бир дяфя бу аэент Абшерондакы баьында асылмыш вязиййятдя
тапылыб. Бу мцяммалы юлцмцн версийаларындан бири дя юлянин
гощумларынын гисас алмасыдыр» (70).
Я.Fяtяlиbяylиnиn qяtlя yetиrиlmяsиndяn sonra Tцrkиyяdя
yaшayan hяyat yoldaшы Leylи xanыm иsя Яlи bяylя bиrgя Amerи-
kaya getdи. Yaxыn qohumlarы onlarы axtarsalar da, bu gцnя
qяdяr harada yaшadыqlarыnы юyrяnя bиlmяmишlяr.
AИLЯSИ SЦRGЦN EDИLDИ
Qeyd edяk kи, Я.Fяtяlиbяylи «vяtяn xaиnи» elan edиldиk-
dяn sonra aиlяsи vя yaxыn qohumlarы hяbs edиlиb Azяrbaycan-
dan sцrgцn edиldи (23).
1949-cu иlиn oktyabr ayыnыn 8-dя xцsusи qяrar яsasыnda
Я.Fяtяlиbяylиnиn aшaьыdakы aиlя цzvlяrи mиllяtчи aиlяsи aды иlя
(baшda bacыsы Sяkиnя olmaqla) SSRИ Daxиlи Ишlяr Nazиrlиyи-
nиn nяzarяtиndя olan Tomsk vиlayяtиnиn xцsusи dцшяrgяsиnя
gюndяrиldиlяr. Sцrgцn edиlяnlяr: 1) Qayыbova Sяkиnя яlи qыzы–
aиlяnиn baшчыsы, 1900-cu иl tяvяllцdlц; 2) Oьlu–Qayыbov Abиd
Abdulla oьlu–1928-cи иl tяvяllцdlц; 3) Oьlu–Qayыbov Tofиq
Abdulla oьlu–1930-cu иl tяvяllцdlц; 4) Qыzы–Qayыbova Rяfиqя
Abdulla qыzы–1936-cи иl tяvяllцdlц.
Я.Fяtяlиbяylиnиn aиlяsи aьыr vя ишgяncяlи sцrgцn hяyatыnы
yaшadыqdan 7 иl sonra bяraяt ala bиldиlяr. 1956-cы иldя N.S.
Xruшovun XX qurultaydakы mяшhur чыxышыndan sonra onla-
rыn da aиlяsиnя bяraяt verиldи. Verиlяn bяraяt sяnяdиndя ya-
zыlmышdы: “Azяrbaycan Alи Mяhkяmяsи Hakиmlяr Kollegиya-
sы 17 fevral 1956-cы иl tarиxиndяn (№ 7-0(144.56) SSRИ Tяh-
lцkяsиzlиk Nazиrlиyиnиn Qayыbova Sяkиnя Яlи qыzыna, Qayы-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
44
bov Тофиг Abdulla oьluna, Qayыbov Abиd Abdulla oьluna
vя Qayыbova Rяfиqя Abdulla qыzыna aиd edиlяn qяrarы lяьv
edиr vя hamыsы sцrgцndяn azad olunur” (23).
Aиlяlяrи sцrgцndяn qayыtdыqdan vя bяraяt kaьыzы alы-
nandan чox sonra, Я.Fяtяlиbяylинин bacыsы oьlu Abиd Qayы-
bov bюyцk cяsarяtlя dayыsы haqqыnda mяlumatlar toplamaьa
baшladы. Abиd bяy, demяk olar kи, 1956-cы илиn bяraяtиndяn
sonrakы bцtцn hяyatыnы bu ишя sяrf etdи. Azяrbaycan Res-
publиkaсы Prokurorluьuna gюndяrdиyи mяktuba иsя 1993-cц
иlиn dekabrыn 9-da belя cavab gяlmишdи: “Sиzиn Azяrbaycan
Respublиkasы baш prokurorluьuna yazmыш olduьunuz шиka-
yяt яrиzяnиzя cavab olaraq mяlum edиrяm kи, dayыnыz Fя-
tяlиbяylи-Dцdяngиnskи Яbdцrrяhman Яlи oьlu barяdя Daxиlи
Ишlяr Nazиrlиyиnиn, elяъя dя Alи Mяhkяmяsиnиn arxиvlяrиndя
onun sцrgцn edиlmяsи vя ya cиnayяt mяsulиyyяtиnя cяlb edи-
lиb mяhkяmяyя verиlmяsи barяdя mяlumatlar yoxdur. Bun-
dan яlavя, Dцdяngиnskи haqqыnda Moskva шяhяrи hяrbи ar-
xиvя sorьu edиlmишdиr. Lakиn hяmиn arxиvdя dя onun haq-
qыnda heч bиr mяlumat olmadыьы haqqыnda cavab alыnmыsdыr.
