шяxslяrиn яksяrиyyяtи vяtяnя xяya-
nяtdя-58-cи maddя иlя иttиham olunurdular. Mяhz bu иdarя-
nиn яmяkdaшlarы 1945-cи иlиn oktyabrыn 1-dяn 5200 sovet vя-
tяndaшыnы «tяmиzlяdиlяr». Mцttяfиqlяr tяrяfиndяn иsя buraya
2.034 nяfяr tяhvиl verиlmишdи. 58-cи maddя иlя иttиham olu-
nanlarыn saxlanmasы цчцn Stalиnиn яmrиnя mцvafиq olaraq
100-dяn чox dцшяrgя yaradыlmышdы.
Lakиn bu dцшяrgяlяr vя oradakы adamlarыn чoxunun ta-
leyи hяlя mцяmmalы olaraq qalmaqdadыr. Mяnbяlяrdя иsя
daha чox Иrkutsk vиlayяtиnиn Чunsk rayonundakы dцшяrgяlя-
rиn adыna rast gяlmяk mцmkцndцr.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
20
Mцharиbяnиn sona чatmasы Azяrbaycan legиonerlяrиnиn
dя taleyиnи шцbhя altыna almышdы. Baшda mayor Я.Fяtяlиbяylи
olmaqla azяrbaycanlы legиonerlяrиn bиr hиssяsи Иtalиyanыn ши-
malыnda иngиlиslяrиn nяzarяtи altыnda qalыrdыlar vя hяr zaman
sovet qoшunlarыna tяslиm edиlя bиlяrdиlяr.
Азярбайъан legиonerlяrиnиn хиласы вя айры-айры юлкялярдя
мяскунлашмасы цчцн ясас фяалиййяти М.Я.Рясулзадя вя Я.
Fяtяlиbяylи апарырды. Беля ки, М.Я.Рясулзадя Алманийанын
Мцнщен шящяриндя, Я.Fяtяlиbяylи ися Италийанын Рома шящя-
риндя бу иши давам етдирирдиляр.
Qeyd etdиyиmиz kиmи, Я.Fяtяlиbяylинин baшчыlыьы алтында
олан legиonerlяrиn bюyцk bиr hиssяsи Иtalиyada иngиlиslяrиn nя-
zarяtи altыnda saxlanыlыrdы. Я.Fяtяlиbяylинин 1947-cи иlиn de-
kabrыn 5-dя C.Hacыbяylиyя gюndяrdиyи mяktubda bu haqda
maraqlы mяlumatlar vardыr. O, mяktubda yazыrdы: «Mяnиm
яzиzиm Ceyhun bяy! Fuad mяnя mяlumat verdи kи, tez-tez xяs-
tяlяnиrsиnиz. Юzцnцzц qoruyun. Olsun kи, tezlиklя, bюyцk Alla-
hыn kюmяyи иlя bиz yenиdяn mцъaщидяmиzи baшlayaq. Beynяl-
xalq vяzиyyяt getdиkcя bиzиm xeyrиmиzя dяyишиr. Mяn daha
чox 1948-cи иlя цmиdlя baxыram. Avropa dцшяrgяlяrиndяkи
hяmvяtяnlяrиmиzиn vяzиyyяtи dюzцlmяzdиr. Цчцncц иldиr kи, bu-
rada чыrpыnыrыq, lakиn qardaшlarыmыz hamыmыza bиganяdиr. Olsun
kи, Mиsиrиn kюmяyи иlя adamlarыmыzы Иtalиyadan gюndяrя bиldиk.
Artыq иkиncи aydыr kи, Zahиd xan Qahиrяdяdиr vя qaчqыnlarыn
problemlяrи иlя mяшьuldur. O, bцtцn mцsяlman юlkяlяrи hюku-
mяtlяrи иlя яlaqя saxlayыr. Hяlяlиk, Иordanиya vя Иraq юlkяlяrи
2-3 mиn qяbul gюtцrmяyя razыlыq verиblяr. Pakиstanыn da qяra-
rыnы gюzlяyиrиk. Иtalиyadakы bцtцn mцsяlmanlarы gюndяrdиkdяn
sonra юzцm Mиsиrя gedиb, orada Almanиyadan, Avstralиyadan,
Иsveчrяdяn gяlяnlяrи qяbul edяcяyяm. Gюrяcяyиmиz baшqa иш-
lяrlя baьlы иsя Fuad sиzя genиш mяlumat verяcяk. Mяnиm aи-
lяm иsя hяlя dя dцшяrgяdя яzиyyяt чяkиr. Onlarы gюrя dя bиl-
mиrяm. Иnшallah! Onlar da bиrиncи nяqlиyyatla gedяcяklяr.
Яlяsgяrov artыq Tцrkиyяdяdиr vя Zиyad bяy onu ишя dцzяlt-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
21
mишdиr. Lakиn onun aиlяsи иsя hяlя dя buradadыr. Mяn чalышaca-
ьam kи, onlarы Mиsиrя gюndяrиm, oradan иsя Tцrkиyяyя getsиn-
lяr. Zюhrя xanыmыn яllяrиnи юpцrяm. Sиzи vя Tиmurчиnи qucaq-
layыram. Sиzиn Abo» (114).
