Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински нясиман йагублу


бир  дяфя  бу  аэент  Абшерондакы  баьында  асылмыш  вязиййятдя



Yüklə 1,88 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/21
tarix08.11.2019
ölçüsü1,88 Mb.
#29548
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21
Ebdurrehman Fetelibeyli-Dudenginski


бир  дяфя  бу  аэент  Абшерондакы  баьында  асылмыш  вязиййятдя 
тапылыб.  Бу  мцяммалы  юлцмцн  версийаларындан  бири  дя  юлянин 
гощумларынын гисас алмасыдыр» (70). 
Я.Fяtяlиbяylиnиn qяtlя yetиrиlmяsиndяn sonra Tцrkиyяdя 
yaшayan hяyat yoldaшы Leylи xanыm иsя Яlи bяylя bиrgя Amerи-
kaya getdи. Yaxыn qohumlarы onlarы axtarsalar da, bu gцnя 
qяdяr harada yaшadыqlarыnы юyrяnя bиlmяmишlяr. 
 
 
 AИLЯSИ SЦRGЦN EDИLDИ 
 
Qeyd edяk kи,  Я.Fяtяlиbяylи «vяtяn xaиnи» elan edиldиk-
dяn sonra aиlяsи vя yaxыn qohumlarы hяbs edиlиb Azяrbaycan-
dan sцrgцn edиldи (23). 
1949-cu иlиn oktyabr ayыnыn 8-dя xцsusи qяrar яsasыnda 
Я.Fяtяlиbяylиnиn aшaьыdakы aиlя цzvlяrи mиllяtчи aиlяsи aды иlя 
(baшda bacыsы  Sяkиnя olmaqla) SSRИ Daxиlи  Ишlяr Nazиrlиyи-
nиn nяzarяtиndя olan Tomsk vиlayяtиnиn xцsusи dцшяrgяsиnя 
gюndяrиldиlяr. Sцrgцn edиlяnlяr: 1) Qayыbova Sяkиnя яlи qыzы–
aиlяnиn baшчыsы, 1900-cu иl tяvяllцdlц; 2) Oьlu–Qayыbov Abиd 
Abdulla oьlu–1928-cи  иl tяvяllцdlц; 3) Oьlu–Qayыbov Tofиq 
Abdulla oьlu–1930-cu иl tяvяllцdlц; 4) Qыzы–Qayыbova Rяfиqя 
Abdulla qыzы–1936-cи иl tяvяllцdlц. 
Я.Fяtяlиbяylиnиn aиlяsи aьыr vя ишgяncяlи sцrgцn hяyatыnы 
yaшadыqdan 7 иl sonra bяraяt ala bиldиlяr. 1956-cы иldя N.S. 
Xruшovun XX qurultaydakы mяшhur чыxышыndan sonra onla-
rыn da aиlяsиnя bяraяt verиldи. Verиlяn bяraяt sяnяdиndя ya-
zыlmышdы: “Azяrbaycan Alи Mяhkяmяsи Hakиmlяr Kollegиya-
sы 17 fevral 1956-cы иl tarиxиndяn (№ 7-0(144.56) SSRИ Tяh-
lцkяsиzlиk Nazиrlиyиnиn Qayыbova Sяkиnя  Яlи  qыzыna, Qayы-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
44
bov  Тофиг Abdulla oьluna, Qayыbov Abиd Abdulla oьluna 
vя Qayыbova Rяfиqя Abdulla qыzыna aиd edиlяn qяrarы  lяьv 
edиr vя hamыsы sцrgцndяn azad olunur” (23). 
Aиlяlяrи  sцrgцndяn qayыtdыqdan vя  bяraяt kaьыzы alы-
nandan  чox sonra, Я.Fяtяlиbяylинин bacыsы  oьlu Abиd Qayы-
bov bюyцk cяsarяtlя dayыsы haqqыnda mяlumatlar toplamaьa 
baшladы. Abиd bяy, demяk olar kи, 1956-cы  илиn bяraяtиndяn 
sonrakы  bцtцn hяyatыnы bu ишя  sяrf etdи. Azяrbaycan Res-
publиkaсы Prokurorluьuna gюndяrdиyи  mяktuba  иsя 1993-cц 
иlиn dekabrыn 9-da belя cavab gяlmишdи: “Sиzиn Azяrbaycan 
Respublиkasы baш prokurorluьuna yazmыш olduьunuz  шиka-
yяt  яrиzяnиzя cavab olaraq mяlum edиrяm kи, dayыnыz Fя-
tяlиbяylи-Dцdяngиnskи Яbdцrrяhman Яlи oьlu barяdя Daxиlи 
Ишlяr Nazиrlиyиnиn, elяъя dя Alи Mяhkяmяsиnиn arxиvlяrиndя 
onun sцrgцn edиlmяsи vя ya cиnayяt mяsulиyyяtиnя cяlb edи-
lиb mяhkяmяyя verиlmяsи barяdя mяlumatlar yoxdur. Bun-
dan яlavя, Dцdяngиnskи haqqыnda Moskva шяhяrи hяrbи ar-
xиvя sorьu edиlmишdиr. Lakиn hяmиn arxиvdя  dя onun haq-
qыnda heч bиr mяlumat olmadыьы haqqыnda cavab alыnmыsdыr. 
Цmumиyyяtlя, axtarышlar heч  bиr mцsbяt nяtиcя vermя-
mишdиr.  Шюbя prokuroru, baш  яdlиyyя  mцшavиrи–T.B.Qяn-
bяrov” (23). 
Azяrbaycan Respublиkasы  Mиllи  Tяhlцkяsиzlиk Nazиrlи-
yиnиn 11/13 saylы 12.VЫЫ.1993-cц  иl tarиxlи  mяktubunda  иsя 
yazыlmышdы:  “Hюrmяtlи Abиd Abdulla oьlu!  Яrиzяnиzиn cava-
bыnda bиldиrиrиk kи, Azяrbaycan Respublиkasы Daxиlи ишlяr vя 
Mиllи  Tяhlцkяsиzlиyи Nazиrlиklяrиndя dayыnыz Dцdяngиnskи 
(Fяtяlиbяylи)  Яbdцrrяhman (Abo) haqqыnda heч  bиr arxиv 
sяnяdи yoxdur. Шюbя rяиsи–E.F.Nяsиrov” (23). 
Я.Fяtяlиbяylинин  баъысы  оьлу  А.Гайыбов  сонралар  чох 
чалышса  да,  дайысынын  щяйат  йолдашы  вя  оьлу  Яли  щаггында  щеч 
бир мялумат юйряня билмяди. 
 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
45
 