Цmumиyyяtlя, axtarышlar heч bиr mцsbяt nяtиcя vermя-
mишdиr. Шюbя prokuroru, baш яdlиyyя mцшavиrи–T.B.Qяn-
bяrov” (23).
Azяrbaycan Respublиkasы Mиllи Tяhlцkяsиzlиk Nazиrlи-
yиnиn 11/13 saylы 12.VЫЫ.1993-cц иl tarиxlи mяktubunda иsя
yazыlmышdы: “Hюrmяtlи Abиd Abdulla oьlu! Яrиzяnиzиn cava-
bыnda bиldиrиrиk kи, Azяrbaycan Respublиkasы Daxиlи ишlяr vя
Mиllи Tяhlцkяsиzlиyи Nazиrlиklяrиndя dayыnыz Dцdяngиnskи
(Fяtяlиbяylи) Яbdцrrяhman (Abo) haqqыnda heч bиr arxиv
sяnяdи yoxdur. Шюbя rяиsи–E.F.Nяsиrov” (23).
Я.Fяtяlиbяylинин баъысы оьлу А.Гайыбов сонралар чох
чалышса да, дайысынын щяйат йолдашы вя оьлу Яли щаггында щеч
бир мялумат юйряня билмяди.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
45
ЫЫ ФЯСИЛ
А
А
З
З
Я
Я
Р
Р
Б
Б
А
А
Й
Й
Ъ
Ъ
А
А
Н
Н
Л
Л
Е
Е
Э
Э
И
И
О
О
Н
Н
У
У
Н
Н
У
У
Н
Н
Т
Т
Я
Я
Ш
Ш
К
К
И
И
Л
Л
И
И
Н
Н
Д
Д
Я
Я
К
К
И
И
Ф
Ф
Я
Я
А
А
Л
Л
И
И
Й
Й
Й
Й
Я
Я
Т
Т
И
И
«Aslan» sюzцnцn azяrbaycanca mяnasы шиr de-
mяkdиr. 1943-cи иlиn yazыnda, bu sюz bцtцn Kubanda
шяrяf vя qяhrяmanlыq rяmzиnя чevrиldи. Cяbhяnиn bu
bюlgяsиndяkи dюyцшlяrdя fяrqlяnяn mayor Fяtяlи-
bяylиnиn baшчыlыq etdиyи Azяrbaycan taburu dюyцшчц-
lяrиnи «Aslan» adlandыrыrdыlar. Mayor иsя иndиnиn
юzцndя belя hяyяcanыnы gиzlяtmяdяn bu qяhrяman
gцnlяrи xatыrlayыr. Yцksяk шяrяf rяmzи hцcum nишa-
nыdыr. Yalnыz яlbяyaxa dюyцшdя mцstяsna bacarыq vя
kишиlиk gюstяrяnlяrи hяmиn nишanla tяltиf edиrlяr. Ku-
ban чюllяrиndя azяrbaycanlы dюyцшчцlяr шяrqlи kю-
nцllцlяrdяn bиrиncи olaraq иlk belя hцcum nишanlarы-
na layиq gюrцldцlяr. Belя nишanlardan bиrи mayorun
da dюшцndяn asыlыb».