Mayor Я.Fяtяlиbяylинин vя dиgяr legиonerlяrиn mцharиbя-
dяn sonrakы hяyatы aьыr keчdи. Я.Fяtяlиbяylи aиlяsи иlя bиrlиk-
dя bюyцk чяtиnlиkdяn sonra иngиlиslяrиn яsarяtиndяn qurtula
bиldи. Bиr иl Иtalиyada, иkи иlя qяdяr Mиsиrdя qaldыqdan sonra
Qяrbи Almanиyaya getmиш, bиr ara Tцrkиyяyя gяlиb bиr neчя
ay qaldыqdan sonra tяkrar Mцnhenя гайытмыш vя orada ya-
шamышdыр.
Qeyd edяk kи, Иtalиyada иngиlиslяrиn nяzarяtиndя olarkяn
mayor Фятялибяйли Иngиltяrяnиn baш nazиrи Klement Etlиyя mяk-
tub yazdы. Hяmиn mяktubda о, бюйцк узагэюрянликля Совет
дювляти иля Гярбин мцнасибятинин эетдикъя писляшяъяйини эюстяр-
мишди. Яслиндя онун бу мяктубу «Сойуг мцщарибя»нин башлан-
масына бир ишаря иди. (Гейд едяк ки, онун бу мяктубундан ъями
18 эцн яввял Чюрчил Фултонда чыхыш едиб ССРИ-йя гаршы сойуг мц-
щарибянин башландыьыны билдирмишди).
Lakиn mayor Я.Фятялибяйлинин cиddи problemlяr qaldыr-
dыьы bu mяktub sonradan cavabsыz qaldы.
Azяrbaycan legиonerlяrиndяn иmkan tapыb Cяnubи Ame-
rиkaya, Amerиkaya, Argentиnaya, Fransaya, Иsveчrяyя, Чиnя
dя gedяnlяr oldu. Keчmиш legиoner, sovet ordusunda leyte-
nant, Almanиya ordusunda qauptman olmuш K. Яlяsgяrlи xa-
tиrяlяrиndя yazыrdы kи, o, vяtяnя qayыdыb hяyatыnы mяhv et-
mяkdяnsя, Uyьur tцrkц Gцnbatay Чиngиz adы altыnda Чиnя
getmиш, юlkяnиn vяtяndaшlыьыnы qяbul etmиш vя sяkkиz иlя qя-
dяr orada yaшamышdы (75). K.Яlяsgяrlи yalnыz 1955-cи иldя
Xruшшovun verdиyи bяraяtdяn sonra Azяrbaycana qayыtmыш-
dыр.
Qeyd etdиyиmиz kиmи, SSRИ-yя qayыdan яsиrlяrи vя legиo-
nerlяrи aьыr cяzalar gюzlяyиrdи. Stalиnиn 1941-cи иlиn 16 avqus-
tunda verdиyи 270 saylы яmrя яsasяn яsиr dцшmцш bцtцn sovet
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
22
яsgяrlяrи qиyabи olaraq gцllяlяnmяyя mяhkum edиlmишdиlяr.
Mцttяfиq dюvlяtlяrdяn olan Иngиltяrя 1944-1946-cы иllяr-
dя 32.259 hяrbи яsиrи Sovet hюkumяtиnя tяhvиl vermишdи.
Hяrbи яsиrlяrиn tяhvиl verиlmя яmяlиyyatыna Иngиlиs feldmar-
шalы Aleksandr baшчыlыq edиrdи. 1919-1920-cи иllяrdя bolшevиk-
lяrя qarшы vuruшmuш feldmarшal Aleksandr яvvяlcя яsиrlяrи
vermяkdя tяrяddцd gюstяrsя dя, sonradan шяxsяn Чюrчиldяn
cиddи xяbяrdarlыq almыш, яmrя tabe olmuшdu.
Tяяssцflяr kи, mцttяfиq dюvlяtlяr, o cцmlяdяn, Иngиltяrя
- Yalta mцqavиlяsиndя nяzяrdя tutulmadыьыna baxmayaraq,
keчmиш mцhacиrlяrи dя sovetlяrя tяhvиl verиrdи. 1430 nяfяr
keчmиш mцhacиr yanlыш olaraq sovet dюvlяtиnя gюndяrиlmишdи.
Xalq Komиssarlar Sovetиnиn tяhvиl verиlmя ишlяrи цzrя sяla-
hиyyяtlи nцmayяndяsи general-polkovnиk F.И.Qolиkovun
1945-cи иl 7 sentyabr tarиxlи mя’lumatыna яsasяn hяmиn vax-
ta kиmи sovet hюkumяtиnя 2.229.552 nяfяr tяhvиl verиlmишdи.
Buraya hяrbи яsиrlяrlя yanaшы, zorla Almanиyaya kючцrцlяn-
lяr dя daxиl иdи (126, s. 240).
Иlk tяhvиl verиlяnlяrиn чoxunu gцllяlяyиr, qalanlarыna 25 иl
иш kяsиr, Sиbиrя, Vorkutaya, Иntaya, Asbestя, Norиlskя, Tayшe-
tя, Kemerovo vиlayяtиndяkи dцшяrgяlяrdя aьыr ишlяrя gюndя-
rиrdиlяr.
ABШ vя Иngиltяrяnиn nяzarяtи altыnda yaшayan hяrbи
яsиrlяr, mцhacиrlяr, mцxtяlиf sяlahиyyяtlи adamlara da mцra-
cияtlяr edиrdиlяr. General-mayor Meandrovun xanыm Ruz-
Dostları ilə paylaş: |