 
 
ЫЫ ФЯСИЛ 
 
 
А
А
З
З
Я
Я
Р
Р
Б
Б
А
А
Й
Й
Ъ
Ъ
А
А
Н
Н
 
 
 
 
Л
Л
Е
Е
Э
Э
И
И
О
О
Н
Н
У
У
Н
Н
У
У
Н
Н
 
 
 
 
 
 
Т
Т
Я
Я
Ш
Ш
К
К
И
И
Л
Л
И
И
Н
Н
Д
Д
Я
Я
К
К
И
И
 
 
 
 
Ф
Ф
Я
Я
А
А
Л
Л
И
И
Й
Й
Й
Й
Я
Я
Т
Т
И
И
 
 
 
 
 
 
 
 
«Aslan» sюzцnцn azяrbaycanca mяnasы  шиr de-
mяkdиr. 1943-cи иlиn yazыnda, bu sюz bцtцn Kubanda 
шяrяf vя qяhrяmanlыq rяmzиnя чevrиldи. Cяbhяnиn bu 
bюlgяsиndяkи  dюyцшlяrdя  fяrqlяnяn mayor Fяtяlи-
bяylиnиn baшчыlыq etdиyи Azяrbaycan taburu dюyцшчц-
lяrиnи «Aslan» adlandыrыrdыlar. Mayor иsя  иndиnиn 
юzцndя belя  hяyяcanыnы  gиzlяtmяdяn bu qяhrяman 
gцnlяrи xatыrlayыr. Yцksяk шяrяf rяmzи hцcum nишa-
nыdыr. Yalnыz яlbяyaxa dюyцшdя mцstяsna bacarыq vя 
kишиlиk gюstяrяnlяrи hяmиn nишanla tяltиf edиrlяr. Ku-
ban  чюllяrиndя azяrbaycanlы  dюyцшчцlяr  шяrqlи  kю-
nцllцlяrdяn bиrиncи olaraq иlk belя hцcum nишanlarы-
na layиq gюrцldцlяr. Belя  nишanlardan bиrи mayorun 
da dюшцndяn asыlыb». 
 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
46
 