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
46
LEGИONLARЫN TЯШKИLИ
lman-sovet mцharиbяsиnиn иlk иllяrиndяn hяrbи яsиrlяr
vя mцlkи яhalи dя daxиl olmaqla kюnцllц dяstяlяr ya-
radыlmaьa baшladы. Mцharиbяnиn иlk aylarыnda hяmиn kюnцllц-
lяrdяn, яsasяn, arxa cяbhяdя sцrцcц, atsaxlayan, mяtbяx ишчиsи
vя mцxtяlиf sahяlяrdя иstиfadя edиrdиlяr. Dюyцш bюlgяlяrиndя
иsя onlar patronlar daшыyыr, rabиtя vя mиnatяmиzlяmя ишlяrиndя
чalышыrdыlar. Иlk dюvrdя alman hяrbи hиssяlяrиndяkи belя kюnцl-
lцlяrи «xиvи» (Almancanыn qыsaldыlmыш formasы «Nиlvswиllыge» -
kюnцllц kюmяkчиlяr, daha dяqиqи - «kюmяyя hazыr olanlar») ad-
landыrыrdыlar vя mцharиbяnиn sonunadяk onlarы belя dя чaьыr-
dыlar (73, s-5). 1942-cи иlиn sonlarыna qяdяr belя «xиvи»lяr Шяrq
cяbhяsиndяkи alman hиssяlяrиndя яhяmиyyяtlи dяrяcяdя hиss
olunurdular. Сонрадан «Xиvи»lяrиn hцququ artdыqca onlar le-
gиonerlяr - kюnцllцlяr, kюnцllц vuruшanlar olaraq qяbul edиl-
mяyя baшladы (103, s. 703).
A
Qeyd edяk kи, kюnцllцlяrя mцnasиbяt Almanиya hюku-
mяtиndя heч dя bиrmяnalы deyиldи. Цчцncц reyxиn lиderlяrи
bolшevиk rejиmиndя bюyцmцш иnsanlara tam etиbar etmиrdиlяr.
Mяsяlяn, Gюbbels юzцnцn 29 sяhиfяlиk mяruzяsиndя tяklиf
edиrdи kи, bцtцn шяrq xalqlarыnы bolшevиzmdяn azad olmaq vя
onlarы azad, ишыqlы gяlяcяk uьrunda mцбaризяdя яmяkdaшlыьa
чaьыrmaq lazыmdыr (73, s. 311).
Alfred Rozenberq иsя belя bиr иdeya иlя чыxыш edиrdи kи,
Ukrayna vя Prиbaltиka xalqlarыnы xцsusи olaraq ayыrmaq, on-
lara mяdяnиyyяt mяrkяzlяrи vя unиversиtetlяr aчmaq, torpa-
ьa sahиblиk hцququ vermяk, kommunиstlяrя qarшы kюnцllц
hяrbи bиrlиklяrиnи formalaшdыrmaq цчцn иmkan yaratmaq la-
zыmdыr (73, s. 331).
Rozenberq sonradan daha bиr tяklиflя dя чыxыш etdи. Be-
lя kи, o, 1942-cи иlиn fevralыn 15-dя шяrq xalqlarыnыn dиn sиta-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
47
yишиnи tяmиn edяn qяrar layиhяsиnи щазырлады. O, tяsdиqlяyиrdи
kи, belя bиr addыm bюyцk tяlиmatи effekt verяcяk. Lakиn sя-
nяdlя tanыш olan Borman baшqa bиr иdeya иrяlи sцrdц: bяlkя
yeganя bиr Шяrq kиlsяsи qurub yalnыz цmumи bиr dиn yara-
daq? Yaradacaьыmыz belя цmumи dиn mцqavиmяt hяrяkatы
цчцn gцclц mяrkяzя чevrиlmяyяcяkmи?! Яn yaxшыsы budur kи,
hяr xalq юz Allahыna иbadяt etsиn. Belяlиklя, Hиtler Rozen-
berqиn yox, Bormanыn tяklиfиnи qяbul etmишdи.
Bundan baшqa, Hиtler dиn xadиmlяrиnи (rahиblяrи) цmu-
mиyyяtlя sevmиrdи. Hяrbчиlяrиn чoxu иsя yerlи яhalиyя sиlah
vermяyиn яleyhиnя чыxыш edиrdиlяr. Ишьal edиlmиш bюlgяlяrdяkи
яhalиyя vя яsиr dцшmцш иnsanlara mцnasиbяtdя A.Rozenberq
daha obyektиv mюvqe tuta bиlиrdи. Bяs adы tez-tez hallanan
A.Rozenberq kиm иdи?