LEGИONLARЫN TЯШKИLИ 
 
 
lman-sovet mцharиbяsиnиn иlk иllяrиndяn hяrbи яsиrlяr 
vя mцlkи яhalи dя daxиl olmaqla kюnцllц dяstяlяr ya-
radыlmaьa baшladы. Mцharиbяnиn иlk aylarыnda hяmиn kюnцllц-
lяrdяn, яsasяn, arxa cяbhяdя sцrцcц, atsaxlayan, mяtbяx ишчиsи 
vя  mцxtяlиf sahяlяrdя  иstиfadя edиrdиlяr. Dюyцш  bюlgяlяrиndя 
иsя onlar patronlar daшыyыr, rabиtя vя mиnatяmиzlяmя ишlяrиndя 
чalышыrdыlar. Иlk dюvrdя alman hяrbи hиssяlяrиndяkи belя kюnцl-
lцlяrи «xиvи» (Almancanыn qыsaldыlmыш formasы «Nиlvswиllыge» - 
kюnцllц kюmяkчиlяr, daha dяqиqи - «kюmяyя hazыr olanlar») ad-
landыrыrdыlar vя mцharиbяnиn sonunadяk onlarы belя dя чaьыr-
dыlar (73, s-5). 1942-cи иlиn sonlarыna qяdяr belя «xиvи»lяr Шяrq 
cяbhяsиndяkи alman hиssяlяrиndя  яhяmиyyяtlи  dяrяcяdя  hиss 
olunurdular. Сонрадан  «Xиvи»lяrиn hцququ artdыqca onlar le-
gиonerlяr - kюnцllцlяr, kюnцllц vuruшanlar olaraq qяbul edиl-
mяyя baшladы (103, s. 703). 

Qeyd edяk kи, kюnцllцlяrя  mцnasиbяt Almanиya hюku-
mяtиndя heч  dя  bиrmяnalы deyиldи.  Цчцncц reyxиn lиderlяrи 
bolшevиk rejиmиndя  bюyцmцш  иnsanlara tam etиbar etmиrdиlяr. 
Mяsяlяn, Gюbbels  юzцnцn 29 sяhиfяlиk mяruzяsиndя  tяklиf 
edиrdи kи, bцtцn шяrq xalqlarыnы bolшevиzmdяn azad olmaq vя 
onlarы azad, ишыqlы gяlяcяk uьrunda mцбaризяdя яmяkdaшlыьa 
чaьыrmaq lazыmdыr (73, s. 311). 
Alfred Rozenberq иsя belя bиr иdeya иlя чыxыш edиrdи kи, 
Ukrayna vя Prиbaltиka xalqlarыnы xцsusи olaraq ayыrmaq, on-
lara mяdяnиyyяt mяrkяzlяrи vя unиversиtetlяr aчmaq, torpa-
ьa sahиblиk hцququ vermяk, kommunиstlяrя qarшы  kюnцllц 
hяrbи bиrlиklяrиnи formalaшdыrmaq цчцn иmkan yaratmaq la-
zыmdыr (73, s. 331). 
Rozenberq sonradan daha bиr tяklиflя dя чыxыш etdи. Be-
lя kи, o, 1942-cи иlиn fevralыn 15-dя шяrq xalqlarыnыn dиn sиta-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
47
yишиnи tяmиn edяn qяrar layиhяsиnи щазырлады. O, tяsdиqlяyиrdи 
kи, belя bиr addыm bюyцk tяlиmatи effekt verяcяk. Lakиn sя-
nяdlя tanыш olan Borman baшqa bиr иdeya иrяlи sцrdц: bяlkя 
yeganя  bиr  Шяrq kиlsяsи qurub yalnыz  цmumи  bиr dиn yara-
daq? Yaradacaьыmыz belя  цmumи  dиn mцqavиmяt hяrяkatы 
цчцn gцclц mяrkяzя чevrиlmяyяcяkmи?! Яn yaxшыsы budur kи
hяr xalq юz Allahыna  иbadяt etsиn. Belяlиklя, Hиtler Rozen-
berqиn yox, Bormanыn tяklиfиnи qяbul etmишdи.  
Bundan baшqa, Hиtler dиn xadиmlяrиnи (rahиblяrи)  цmu-
mиyyяtlя sevmиrdи. Hяrbчиlяrиn  чoxu  иsя yerlи  яhalиyя  sиlah 
vermяyиn  яleyhиnя  чыxыш edиrdиlяr.  Ишьal edиlmиш  bюlgяlяrdяkи 
яhalиyя  vя  яsиr dцшmцш  иnsanlara mцnasиbяtdя A.Rozenberq 
daha obyektиv mюvqe tuta bиlиrdи. Bяs adы tez-tez hallanan 
A.Rozenberq kиm иdи? 
A.Rozenberq Prиbaltиka almanы иdи vя fanatиkcяsиnя antи-
kommunиst, antиsemиt mюvqedя dayanыr vя Nasиst Partиyasы-
nыn  иdeoloqu sayыlыrdы  (69, s.31). A.Rozenberq mяшhur «XX 
yцzиllиyиn mиfи» яsяrиnи yazmыш vя xrиstиan dиnиnя mяnfи mцn-
asиbяt bяslяyиrdи. Dиgяr nasиonal-sosиalиstlяr kиmи Rozen-
berq dя protestant kиlsяsиnя цstцnlцk verиr vя onu юz иdeya-
larыnыn иfadячиsи sayыrdы (69, s.302). A. Rozenberq bцtцn юl-
kяlяrи  vя xalqlarы bolшevиklяrя qarшы  sяlиb yцrцшцnя  чaьыr-
maq nиyyяtиndя иdи (127, s.422). Lakиn Alfred Rozenberqиn 
tяшkиlatчыlыq bacarыьы o qяdяr dя  yцksяk deyиldи (78, s.48). 