A.Rozenberq Prиbaltиka almanы иdи vя fanatиkcяsиnя antи-
kommunиst, antиsemиt mюvqedя dayanыr vя Nasиst Partиyasы-
nыn иdeoloqu sayыlыrdы (69, s.31). A.Rozenberq mяшhur «XX
yцzиllиyиn mиfи» яsяrиnи yazmыш vя xrиstиan dиnиnя mяnfи mцn-
asиbяt bяslяyиrdи. Dиgяr nasиonal-sosиalиstlяr kиmи Rozen-
berq dя protestant kиlsяsиnя цstцnlцk verиr vя onu юz иdeya-
larыnыn иfadячиsи sayыrdы (69, s.302). A. Rozenberq bцtцn юl-
kяlяrи vя xalqlarы bolшevиklяrя qarшы sяlиb yцrцшцnя чaьыr-
maq nиyyяtиndя иdи (127, s.422). Lakиn Alfred Rozenberqиn
tяшkиlatчыlыq bacarыьы o qяdяr dя yцksяk deyиldи (78, s.48).
Alman-sovet mцharиbяsиndяn цч hяftя sonra Hиtler Borma-
nыn tяklиfи иlя Rozenberqи ишьal edиlmиш Шяrq (sovet) torpaq-
larыnыn reyxsnazиrи tяyиn etdи. Bu tяyиnatыn иkи sяbяbи vardы:
bиrиncиsи, Rozenberq яslяn prиbaltиkalы иdи; иkиncиsи, bu vяzиfя
Rozenberqя vяd olunub verиlmяyяn Xarиcи Ишlяr nazиrи kцr-
sцsцnц яvяz etmяlи иdи.
Ишьal edиlmиш bюlgяlяrя mцnasиbяtdя Rozenberqиn fиkиr-
lяrиnи Gюbbels dя bu vя ya dиgяr formada dяstяklяyиrdи.
Mяsяlяn, Gюbbels (baxmayaraq kи, onlar kюhnя rяqиb иdи-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
48
lяr) uzun mцddяt Ukraynaya muxtarиyyяt verиlmяsи иdeyasы-
nы dяstяklяyиrdи. Bununla яlaqяdar o, Шяrq bюlgяlяrиndяkи
yerlи яhalиnиn цmumи rяьbяtиnи qazanmaq цчцn xцsusи planы-
nы tяklиf edиrdи. Lakиn bu plan da qяbul edиlmяdи, чцnkи Hиt-
ler mяьlublarla barышыьa getmяk иstяmиrdи. Onun fиkrиncя,
onlarы yalnыz zorla kючцrmяk, qovmaq, paylamaq, mяhv et-
mяk lazыmdыr. Sonradan ишьal bюlgяlяrиndяkи kюklц xalqla-
rыn bяzиlяrиnя alman vяtяndaшlыьы verиlmяsи tяklиfи dя sяslяn-
dи. Dansиq qaulyayterи Albert Forsterиn mяlumatыna gюrя,
иrq nяzяrиyyяsиndя nцfuzu olan professor Qyunter Шяrqи
Prussиyaya sяkkиzgцnlцk sяfяrи zamanы belя qяnaяtя gяlиb
kи, polyaklar alman vяtяndaшlыьыnы almaьa layиqdиrlяr. Иrqи
yцksяltmяk цчцn иsя яvvяlcяdяn mцяyyяn rayonlarda SS-иn
xцsusи bюlmяlяrиnи yerlяшdиrmяk lazыmdыr. Lakиn hяm Hиt-
ler, hяm dя Borman belя «qan qarышыьыna» qarшы чыxыrdыlar.
Avropada «250 mиlyonluq Alman» dюvlяtи yaratmaq иstя-
yяn Hиtler ишьal etdиyи bюlgяlяrdя xalqlarы hяr шeydяn mяh-
rum etmяk иstяyиrdи: hяm torpaqdan, hяm dя azadlыqdan.
Belя olduqda, Rozenberq Prиbaltиkaya mцяyyяn mяh-
dudиyyяtlяrlя muxtarиyyяt verиlmяsи layиhяsиnи tяqdиm etdи.
Borman Rozenberqиn layиhяsиnя kяskиn etиrazыnы bиldиrdи vя
gюstяrdи kи, o heч zaman «Prиbaltиka Bиrlяшmиш Шtatlarы»nыn
yaradыlmasыna иmkan vermяyяcяk. Bundan яlavя, bцtцn bu
torpaqlar цчцncц reyxиn ayrыlmaz tяrkиb hиssяlяrиdиr.