Alman-sovet mцharиbяsиndяn цч hяftя sonra Hиtler Borma-
nыn tяklиfи иlя Rozenberqи ишьal edиlmиш Шяrq (sovet) torpaq-
larыnыn reyxsnazиrи tяyиn etdи. Bu tяyиnatыn иkи sяbяbи vardы: 
bиrиncиsи, Rozenberq яslяn prиbaltиkalы иdи; иkиncиsи, bu vяzиfя 
Rozenberqя vяd olunub verиlmяyяn Xarиcи Ишlяr nazиrи kцr-
sцsцnц яvяz etmяlи иdи. 
Ишьal edиlmиш bюlgяlяrя mцnasиbяtdя Rozenberqиn fиkиr-
lяrиnи  Gюbbels dя bu vя ya dиgяr formada dяstяklяyиrdи. 
Mяsяlяn, Gюbbels (baxmayaraq kи, onlar kюhnя  rяqиb  иdи-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
48
lяr) uzun mцddяt Ukraynaya muxtarиyyяt verиlmяsи иdeyasы-
nы  dяstяklяyиrdи. Bununla яlaqяdar o, Шяrq bюlgяlяrиndяkи 
yerlи яhalиnиn цmumи rяьbяtиnи qazanmaq цчцn xцsusи planы-
nы tяklиf edиrdи. Lakиn bu plan da qяbul edиlmяdи, чцnkи Hиt-
ler mяьlublarla barышыьa getmяk  иstяmиrdи. Onun fиkrиncя, 
onlarы yalnыz zorla kючцrmяk, qovmaq, paylamaq, mяhv et-
mяk lazыmdыr. Sonradan ишьal bюlgяlяrиndяkи  kюklц xalqla-
rыn bяzиlяrиnя alman vяtяndaшlыьы verиlmяsи tяklиfи dя sяslяn-
dи. Dansиq qaulyayterи Albert Forsterиn mяlumatыna gюrя, 
иrq nяzяrиyyяsиndя  nцfuzu olan professor Qyunter Шяrqи 
Prussиyaya sяkkиzgцnlцk sяfяrи zamanы belя  qяnaяtя  gяlиb 
kи, polyaklar alman vяtяndaшlыьыnы almaьa layиqdиrlяr.  Иrqи 
yцksяltmяk цчцn иsя яvvяlcяdяn mцяyyяn rayonlarda SS-иn 
xцsusи  bюlmяlяrиnи yerlяшdиrmяk lazыmdыr. Lakиn hяm Hиt-
ler, hяm dя Borman belя «qan qarышыьыna» qarшы  чыxыrdыlar. 
Avropada «250 mиlyonluq Alman» dюvlяtи yaratmaq иstя-
yяn Hиtler ишьal etdиyи bюlgяlяrdя xalqlarы hяr шeydяn mяh-
rum etmяk иstяyиrdи: hяm torpaqdan, hяm dя azadlыqdan. 
Belя olduqda, Rozenberq Prиbaltиkaya mцяyyяn mяh-
dudиyyяtlяrlя muxtarиyyяt verиlmяsи layиhяsиnи tяqdиm etdи. 
Borman Rozenberqиn layиhяsиnя kяskиn etиrazыnы bиldиrdи vя 
gюstяrdи kи, o heч zaman «Prиbaltиka Bиrlяшmиш Шtatlarы»nыn 
yaradыlmasыna иmkan vermяyяcяk. Bundan яlavя, bцtцn bu 
torpaqlar цчцncц reyxиn ayrыlmaz tяrkиb hиssяlяrиdиr. 
Bormanыn bu mюvqeyиnя baxmayaraq Hиmmler gиzlиcя 
eston vя latышlarы SS hиssяlяrиnя cяlb etdи. Hиmmler bu fиkиr-
dя иdи: яgяr vuruшmaq vя hяlak olmaq lazыmdыrsa, onda bu-
nun  иrqи ayrы-seчkиlиyя  aиdиyyatы yoxdur. Eynи zamanda 
Hиmmler tяrkиbиndя яllи mиnя qяdяr ukraynalы, qazax, tatar 
vя baшqa mиllяtlяrиn nцmayяndяlяrи olan bиr neчя tabur ya-
ratdы. SS reyxsfцrerи  gюstяrиrdи  kи, partиzanlara qarшы 
mцбaризя aparmaq цчцn onun hиssяlяrи kиfayяt sayda deyиl-
dиr. Artыq bu zaman Vermaxtda kюnцllц  dяstяlяrиn - «xи-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
49
vи»lяrиn yaradыlmasы razыlыьыna gяlmишdи.  
1942-cи иlиn sonlarыnda Шяrq cяbhяsиndя olan hяr bиr al-
man dиvиzиyasыnыn tяrkиbиndя bиr, yaxud иkи шяrq bюlцyц, ta-
buru vardы (73, s.7). Bundan яlavя, arxa rayonlardakы ordu 
hиssяlяrиnиn sяrяncamыnda bиr neчя шяrq taburlarы, mцhafиzя 
dиvиzиyalarыnыn tяrkиbиndя иsя шяrq sцvarи dиvиzиyalarы vя es-
kadronlarы vardы (73, s. 7). 
Шяrq taburlarыnыn  чoxu standart nюmrяlяr daшыyыrdы: 
601-621; 626-630; 632-650; 653, 564, 656, 661-669; 674, 675 
vя 681. Dиgяr batalyonlar иsя ordu nюmrяlяrи (510, 516, 517, 
561, 581, 582), korpuslarda (308, 406, 412, 427, 432, 439, 
441, 446-448, 456) vя dиvиzиyalarda (207, 229, 263, 268, 281, 
285); 1943-cц иlиn иyun ayыnda alman komandanlыьыnыn mя-
lumatыna gюrя 78 шяrq taburu, 1 alay vя 122 ayrыca bюlцk 
(mцhafиzя, qыrыcы, tяsяrrцfat vя s.) yaradыlmышdы kи, buradakы 
adamlarыn sayы 80 mиn иdи (73, s.7). 
Kюnцllцlяrdяn tяшkиl olunan hяrbи  hиssяlяrиn sayыnыn 
bяzи mяnbяlяrdя 180 olduьu gюstяrиlиrdи (109). Bu hиssяlяr-
dяn 75-и rus, 216-sы kuban, don vя terek kazaklarы, Tцrkцs-
tan vя Tatarыstan (Tatarыstan vя Krыm tatarlarы) - 42, gцrcц-
lяrdяn -11, Шиmalи Qafqaz xalqlarыndan-12, azяrbaycanlыlar-
dan - 13, ermяnиlяrdяn - 8 hиssя yaradыlmышdы. 1945-cи иlиn 24 
yanvarыna olan mяlumata gюrя taburlardakы kюnцllцlяr mиllи 
mяnsubиyyяtlяrиnя  gюrя belя  bюlцnmцшdцlяr: latышlar - 104 
mиn, lиtvalыlar - 36.800, azяrbaycanlыlar - 36500, gцrcцlяr - 
19000,  Шиmalи Qafqaz xalqlarы-15 000, tatar (Tatarыстан)-
12500, Krыm tatarlarы - 10 000, estonlar -10 000, ermяnиlяr - 
7000, kalmыklar - 5000. Ruslarыn sayы haqqыnda mяlumatы 
admиral Denиkиn «hюkumяtи» belя  aчыqlayыrdы: 1945-cи  иlиn 
мина 20-nя olan mяlumata gюrя 599-cu rus brиqadasыnda - 
13 000, 600-cцdя 12 000, 650-cиdя 18 000 vardы (109). Qeyd 
edяk kи, bu rяqяmlяr yalnыz dюyцшdя ишtиrak edяnlяrиn gюstя-
rиcиsиdиr. Almanlarыn tяrяfиndя иsя яsиrlиkdя olanlarыn sayы 4-
5 mиlyona qяdяr иdи.  