Bormanыn bu mюvqeyиnя baxmayaraq Hиmmler gиzlиcя
eston vя latышlarы SS hиssяlяrиnя cяlb etdи. Hиmmler bu fиkиr-
dя иdи: яgяr vuruшmaq vя hяlak olmaq lazыmdыrsa, onda bu-
nun иrqи ayrы-seчkиlиyя aиdиyyatы yoxdur. Eynи zamanda
Hиmmler tяrkиbиndя яllи mиnя qяdяr ukraynalы, qazax, tatar
vя baшqa mиllяtlяrиn nцmayяndяlяrи olan bиr neчя tabur ya-
ratdы. SS reyxsfцrerи gюstяrиrdи kи, partиzanlara qarшы
mцбaризя aparmaq цчцn onun hиssяlяrи kиfayяt sayda deyиl-
dиr. Artыq bu zaman Vermaxtda kюnцllц dяstяlяrиn - «xи-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
49
vи»lяrиn yaradыlmasы razыlыьыna gяlmишdи.
1942-cи иlиn sonlarыnda Шяrq cяbhяsиndя olan hяr bиr al-
man dиvиzиyasыnыn tяrkиbиndя bиr, yaxud иkи шяrq bюlцyц, ta-
buru vardы (73, s.7). Bundan яlavя, arxa rayonlardakы ordu
hиssяlяrиnиn sяrяncamыnda bиr neчя шяrq taburlarы, mцhafиzя
dиvиzиyalarыnыn tяrkиbиndя иsя шяrq sцvarи dиvиzиyalarы vя es-
kadronlarы vardы (73, s. 7).
Шяrq taburlarыnыn чoxu standart nюmrяlяr daшыyыrdы:
601-621; 626-630; 632-650; 653, 564, 656, 661-669; 674, 675
vя 681. Dиgяr batalyonlar иsя ordu nюmrяlяrи (510, 516, 517,
561, 581, 582), korpuslarda (308, 406, 412, 427, 432, 439,
441, 446-448, 456) vя dиvиzиyalarda (207, 229, 263, 268, 281,
285); 1943-cц иlиn иyun ayыnda alman komandanlыьыnыn mя-
lumatыna gюrя 78 шяrq taburu, 1 alay vя 122 ayrыca bюlцk
(mцhafиzя, qыrыcы, tяsяrrцfat vя s.) yaradыlmышdы kи, buradakы
adamlarыn sayы 80 mиn иdи (73, s.7).
Kюnцllцlяrdяn tяшkиl olunan hяrbи hиssяlяrиn sayыnыn
bяzи mяnbяlяrdя 180 olduьu gюstяrиlиrdи (109). Bu hиssяlяr-
dяn 75-и rus, 216-sы kuban, don vя terek kazaklarы, Tцrkцs-
tan vя Tatarыstan (Tatarыstan vя Krыm tatarlarы) - 42, gцrcц-
lяrdяn -11, Шиmalи Qafqaz xalqlarыndan-12, azяrbaycanlыlar-
dan - 13, ermяnиlяrdяn - 8 hиssя yaradыlmышdы. 1945-cи иlиn 24
yanvarыna olan mяlumata gюrя taburlardakы kюnцllцlяr mиllи
mяnsubиyyяtlяrиnя gюrя belя bюlцnmцшdцlяr: latышlar - 104
mиn, lиtvalыlar - 36.800, azяrbaycanlыlar - 36500, gцrcцlяr -
19000, Шиmalи Qafqaz xalqlarы-15 000, tatar (Tatarыстан)-
12500, Krыm tatarlarы - 10 000, estonlar -10 000, ermяnиlяr -
7000, kalmыklar - 5000. Ruslarыn sayы haqqыnda mяlumatы
admиral Denиkиn «hюkumяtи» belя aчыqlayыrdы: 1945-cи иlиn
мина 20-nя olan mяlumata gюrя 599-cu rus brиqadasыnda -
13 000, 600-cцdя 12 000, 650-cиdя 18 000 vardы (109). Qeyd
edяk kи, bu rяqяmlяr yalnыz dюyцшdя ишtиrak edяnlяrиn gюstя-
rиcиsиdиr. Almanlarыn tяrяfиndя иsя яsиrlиkdя olanlarыn sayы 4-
5 mиlyona qяdяr иdи.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
50
1942-cи иlиn yanvarыnda иsя 1-cи (450-cи) «Tцrkцstan le-
gиonu» taburu formalaшmaьa baшladы kи, burada da mцяy-
yяn sayda azяrbaycanlыlar vardы. Taburun yaradыcыsы vя bи-
rиncи komandиrи mayor A. Mayer-Mader иdи. Mayor A. Ma-
yer-Mader Bиrиncи Dцnya mцharиbяsиndя kяшfиyyatчы olmuш,
uzun иllяr Шяrq юlkяlяrиndя ишlяmиш vя xцsusяn Чиndя gene-
ral Чan Kay Шиnиn hяrbи mяslяhяtчиsи olmuшdu. Tцrk xalqla-
rыnыn psиxologиyasыna vя adяt-яnяlяrиnя yaxыndan bяlяd
olan Mayor-Mader mцяyyяn sяbяblяrя gюrя 1942-cи иlиn av-
qustunda vяzиfяsиndяn uzaqlaшdыrыldы. O, 1943-cц иlиn sonla-
rыnda SS rяhbяrlиyиnя юz xиdmяtиnи tяklиf etdи vя ona SS hиs-
sяlяrи tяrkиbиndя Tцrkцstan alayы yaratmaq tapшыrыldы. Yara-
dыlan alayыn bazasы цzяrиndя «Yenи Tцrkцstan» dиvиzиyasы
formalaшdыrmaq da nяzяrdя tutulurdu kи, buraya Tцrkцstan
vя Volqa tatarlarы taburlarы иlя yanaшы 818-cи Azяrbaycan ta-
buru da daxиl иdи (74, s. 14).
Tцrk vя Qafqaz xalqlarыna mяxsus hяrbи яsиrlяrиn sayы
getdиkcя artdыьыndan daha bиr Шяrq legиonlarыnы formalaш-
dыrma mяrkяzиnи yaratmaq qяrara alыndы. 1942-cи иlиn майын-
da cяbhяdя daha чox иtkиyя mяruz qalmыш 162-cи pиyada dи-
vиzиyasыnыn bazasыnda belя bиr mяrkяz yaradыldы. Bundan
яlavя, Poltava vиlayяtи яrazиsиndя yenи tяdrиs dцшяrgяlи mяr-
kяzlяr dя yaradыlmaьa baшlanыldы: Romnada Tцrkцstan le-
gиonu, Prиlukda Azяrbaycan, Qadyaqda gцrcц, Loxvичdя vя
Mиrqorodda ermяnи. Yaradыlan Mяrkяzdя qяrargah rяиsи
vяzиfяsиnя albay (1942-cи иlиn sentyabrыn 6-dan иsя general--
mayor). O. fon Nиdermayer tяyиn edиldи. General mayor O.
fon Nиdermayer Almanиyada Rusиya vя Mцsяlman Шяrqи
цzrя яn yaxшы mцtяxяssиslяrdяn sayыlыrdы. 1943-cц иlиn
майындa qяdяr иsя Ukraynada Шяrq legиonlarыnыn яlavя 25
taburunu formalaшdыrmaq mцmkцn oldu kи, onlardan 6-sы
azяrbaycanlыlardan tяшkиl edиlmишdи (Bиr tabur 4-cц dиvиzиya-
da, иkи tabur 73-cцdя, bиr tabur 97-cи dя, bиr tabur 101-cиdя,
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
51
bиr tabur 111-cиdя). 1943-cц иlиn майынda Ukraynadakы шяrq
legиonlarыnыn formalaшmasы mяrkяzи general-mayor fon Nиd-
ermayerиn komandanlыьы altыndakы 162-cи tцrk pиyada dиvиzи-
yasыnыn tяcrцbя bazasыna чevrиldи. Dиvиzиya иkиalaylы tяшkиla-
ta malиk иdи (303-cц Tцrkцstan vя 314-cц Azяrbaycan alayы,
artиllerиya alayы, arxa hиssяlяr vя bюlmяlяr) vя шяxsи heyяtиn
50 faиzиnи almanlar tяшkиl edиrdи.
Legиonlar tяшkиl olunarkяn onlara verиlяn rцtbяlяr vя
fяrqlяndиrиcи яlamяtlяr dя xцsusи яhяmиyyяt kяsb edиrdи. Be-
lя kи, Шяrq legиonlarыnda hяrbи rцtbяlяr vя ишarяlяr haqqыnda
olan 2380 saylы яmr 1942-cи иlиn иyunun 2-dя verиldи. Hяmиn
яmrиn яsasыnda daшыdыьы vяzиfяyя mцvafиq olaraq 8 rцtbя
mцяyyяnlяшdиrиldи: legиoner, manqa komandиrиnиn mцavиnи,
manqa komandиrи, taqыm komandиrиnиn mцavиnи, taqыm ko-
mandиrи, bюlцk komandиrиnиn mцavиnи, bюlцk komandиrи, ta-
bur komandиrи.
Zabиt vяzиfяsиnи gюstяrяn rцtbяlяr paqonda nazиk gц-
mцшц xяtlя verиlиrdи. Yaxalыьыn rяnglяrи dя legиonlarы fяrq-
lяndиrиrdи: aчыq-gюy tцrkцstanlыlara, yaшыl qafqazlыlara, mo-
ruьu gцrcцlяrя, boz rяng иsя ermяnиlяrя aиd иdи.
Шяrq legиonlarыnыn dиgяr fяrqlи ишarяlяrи qola baьlanan
sarьыlar иdи. Bu haqda olan mцvafиq яmr 1944-cц иlиn иyulun
1-dя verиlmишdи.
1943-cц иlиn майында 29-da Baш Qяrargahыn tяшkиlat шю-
bяsиnиn 14124 saylы яmrи иlя rяnglи nишanlar boz, lakиn rяnglи
xяtlяrlя яvяz olundu. Belя kи, tцrkцstanlыlar цчцn aчыq-gюy,
azяrbaycanlыlar цчцn yaшыl, gцrcцlяr цчцn moruьu, ermяnи-
lяr цчцn sarы, шиmalи qafqazlыlar цчцn qяhvяyи rяng mцяy-
yяnlяшdиrиldи (74, s. 18).
Belяlиklя, mцharиbяnиn иlk aylarыnda almanlara яsиr dц-
шяn vя kюnцllц olaraq keчяn sovet vяtяndaшlarы ayrы-ayrы dю-
yцш hиssяlяrиndя sovet dюvlяtиnя, mюvcud bolшevиk rejиmиnя
qarшы mцъaщидяyя baшladыlar.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
52
AZЯRBAYCANLЫ
"XИVИLЯR"-LEGИONERLЯR
Qeyd edяk kи, mцxtяlиf dюvrlяrdя almanlarыn, mцsяl-
manlara mцnasиbяtиndя fяrqlи mюvqelяr olmuшdur. Slavyan-
lara (ruslara) qarшы uzun иllяr mцъaщидя aparmaq mяcburиy-
yяtиndя qalmыш Almanиya юzцnц Rusиya tяhlцkяsиndяn daи-
ma qorumaьa чalышan Tцrkиyя иlя yaxшы mцnasиbяtlяr qur-
maьa cяhd etmишdиr. Ortaq dцшmяnиn mюvcudluьu hяr иkи
dюvlяtи bиr-bиrиnя yaxыnlaшdыran baшlыca sяbяbя чevrиlmишdиr
(133, s. 92).
Vaxtиlя, Almanиya kayzerи Vиlhelm Sяlahяddиn Eyyubи-
nиn tцrbяsиnя gedиb «Dцnyanыn bцtцn яzиlяn mцsяlman
xalqlarы, Almanиyanы яn yaxыn dostunuz sayыn» deyя sюzlяr
sюylяmишdи (133, s.92).
Otuzuncu иllяrdя hakиmиyyяtя gяlяn Hиtler «Mцsяlman-
lardan иstиfadя»yя yenиdяn цstцnlцk vermиш vя baшчыlыq etdиyи
nasиst partиyasыnыn bu sahяdяkи fяalиyyяtиnи canlandыrmышdы.
Nasиst partиyasы цzvlяrи bununla baьlы «Hиtlerиn sцnnяtlи bиr
mцsяlman olmasы» fиkrиnи Tцrkиyяdя yaymыш, onlarda Hиtlerя
rяьbяt yaratmaьa чalышmышlar. Belя tяblиьat da aparыlыrdы kи,
Tцrkиyя rus tяsиrиndя yaшayan mцsяlman tцrklяrиnи dиn vя
soy bиrlиyи чяrчиvяsиndя юz rяhbяrlиyи altыnda Almanlarыn ve-
rяcяyи top, tцfяng, uчaq vя tanklarla Rusиyanыn cяnubundan
oraya hцcum edяcяk, Hиtler иsя Rusиyanыn ишиnи bиtиrяcяk vя
Urallardan Atlantиkя qяdяr genиш torpaqlar azad olunacaq-
dы. Hиtler bu fиkrи gerчяklяшdиrmяk mяqsяdи иlя hяlя 1934-cц
иlиn martыnda Mцnhendя bиr antи-sиonиstlяr vя antи-kommu-
nиstlяr toplantыsы keчиrmиш, bu gиzlи toplantыya Tцrkиyяdяn
Cavad Rиfah Atиlxan da чaьыrыlmышdы.