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
50
1942-cи иlиn yanvarыnda иsя 1-cи (450-cи) «Tцrkцstan le-
gиonu» taburu formalaшmaьa baшladы  kи, burada da mцяy-
yяn sayda azяrbaycanlыlar vardы. Taburun yaradыcыsы vя bи-
rиncи komandиrи mayor A. Mayer-Mader иdи. Mayor A. Ma-
yer-Mader Bиrиncи Dцnya mцharиbяsиndя kяшfиyyatчы olmuш, 
uzun иllяr Шяrq юlkяlяrиndя ишlяmиш vя xцsusяn Чиndя gene-
ral Чan Kay Шиnиn hяrbи mяslяhяtчиsи olmuшdu. Tцrk xalqla-
rыnыn psиxologиyasыna vя adяt-яnяlяrиnя yaxыndan bяlяd 
olan Mayor-Mader mцяyyяn sяbяblяrя gюrя 1942-cи иlиn av-
qustunda vяzиfяsиndяn uzaqlaшdыrыldы. O, 1943-cц иlиn sonla-
rыnda SS rяhbяrlиyиnя юz xиdmяtиnи tяklиf etdи vя ona SS hиs-
sяlяrи tяrkиbиndя Tцrkцstan alayы yaratmaq tapшыrыldы. Yara-
dыlan alayыn bazasы  цzяrиndя «Yenи  Tцrkцstan» dиvиzиyasы 
formalaшdыrmaq da nяzяrdя tutulurdu kи, buraya Tцrkцstan 
vя Volqa tatarlarы taburlarы иlя yanaшы 818-cи Azяrbaycan ta-
buru da daxиl иdи (74, s. 14). 
Tцrk vя Qafqaz xalqlarыna mяxsus hяrbи яsиrlяrиn sayы 
getdиkcя artdыьыndan daha bиr  Шяrq legиonlarыnы formalaш-
dыrma mяrkяzиnи yaratmaq qяrara alыndы. 1942-cи иlиn майын-
da cяbhяdя daha чox иtkиyя mяruz qalmыш 162-cи pиyada dи-
vиzиyasыnыn bazasыnda belя  bиr mяrkяz yaradыldы. Bundan 
яlavя, Poltava vиlayяtи яrazиsиndя yenи tяdrиs dцшяrgяlи mяr-
kяzlяr dя yaradыlmaьa baшlanыldы: Romnada Tцrkцstan le-
gиonu, Prиlukda Azяrbaycan, Qadyaqda gцrcц, Loxvичdя vя 
Mиrqorodda ermяnи. Yaradыlan Mяrkяzdя  qяrargah rяиsи 
vяzиfяsиnя albay (1942-cи иlиn sentyabrыn 6-dan иsя general--
mayor). O. fon Nиdermayer tяyиn edиldи. General mayor O. 
fon Nиdermayer Almanиyada Rusиya vя  Mцsяlman  Шяrqи 
цzrя  яn yaxшы  mцtяxяssиslяrdяn sayыlыrdы. 1943-cц  иlиn 
майындa qяdяr  иsя Ukraynada Шяrq legиonlarыnыn  яlavя 25 
taburunu formalaшdыrmaq mцmkцn oldu kи, onlardan 6-sы 
azяrbaycanlыlardan tяшkиl edиlmишdи (Bиr tabur 4-cц dиvиzиya-
da, иkи tabur 73-cцdя, bиr tabur 97-cи dя, bиr tabur 101-cиdя, 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
51
bиr tabur 111-cиdя). 1943-cц иlиn майынda Ukraynadakы шяrq 
legиonlarыnыn formalaшmasы mяrkяzи general-mayor fon Nиd-
ermayerиn komandanlыьы altыndakы 162-cи tцrk pиyada dиvиzи-
yasыnыn tяcrцbя bazasыna чevrиldи. Dиvиzиya иkиalaylы tяшkиla-
ta malиk иdи (303-cц Tцrkцstan vя 314-cц Azяrbaycan alayы, 
artиllerиya alayы, arxa hиssяlяr vя bюlmяlяr) vя шяxsи heyяtиn 
50 faиzиnи almanlar tяшkиl edиrdи. 
Legиonlar tяшkиl olunarkяn onlara verиlяn rцtbяlяr vя 
fяrqlяndиrиcи яlamяtlяr dя xцsusи яhяmиyyяt kяsb edиrdи. Be-
lя kи, Шяrq legиonlarыnda hяrbи rцtbяlяr vя ишarяlяr haqqыnda 
olan 2380 saylы яmr 1942-cи иlиn иyunun 2-dя verиldи. Hяmиn 
яmrиn  яsasыnda daшыdыьы  vяzиfяyя  mцvafиq olaraq 8 rцtbя 
mцяyyяnlяшdиrиldи: legиoner, manqa komandиrиnиn mцavиnи, 
manqa komandиrи, taqыm komandиrиnиn mцavиnи, taqыm ko-
mandиrи, bюlцk komandиrиnиn mцavиnи, bюlцk komandиrи, ta-
bur komandиrи. 
Zabиt vяzиfяsиnи  gюstяrяn rцtbяlяr paqonda nazиk gц-
mцшц  xяtlя verиlиrdи. Yaxalыьыn rяnglяrи  dя legиonlarы  fяrq-
lяndиrиrdи: aчыq-gюy tцrkцstanlыlara, yaшыl qafqazlыlara, mo-
ruьu gцrcцlяrя, boz rяng иsя ermяnиlяrя aиd иdи. 
Шяrq legиonlarыnыn dиgяr fяrqlи  ишarяlяrи qola baьlanan 
sarьыlar иdи. Bu haqda olan mцvafиq яmr 1944-cц иlиn иyulun 
1-dя verиlmишdи. 
1943-cц иlиn майында 29-da Baш Qяrargahыn tяшkиlat шю-
bяsиnиn 14124 saylы яmrи иlя rяnglи nишanlar boz, lakиn rяnglи 
xяtlяrlя яvяz olundu. Belя kи, tцrkцstanlыlar цчцn aчыq-gюy, 
azяrbaycanlыlar  цчцn yaшыl, gцrcцlяr  цчцn moruьu, ermяnи-
lяr  цчцn sarы,  шиmalи qafqazlыlar  цчцn qяhvяyи  rяng mцяy-
yяnlяшdиrиldи (74, s. 18).  
Belяlиklя, mцharиbяnиn иlk aylarыnda almanlara яsиr dц-
шяn vя kюnцllц olaraq keчяn sovet vяtяndaшlarы ayrы-ayrы dю-
yцш hиssяlяrиndя sovet dюvlяtиnя, mюvcud bolшevиk rejиmиnя 
qarшы mцъaщидяyя baшladыlar.  
 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
52
 