Bundan яlavя, Hиtler Qцds mцftиsи Hacы Emиn Яl-Hц-
seynlя dя yaxшы яlaqяlяr qurmuш vя mцftи bu tяblиьatы apar-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
53
mышdы: «Hиtlerиn doьum gцnц иlя Hяzrяtи Mяhяmmяdиn do-
ьum gцnlяrи eynи aya tяsadцf etmяkdяdиr. Hиtler sцnnяtlиdиr,
mцsяlmandыr» (133, s.95). Lakиn sonradan Almanиya юzцnцn
tяsиrиndя olan Tцrkиyя baшчыlыьыnda bиr dцnya «Иslam-Tцrk
Bиrlиyи» yaradыb Sovetlяrя qarшы mцъaщидяyя чalышsa da, bu иs-
tяk gerчяklяшmяdи.
Lakиn nasиstlяrиn иrqчи baxышlarыna gяldиkdя иsя Qafqaz-
lыlar vя Tцrk-tatarlar «dцшцk dяyяrlи asиyalыlыьы» tяmsиl edиr-
dиlяr vя slavyanlardan da aшaьыda dayanыrdыlar. «Tatar»,
«Qыrьыz» vя «Moьol» kиmи anlamlar иsя «Untermanш»
(«Aшaьы иnsan») qavramыna bяrabяr tutulurdu (137, s. 40).
Hиtlerиn Rusиyada yaшayan ruslara mцnasиbяtи belя иdи:
«Bolшevиk rejиmи шeytanи bиr цsulla bu ruslarы yox etmиш vя ya
Sиbиryaya sцrmцш vя Rus xalqыnы иrqяn yox edиb asиyalaшdыr-
maq цчцn planlы olaraq moьollarы Avropa Rusиyasыna yer-
lяшdиrmишdиr» (137, s. 40). Bundan яvvяl иsя, 1930-cu иldя
Hиtler Sovetlяr Bиrlиyиnиn «Slav-Tatar gюvdяlи vя yяhudи
baшlы» bиr mяxluq olduьunu sюylяmишdи.
Lakиn almanlarыn belя иrqи baxышlarыna vя mцnasиbяtlяrи-
nя baxmayaraq mцharиbяnиn иlk aylarыnda hяm kюnцllц, hяm
dя яsиr olaraq onlarыn tяrяfиnя чoxlu sayda sabиq Qыzыl Ordu
яsgяr vя zabиtlяrи keчmишdи. 1941-cи иlиn noyabrыn 1-dяk al-
man dцшяrgяlяrиndя olanlarыn sayы иkи mиlyondan чox иdи. Ro-
zenberq иsя bu rяqяmиn 3,6 mиlyon olduьunu sюylяyиrdи.
Bяs tцrk-tatar яsиrlяrиndяn mиllи legиonlar yaratmaq fиk-
rиnи иlk dяfя kиm иrяlи sцrmцшdц? Алман тядгигатчысы Mцhlen
yazыrdы kи, bu fиkrиn tяшvиq edиcиlиyиndя иkи tцrk generalыnыn
xцsusи rolu olmuшdu vя 1941-cи иlиn oktyabrыnda bu planыn
mцsbяt hяyata keчиrиlmяsиndя cяhdlяr gюstяrmишdиlяr. Hя-
mиn generallardan bиrи tanыnmыш hяrbчи Nuru Paшa (37), dи-
gяrи иsя general Яrkиlяt иdи. Qeyd edяk kи, hяlя 1941-cи иlиn
sentyabrыnda Berlиnя gяlяn Nuru Paшa Almanиya Xarиcи Иш-
lяr Nazиrlиyи иlя яlaqяlяr qurub Veyчzeker vя Bermanla gю-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
Dostları ilə paylaş: |