AZЯRBAYCANLЫ 
 
"XИVИLЯR"-LEGИONERLЯR 
 
Qeyd edяk kи, mцxtяlиf dюvrlяrdя almanlarыn, mцsяl-
manlara mцnasиbяtиndя fяrqlи mюvqelяr olmuшdur. Slavyan-
lara (ruslara) qarшы uzun иllяr mцъaщидя aparmaq mяcburиy-
yяtиndя qalmыш Almanиya юzцnц Rusиya tяhlцkяsиndяn daи-
ma qorumaьa  чalышan Tцrkиyя  иlя yaxшы  mцnasиbяtlяr qur-
maьa cяhd etmишdиr. Ortaq dцшmяnиn mюvcudluьu hяr  иkи 
dюvlяtи bиr-bиrиnя yaxыnlaшdыran baшlыca sяbяbя чevrиlmишdиr 
(133, s. 92). 
Vaxtиlя, Almanиya kayzerи Vиlhelm Sяlahяddиn Eyyubи-
nиn tцrbяsиnя gedиb «Dцnyanыn bцtцn  яzиlяn mцsяlman 
xalqlarы, Almanиyanы яn yaxыn dostunuz sayыn» deyя sюzlяr 
sюylяmишdи (133, s.92). 
Otuzuncu иllяrdя hakиmиyyяtя gяlяn Hиtler «Mцsяlman-
lardan иstиfadя»yя yenиdяn цstцnlцk vermиш vя baшчыlыq etdиyи 
nasиst partиyasыnыn bu sahяdяkи  fяalиyyяtиnи canlandыrmышdы. 
Nasиst partиyasы  цzvlяrи bununla baьlы «Hиtlerиn sцnnяtlи  bиr 
mцsяlman olmasы» fиkrиnи Tцrkиyяdя yaymыш, onlarda Hиtlerя 
rяьbяt yaratmaьa  чalышmышlar. Belя  tяblиьat da aparыlыrdы  kи, 
Tцrkиyя rus tяsиrиndя yaшayan mцsяlman tцrklяrиnи  dиn vя 
soy bиrlиyи чяrчиvяsиndя юz rяhbяrlиyи altыnda Almanlarыn ve-
rяcяyи top, tцfяng, uчaq vя tanklarla Rusиyanыn cяnubundan 
oraya hцcum edяcяk, Hиtler иsя Rusиyanыn ишиnи bиtиrяcяk vя 
Urallardan Atlantиkя  qяdяr genиш torpaqlar azad olunacaq-
dы. Hиtler bu fиkrи gerчяklяшdиrmяk mяqsяdи иlя hяlя 1934-cц 
иlиn martыnda Mцnhendя  bиr antи-sиonиstlяr vя antи-kommu-
nиstlяr toplantыsы keчиrmиш, bu gиzlи toplantыya Tцrkиyяdяn 
Cavad Rиfah Atиlxan da чaьыrыlmышdы. 
Bundan  яlavя, Hиtler Qцds mцftиsи Hacы Emиn  Яl-Hц-
seynlя dя yaxшы яlaqяlяr qurmuш vя mцftи bu tяblиьatы apar-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
53
mышdы: «Hиtlerиn doьum gцnц  иlя  Hяzrяtи  Mяhяmmяdиn do-
ьum gцnlяrи eynи aya tяsadцf etmяkdяdиr. Hиtler sцnnяtlиdиr, 
mцsяlmandыr» (133, s.95). Lakиn sonradan Almanиya юzцnцn 
tяsиrиndя olan Tцrkиyя baшчыlыьыnda bиr dцnya «Иslam-Tцrk 
Bиrlиyи» yaradыb Sovetlяrя qarшы mцъaщидяyя чalышsa da, bu иs-
tяk gerчяklяшmяdи. 
Lakиn nasиstlяrиn иrqчи baxышlarыna gяldиkdя иsя Qafqaz-
lыlar vя Tцrk-tatarlar «dцшцk dяyяrlи asиyalыlыьы» tяmsиl edиr-
dиlяr vя slavyanlardan da aшaьыda dayanыrdыlar. «Tatar», 
«Qыrьыz» vя «Moьol» kиmи anlamlar иsя «Untermanш» 
(«Aшaьы  иnsan») qavramыna bяrabяr tutulurdu (137, s. 40). 
Hиtlerиn Rusиyada yaшayan ruslara mцnasиbяtи belя  иdи: 
«Bolшevиk rejиmи шeytanи bиr цsulla bu ruslarы yox etmиш vя ya 
Sиbиryaya sцrmцш vя Rus xalqыnы иrqяn yox edиb asиyalaшdыr-
maq  цчцn planlы olaraq moьollarы Avropa Rusиyasыna yer-
lяшdиrmишdиr» (137, s. 40). Bundan яvvяl  иsя, 1930-cu иldя 
Hиtler Sovetlяr Bиrlиyиnиn «Slav-Tatar gюvdяlи  vя  yяhudи 
baшlы» bиr mяxluq olduьunu sюylяmишdи. 
Lakиn almanlarыn belя иrqи baxышlarыna vя mцnasиbяtlяrи-
nя baxmayaraq mцharиbяnиn иlk aylarыnda hяm kюnцllц, hяm 
dя яsиr olaraq onlarыn tяrяfиnя чoxlu sayda sabиq Qыzыl Ordu 
яsgяr vя zabиtlяrи keчmишdи. 1941-cи  иlиn noyabrыn 1-dяk al-
man dцшяrgяlяrиndя olanlarыn sayы иkи mиlyondan чox иdи. Ro-
zenberq иsя bu rяqяmиn 3,6 mиlyon olduьunu sюylяyиrdи. 
Bяs tцrk-tatar яsиrlяrиndяn mиllи legиonlar yaratmaq fиk-
rиnи иlk dяfя kиm иrяlи sцrmцшdц? Алман тядгигатчысы Mцhlen 
yazыrdы  kи, bu fиkrиn tяшvиq edиcиlиyиndя  иkи  tцrk generalыnыn 
xцsusи rolu olmuшdu vя 1941-cи  иlиn oktyabrыnda bu planыn 
mцsbяt hяyata keчиrиlmяsиndя  cяhdlяr gюstяrmишdиlяr. Hя-
mиn generallardan bиrи tanыnmыш hяrbчи Nuru Paшa (37), dи-
gяrи иsя general Яrkиlяt иdи. Qeyd edяk kи, hяlя 1941-cи иlиn 
sentyabrыnda Berlиnя gяlяn Nuru Paшa Almanиya Xarиcи Иш-
lяr Nazиrlиyи иlя яlaqяlяr qurub Veyчzeker vя Bermanla gю-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
Yüklə 1,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin