– –
54
rцшlяr keчиrdи. Юz fиkиr vя иdeyalarыnы, Almanиyada fяalиyyяt
proqramыnы aчыqlayan Nuru Paшa hяmиn fиkиrlяrиn (yяnи,
Tцrk bиrlиyиnиn). Tцrkиyяdя чoxlarы tяrяfиndяn dяstяklяndи-
yиnи bиldиrиrdи. Nuru Paшa alman nцmayяndяlяrиnя иzah
edиrdи kи, o, Tцrkиyя hюkumяtиndяn xяbяrsиz olaraq buraya
gяlmяmишdиr. Berlиnя yola dцшmяzdяn qabaq o, bu sяfяrи
haqqыnda ancaq Baш Nazиrя mяlumat vermишdи.
Almanlar hяrbи яsиrlяrlя иш aparmaq mяqsяdи иlя ayrы-
ayrы xalqlarыn mцhacиrяtdяkи lиderlяrи иlя dя яlaqяlяr qurur-
dular. Bundan юtrц Шяrq Nazиrlиyи tяrkиbиndя mцvafиq ko-
mиssиyalar yaradыlыrdы. Komиssиyalarыn mяqsяdи яsиrlяrиn sи-
yahыlarыnы tutmaq, onlarы gяlяcяk gцnlяr цчцn ишlяrя hazыrla-
maq иdи. Bununla яlaqяdar, almanlar hяlя юtяn иllяrdяn Al-
manиyada fяalиyyяt gюstяrmиш mцhacиr lиderlяrя xцsusи
юnяm verиrdиlяr.
1941-cи иlиn avqustundan fяalиyyяtя keчяn komиssиya dц-
шяrgяlяrdяkи яsиrlяrlя gюrцшmяyя baшladы. Иdиl-Ural komиsиy-
asыna (buraya tatarlar, baшqыrdlar, чuvaшlar vя fиn xalqlarыnыn
nцmayяndяlяrи daxиl иdи). Яhmяd Teymur, Tцrkцstan komиs-
sиyasыna юzbяk Vяlи Qяyyum xan, Шиmalи Qafqaz komиssиya-
sыna Яlи xan Qantяmиr, Azяrbaycan komиssиyasыna иsя Mя-
hяmmяd Яmиn Rяsulzadя daxиl иdи. Bundan яlavя, Gцrcцstan
vя Ermяnиstan цчцn dя mцvafиq komиssиyalar vardы. Цmumи
komиsyon Baшqanы иsя NSDAP-ыn (Mиllи Sosиalиst Almanиya
Fяhlя Partиyasы) SA batalyonundan шturmbanfцrer Geybel
adlы bиr alman иdи.
Sovet savaш яsиrlяrи иlя иlk mцnasиbяtlяr quran bu ko-
mиssиyalar onlarыn arasыndan uyьun olanlarыnыn seчиlиb le-
gиonlar yaradыlmasыna шяraиt aчdы. Mяhz bu komиssиyalarыn
fяalиyyяtиndяn sonra иlkиn olaraq «Tatar legиonu» kиmи яs-
gяrи bиrlиklяr qurulmaьa baшladы.
Иlk azяrbaycanlы яsиrlяr dиgяr xalqlardan olanlarla bиrgя
alman ober-leytenant Baron fon Qoubenиn baшчыlыьы altыnda
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
55
Zaporojye yaxыnlыьыndakы 444 saylы tяhlцkяsиzlиk dиvиzиyasыn-
da bиrlяшdиrиldи. Sonra onlardan alman zabиtlяrиnиn rяhbяr-
lиyи altыnda Tцrkцstan taburu yaradыldы vя bu sonradan 444
saylы tцrk taburu adыnы aldы (136, s. 26).
1941-cи иlиn sonlarыna yaxыn alman zabиt Mayer Mader
Юzbяkиstanыn mцhacиrяtdя olan sиyasяtчиsи Vяlи Qяyyumxanы
da cяlb edяrяk qыrmыzы ordunun яsиr dцшmцш яsgяrlяrиndяn
tцrk mяnшяlи mцъaщидя dяstяsи yaratdы vя onlar tяxrиbat ишlя-
rиnя cяlb edиldиlяr. Az sonra Azяrbaycandan vя dиgяr bюlgя-
lяrdяn olan tцrk mяnшяlиlяrи dя bu ишя yaxыnlaшdыrыb yenи dяs-
tяlяr yaratdыlar.
Qeyd edяk kи, 1942-cи иlиn fevralыn 18-dяn rяhbяredиcи
orqan Шяrq legиonlarыnыn komandиr vя ya qяrargahы adlandы-
rыldы. Шяrq legиonlarыnыn komandирlяrи xиdmяtи baxыmыndan
rцtbя sыrasы иlя dцzцlцrdцlяr vя onlarыn baшlыca vяzиfяsи mцx-
tяlиf mиllяtlяrdяn olan hяrbи яsиrlяrdяn gцclяndиrиlmиш hяrbи
taburlar yaratmaq иdи. Tцrkцstan, Qafqaz, sonradan forma-
laшan Azяrbaycan legиonlarы mяhz Mayer-Maderиn yaratdыьы
hиssяlяrиn davamы kиmи qurulmaqda иdи vя 1942-cи иlиn fevra-
lыn 19-dan bunlarыn hamыsы bиrlяшdиrиldи.
1942-cи иlиn payыzыndan Polшa vя Ukraynada formalaш-
mыш legиonerlяrиn dюyцш taburlarыndan da Qafqaz vя Stalиnq-
rad яtrafыndakы dюyцшlяrdя иstиfadя etdиlяr. Azяrbaycanlыlar-
dan иbarяt olan 804-cц tabur almanlarыn 49-cu daь korpusu-
nun 4-cц daь atыcы dиvиzиyasыna gюndяrиldи. Hяmиn dиvиzиya
Qafqazda Suxumи иstиqamяtиndяkи yцksяk daь rayonlarыnda
hяrяkяt edиrdи.
Nalчиk vя Mozdok иstиqamяtlяrиndя olan dюyцшlяrdя
яsasяn 111-cи Azяrbaycan taburu vuruшurdu. General-leyte-
nant Qrayfenberqиn mяlumatыnda dиgяr taburlarla yanaшы
azяrbaycanlыlardan tяшkиl edиlmиш 804-cц vя 805-cи taburla-
rыn da meшяlиk rayonlarda ayrы-ayrы dяstяlяrя qarшы uьurlu
dюyцшlяrи qeyd olunurdu. Mяhz belя uьurlu dюyцшlяrdяn
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
56
sonra ayrы-ayrы taburlara «alman formasы daшыmaq шяrяfи»
naиl olurdu.
Azяrbaycan legиonунун yaradыlmasы иlя baьlы ABШ-da
nяшr edиlяn «Цчцncц Reyxиn xиdmяtиndя olan xarиcи иmkan-
lar» kиtabыnda da maraqlы mяlumatlar vardыr. Mцяllиf yazыr:
«Tцrk legиonlarыnыn yaradыlmasы иdeyasы Tцrkиyя ordusu Baш
Qяrargahыnыn generalы Яrkиlяtя mяxsusdur. Belя kи, 1941-cи
иlиn payыzыnda Hиtlerlя onun Шяrqи Prussиya иqamяtgahыnda
gюrцшяn generalыn tяklиfи Hиtlerи maraqlandыrmышdы. Tцrkиyя-
nи юz tяrяfиnя чяkmяyя чalышan Hиtler 1941-cи иlиn noyabrыn-
da Tцrkцstan legиonunun yaradыlmasыna razыlыq verdи. Al-
man ordusunun tamamиlя mяxfи olan 1941-cи иl, 3 dekabr
tarиxlи яmrи иlя daha чox - mцsяlman-Qafqaz, gцrcц vя er-
mяnи legиonlarы formalaшdыrыlmaьa baшladы. Sonradan mц-
sяlman-Qafqaz legиonu шиmalи-qafqazlы vя azяrbaycanlы ol-
maq цzrя иkи yerя ayrыldы. 1942-cи иlиn ortalarыnda onlara da-
ha иkиsи яlavя edиldи: Krыm tatarlarы vя Povoljye tatarlarы
(82, s.250).
Lakиn mцhacиrlяrиn Almanиya hюkumяtи tяmsиlчиlяrи иlя
danышыqlarы heч dя uьurlu getmиrdи. Xцsusяn, шиmalи qafqasи-
yalы, gцrcцstanlы vя azяrbaycanlыlar юz юlkяlяrиnиn mцstяqиl-
lиyиnи иrяlи sцrdцyцndяn almanlar tяrяfиndяn qяbul edиlmиr-
dи. Belя olduqda, Azяrbaycan tяmsиlчиsи Mяhяmmяd Яmиn
Rяsulzadя vя шиmalи qafqazlы Sяиd Шamиl Almanиyadan чыxыb
getmяk mяcburиyyяtиndя qalmышdыlar. Lakиn fon Mende чя-
tиnlиklя dя olsa, M. Я. Rяsulzadяnи mцvяqqяtи olaraq saxla-
ya bиlmишdи.
Qeyd edяk kи, hяmиn dюvrdя Almanиyada M. Я. Rяsul-
zadяnиn baшчыlыьы иlя Mиllи Azяrbaycan Komиtяsи dя yaradыl-
mышdы.
M. Я. Rяsulzadя bu mцnasиbяtlя yazыrdы: «1943-cц иl-
dиr. Иkиncи Cahan hяrbи яsnasыnda Alman Xarиcиyyя Nazиrlи-
yиndяn fon Шulenburqиn (sonradan Hиtlerя yapыlan suи-qяsd
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
57
иши иlя иlgиlи olaraq edam edиlяn) dяvяtи цzяrиnя Berlиndя
иdиm. Mиllи Azяrbaycan Komиtяsи tяшяkkцl etmишdи; bu ko-
mиtя Mиllи Azяrbaycan davasыnыn яsaslarыnы alman mяqam-
larыna qяbul etdиrmяk цzrя fяalиyyяtя keчmишdи» (1, s.11).
M. Я. Rяsulzadяnиn baшчыlыq etdиyи Mиllи Azяrbaycan
Komиtяsи bu proqramla mцбаризя aparыrdы: «Azяrbaycanыn
mиllи haqlarыnы qorumaq, vяtяnиn xиlasы vя иstиqlalы цчцn
mцъaщидя etmяk, qafqasиyalы mиllяtlяrиn dostluqlarы vя sиya-
sяtcя bиr yerdя yaшamalarы цчцn чalышmaq vя Almanиya иlя sы-
xы surяtdя ишbиrlиyи tяmиn etmяk» (42, s.26).
«Mиllи Azяrbaycan Komиtяsи»nиn yaradыlmasы azяrbay-
canlыlarы чox sevиndиrmишdи. Azяrbaycan legиonerlяrиnя baш-
чыlыq edяnlяrdяn mayor Я. Fяtяlиbяylи M. Я. Rяsulzadяyя
aшaьыdakы mяzmunda bиr mяktub gюndяrmишdи: «Mяrhяba,
чox mюhtяrяm Mяhяmmяd Яmиn! Яzиz yurdumuz Azяrbay-
canыn yorulmaz hцrrиyyяt mцcahиdи olan Sиzи cяbhяdяkи bц-
tцn яsgяrlяrиmиz adыndan slamlayыram. Qяzetиmиzdя «Mиllи
Azяrbaycan Komиtяsи»nиn tяшkиl olunduьunu oxudum, bu mя-
nи чox sevиndиrиr. Bиz, cяbhяdяkи яsgяrlяr шцbhя etmиrиk kи,
Mиllи Komиtяmиzиn цzvlяrи arasыnda hamыmыzca sevиlяn, legиo-
numuzun qurucusu Babayev Beydullah da olacaqdыr. Bиz иrяlи-
dя dя mиllяtиmиzиn hцrrиyyяt vя bюyцk Almanиya uьrunda fя-
dakaranя bиr tяrzdя dюyцшяcяyиz. Cяbhяdяkи bцtцn яsgяr-
lяrdяn Sиzя salam. Sиzя xoш sяhhяtlяr dиlяrяm. Sиzиn Я. Dц-
dяngиnskи Fяtяlиbяylи» (1, s.12).
Mиllи tяmsиlчиlиklяrиn mяtbu fяalиyyяtиnя dя genиш yer
verиlиrdи. Legиonlar цчцn hяftяlиk dяrgиlяr vя dцшяrgя qяzet-
lяrи dя yayыmlanыrdы. Mяtbu orqanlar mиllи dиllяrdя vя bя-
zяn dя иkи dиldя, yaxud almanca paralel nцsxяlяr шяklиndя
чap edиlиrdи. Bяzи mиllи tяmsиlчиlиklяr hяtta яdяbиyyat sahя-
sиndя dя fяalиyyяt gюstяrиrdиlяr. Azяrbaycanlыlar, tцrkцstan-
lыlar Volqa tatarlarы юz aralarыnda яdяbи dяrgиlяr vя шer kи-
tablarы nяшr edиrdиlяr.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
58
Шяrq Nazиrlиyиnя baьlы olan bцtцn mиllи tяmsиlчиlиklяrиn
юz bцdcяlяrи dя vardы. Qafqaz иrtиbat heyяtlяrиnиn bцdcяsи -
300 000 markaya, hяrbиn sonlarыnda иsя 600 000 markaya
чatыrdы. Цmumи ишlяrиn gюrцlmяsиndя ayrыca fondlardan da
faydalanыrdы. Burada чalышanlara ayda 350-400 marka hяc-
mиndя maaш verиlиrdи.
Qeyd etdиyиmиz kиmи, almanlar hяr vasиtя иlя M. Я. Rя-
sulzadяdяn faydalanmaьa чalышыrdыlar. 1942-cи иlиn oktyab-
rыn 7-dя M. Я. Rяsulzadя иlя aparыlan danышыqlar fayda ver-
mяdиyиndяn (чцnkи o, Azяrbaycanыn mцstяqиllиyи fиkrиnи юnя
чяkиrdи) o, Rumыnиyaya-Buxarestя getmишdи. Almanlar onun
getmяsиnя tяяssцflяnmиш, qalmasы цчцn Drezden mяktяblя-
rиnиn bиrиndя mцяllиmlиk tяklиf etmишdиlяr, lakиn o, bununla
da razыlaшmamышdы. SS Mяrkяzи daиrяsи onu sonradan yenя
aramыш vя ишbиrlиyиnя чalышmышdыlar.
Belяlиklя, M. Я. Rяsulzadя иlя danышыqlarыn alыnmadыьы-
nы vя Mиllи Azяrbaycan Komиtяsиndя yalnыz Hиlal Mцnшиnиn
tяmsиlчи olaraq Berlиndя qaldыьыnы gюrdцkdя almanlar X.
Xasmяmmяdov qrupu иlя dиaloqa baшlamышdыlar. Bu dиaloq-
da azяrbaycanlы «Qafqaz» qrupuna mяnsub Fuad Яmиrcan,
Abbas bяy Atamalыbяyov vя Яbdцrrяhman bяy Fяtяlиbяylи
olmuшdu.
Qeyd etdиyиmиz kиmи, Hиtlerи heч bиr mиllи komиtя ma-
raqlandыrmыrdы. 1942-cи иlиn avqustunda hяrb яsиrlяrиnя uy-
ьulanacaq vя onlarla иlgиlяnmя яsasыnda ortaya чыxacaq mя-
sяlяlяrиn hяll edиlmяsи цчцn «Шяrq Mиllяtlяrи Mяrkяzи» qu-
rulsa da, (137, s.75). Hиtler «Иrtиbat (rabиtя) heyяtlяrи»nя цs-
tцnlцk verиrdи. Чцnkи, Mяrkяz texnиkи yardыma nяzarяt edиr-
dи, «иrtиbat daиrяlяrи» иsя tяblиьat, dяrgиlяr, юyrяdиcи kurslar-
la mяшьul olurdu. M. Я. Rяsulzadя bununla яlaqяdar yazыr-
dы kи, Hиtler tяшkиl olunan mиllи legиonlarla ordu qяrargahы
arasыnda rabиtя vяzиfяsиnи gюrяn mяhdud vя mцяyyяn ишlяrlя
baьlы «Rabиtя (иrtиbat) heyяtlяrи» (Яlaqя qяrargahlarы - al-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
59
manca: «Ferbиndunqшtablar) (51, s.12) qurulmasыnы яmr et-
mишdи. Azяrbaycan «Rabиtя Hеyяtи” nиn baшыna da Яbdцr-
rяhman bяy Fяtяlиbяylи - Dцdяngиnskи gяtиrиlmишdи. Qeyd
edяk kи, Azяrbaycan legиonerlяrиnя яvvяlcя qrup halыnda
baшчыlыq edиrdиlяr: Abbas bяy Atamalыbяyov, Яbdцrrяhman
bяy Fяtяlиbяylи-Dцdяngиnskи vя Fuad Яmиrcan.
«Иrtиbat Heyяtи»nиn - Ferbиndunqшtabыn hяrbи, mцlkи vя
dиplomatиk шюbяlяrи fяalиyyяt gюstяrиrdи. Hяrbи шюbяyя Я.
Dцdяngиnskи, mцlkи ишя F. Яmиrcan, dиplomatиk sahяyя иsя
A. Atamalыbяyov rяhbяrlиk edиrdи. Bиrиncи иkи шюbяnиn mцx-
tяlиf bюlmяlяrи vardы. Hяrbи шюbяdя hяrbи яsиrlяrlя baьlы mя-
sяlяlяrя Rяhиm Babayev, legиon mяsяlяlяrиnя polkovnиk
(albay) Иsrafиlbяy Иsrafиlov, xцsusи hиssяlяrя («SS-иn mиllи bиr-
lяшmяlяrи») Иslam Яlиyev baxыrdы. Mцlkи шюbяdя azяrbaycan-
lы fяhlяlяr mяsяlяsи bюlmяsиnя Sяbzяlи Mяmmяdov, azяr-
baycanlы mцtяxяssиslяr bюlmяsиnя Cцmшцd Mяmmяdov, ra-
dиoverиlиш bюlmяsиnя Яnvяr Qazыyev rяhbяrlиk edиrdи. Dиplo-
matиk шюbя иsя Xarиcи Ишlяr Nazиrlиyи иlя mцxtяlиf tяdbиrlяrиn
keчиrиlmяsи vя azяrbaycanlыlarыn ишlяdиyи mцxtяlиf alman
mцяssиsяlяrиndяkи problemlяrи hяll etmяk иstиqamяtиndя
fяalиyyяt gюstяrиrdи (17).
Lakиn Я. Fяtяlиbяylинин fяallыьы иlя «Azяrbaycan Mиllи
Bиrlиk Mяclиsи» dя formalaшыrdы. Azяrbaycan Mиllи Bиrlиk
Mяclиsиnиn tяrkиbиnя aшaьыdakыlar daxиl иdи: Я. Fяtяlиbяylи,
Abbasqulu Abbasov, Vяlи Яlяkbяrov, Иslam Яlиyev, Abbas
bяy Atamalыbяyov, Rяhиm Babayev, Ceyhun Hacыbяylи, Ba-
lakишиyev, Hacы Hacыnskи, Cahangиrbяy Balakишиyev, Hacы
Hacыnskи, Cahangиrbяy Kazыmbяyov, Cяlиl Иsgяndяrlи, Иsra-
fиlbяy Иsrafиlov, Яnvяr Qazыyev, Mяcиd Qarsalanlы, Nuшиbяy
Zцlqяdяrov, Cabbar Mяmmяdov, Cцmшцd Mяmmяdov,
Murbaxan Mяmmяdov, Sяbzяlи Mяmmяdov, Fяrman
Mяmmяdov, Orucov, Sцleymanov, Zahиd Xoyskи, Fuadbяy
Яmиrcan vя s (17).
Qeyd etdиyиmиz kиmи, Azяrbaycan legиonunun яsas ba-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
60
zalarы Polшa vя Almanиya яrazиlяrиndя yerlяшиrdи. Sonralar
иsя legиonu Polшanыn Rodom mяntяqяsиndяn Fransanыn cя-
nubunda yerlяшяn Rodes шяhяrиnя kючцrdцlяr. 1944-cц иldя
Azяrbaycan legиonerlяrиndяn Я.Fяtяlиbяylинин, И.Иsrafиlo-
vun, R.Babayevиn, T.Mяmmяd vя Я.Qazыyevиn fяallыьы иlя
«Иrtиbat Qяrargahы»nыn (Ferbиndunqшtabыn) Parис fиlиalы ya-
radыldы. Parиs fиlиalыna Nuшиbяy Zцlqяdяrov, Rza Taьыyev vя
Яlиbяy Hacыnskи daxиl oldular. 1944-cц иldя Parиsиn alman-
lardan azad edиlmяsиndяn sonra Parиs fиlиalы da buraxыldы.
Azяrbaycan legиonunun bиr hиssяsи mяhv edиldи, bиr hиssяsи
иsя иngиlиs-amerиkan qoшunlarыna tяslиm oldu (15).
Belяlиklя, ayrы-ayrы xalqlarыn nцmayяndяlяrиndяn vя
hяrbи яsиrlяrdяn yararlanmaьa o qяdяr dя meyllи olmayan
Hиtler getdиkcя hяrbи legиonlarыn yaranmasы zяrurяtиnи qя-
bul edиrdи. Dиgяr tяrяfdяn, hяrbи яsиrlяrиn чoxluьu vя mцha-
rиbяnиn davamlы xarakter almasы da Hиtlerи belя addыm at-
maьa mяcbur edиrdи.
AZЯRBAYCAN LEGИONERLЯRИНИН
UЬURLU DЮYЦШLЯRИ
Azяrbaycan legиonerlяrиnиn baшlыca qяrargahы Polшa яra-
zиsиndя yerlяшиrdи. Legиonerlяrиn цmumи sayыnыn 36 mиndяn
65-70 mиnяdяk olduьu gюstяrиlmяkdяdиr (12).
Bцtцn legиonerlяr kюnцllц tяklиf edиlmиш nишan шяklиndя
qollarыnda юz vяtяnlяrиnиn fяrqlяndиrиcи atrиbutunu gяzdиrиr-
dиlяr (136, s. 36). Lakиn, onlar alman formasы geymяyя mяc-
bur иdиlяr. Legиonerlяrиn sol qollarыnda цч rяnglи bayraьыmыz
vя ay-ulduz hяkk olunmuш fяrqlяnmя nишanы vardы. Bяzи hиs-
sяlяrdя иsя papaqlarыna яyrи xяncяr vururdular (75). Bun-
dan яlavя, almanlar ayrыca qafqazlыlar цчцn иgиdlиyя gюrя Ы,
ЫЫ, ЫЫЫ dяrяcяlи gцmцш ulduzlar tяsиs etmишdиlяr. Eynи zaman-
da, aldыьы yaranыn dяrяcяsиnя gюrя dя onlara gцmцш vя bц-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
61
rцnc medallar verиlиrdи. Bundan яlavя, Я. Fяtяlиbяylиnиn
baшчыlыq etdиyи Azяrbaycan Mиllи Bиrlиk Mяclиsи tяrяfиndяn
1944-cц иldя иkи orden dя tяsиs olunmuшdu: «Azяrbaycan Иs-
tиqlalиyyяtи» vя «Boz Qurd». Hяrbи dюyцшlяrdя xцsusи fяrq-
lяnяnlяr bu ordenlяrlя mцkafatlandыrыlыrdы. Qeyd edяk kи,
bяzи alman zabиtlяrи dя bu ordenlяrlя tяltиf edиlmишdи (13).
Azяrbaycanlы legиonerlяr alman dиlиnи bиlmяdиyиndяn
ayrыca tяrcцmячиlяr qrupu da fяalиyyяt gюstяrиrdи. Qeyd
edяk kи, hяlя 1942-cи иlиn sentyabrыn 7-dя hяrяsи 10 nяfяrdяn
иbarяt olan azяrbaycanlы, gцrcц, tцrkцstan dиllи tяrcцmячиlяr
qrupu yaradыlmышdы vя onlara яlavя alman dиlи dяrslяrи keчи-
rиlиrdи (136, s. 69).
Azяrbaycanlы legиonerlяrиn geyиmи, qиdalanmasы da Sovet
ordusundakыndan olduqca yцksяk иdи. Aшaьыdakы cяdvяldя
legиonerlяrя ayrыlan яrzaq vя qиda mяhsullarыnыn mиqdarы ve-
rиlmишdиr:
Legиonerlяr
Alman sиlahlы
qцvvяlяrиndя
legиonerlяr
20.12.41
20.05.45
Drezden
hяr.kom.
15.05.45
Berlиn hяr.
kom.lar
21.10.1941
Чюrяk 214
321
250
300
Яt -
29
20
20
Yaь 10
19
7
7
Pendиr 9
9
-
-
Qяnd 21
32
15
15
Marmelad 21 25 -
-
Nehrmиttel 14 21 15
30
Шяkяr tozu
4 -
-
-
Kartof 714
1214
500
400
Tяrяvяz 161
161
-
-
Duzlu kяlяm 20
39 - -
Ичkиlяr 4
4
3
5
Duz 15
25
13
13
(136, s. 178)
Qeyd edяk kи, hяr bиr taburun ayrыca adы, yaxud nюm-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
62
rяsи vardы: «Aslan», «Иgиd», «Dюnmяz», «Berqman», «Ca-
vad xan», 817, 818, 819 vя s.
Bяzи taburlar Polшadakы Yedlиno яrazиsиndя formalaшыr-
dы. Taburlarыn шяxsи heyяtи иsя Malkиno vя Deblиn dцшяrgя-
lяrиndя tяlиm keчmиш hяrbи яsиrlяrdяn иbarяt иdи. Sonradan
legиonun qяrargahы Fransanыn cяnubuna, Rodes шяhяrиnя
kючцrцldц.
Qeyd edяk kи, Aslan (804-cц) taburu 1942-cи иlиn майын-
dan formalaшdыrыlmaьa baшlamышdы. Taburun komandиrи al-
man Qloger, mцavиnи Я. Фятялбяйли иdи. Bu tabur Krasnodar
яrazиsиndяkи dюyцшlяrdя fяallыq gюstяrmишdи. Sonradan
Fransa яrazиsиnя, oradan иsя Шиmalи Иtalиyaya kючцrцlmцшdц.
1945-cи иlиn aprelиndя ABШ hяrbи hиssяlяrи taburun bиr hиssя-
sиnи яsиr gюtцrцr (16).
«Иgиd» taburu Sevastopol шяhяrи иstиqamяtиndя dюyцш-
mцш, sonra Rumыnиya vя Fransaya aparыlmыш, 1945-cи иldя
иngиlиs-amerиkan qoшunlarыna яsиr dцшmцшdц.
«Dюnmяz» taburu 1942-cи иldя Ukraynanыn Prиlukи шяhя-
rиndя yaradыlmыш vя Qafqaz cяbhяsиndя vuruшmuшdur. Ta-
manda, Xarkovda, Kиrovoqradda vя Odessada «Dюnmяz»
sovet ordusuna qarшы dюyцшlяrdя fяallыq gюstяrиb. Varшava цs-
yanыnыn yatыrыlmasыna da hяmиn tabur cяlb edиlmишdи (16).
818-cи tabur da 1942-cи иldя yaradыlmыш vя Qяrbи Ukray-
nada, sonradan Polшa яrazиlяrиndя sovet ordusu hяrbи hиssя-
lяrиnя qarшы vuruшmuшdur. Sonradan tabur Fransaya gяtиrиl-
mиш, mцharиbяnиn sonlarыnda onlarыn bиr qrupu mцttяfиq qo-
шunlarы tяrяfиndяn tяrk-sиlah edиlиb sovet qoшunlarы koman-
danlыьыna tяhvиl verиlmишdи (16).
819-cu tabur иsя яsasяn Polшa яrazиsиndя dюyцшlяr apa-
rыrdы. Bяzи hallarda keшиkчи funksиyasыnы yerиnя yetиrяn tabur
1945-cи иldя sovet ordusu hиssяlяrи tяrяfиndяn daьыldы (16).
Azяrbaycanlы legиonerlяr dюyцшlяrdя яsl qяhrяmanlыq
gюstяrиrdиlяr. Azяrbaycanlы kюnцllцlяrиn иlk uьurlu dюyцшlя-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
63
rиndяn bиrи Qafqaz bюlgяsиndя Qaraчay tцrklяrиnиn yaшadыьы
яrazиlяrdя olmuшdu. Ruslara qarшы vuruшan azяrbaycanlы яs-
gяrlяr иlk azad etdиklяrи kяndиn adыnы «Zяfяr kяndи» qoy-
muшdular. Bu dюyцшdяn sonra azяrbaycanlы яsgяrlяr yцksяk
rцtbяlи alman zabиtиnиn tяшяkkцrцnц qazanmышdыlar. Dюyцш-
lяrdя xцsusиlя fяrqlяnяn Fяtяlиbяylи Dцdяngиnskи bюyцk шц-
caяt gюstяrяn azяrbaycanlы vя Qafqasиyalы tцrk dяstяlяrиnя
belя mцracияt etmишdи: «Qardaшlarыm, bu qarlы daьlarыn ar-
dыnda bиzи sяbrиsиzlиklя gюzlяyяn mиlyonlarca gюzlяrи yaшlы
яsиr tцrk qardaшlarыmыz vardыr. Onlarы qurtarmaq bиzим na-
mus borcumuzdur, иrяlи...» (138, s. 2).
Dяstяyя baшчыlыq edяn alman zabиtи Шarnberq bu qяhrя-
manlыqdan vяcdя gяlяrяk «bravo-яhsяn, aslanlar» sюylяmиш
vя mяhz hяmиn dюyцшчцlяrиn чoxunun toplandыьы taburu
«Aslan» adlandыrmыш, Fяtяlиbяylи иsя tabur komandиrи olmuш-
du. Qafqaz cяbhяsиndяn Krыma чяkиlяrkяn yetmиш azяrbay-
canlы mцcahиdlя bиrgя alman albayы Шarnberq dя шяhиd ol-
muшdu.
Azяrbaycanlы legиonerlяrdяn bиrи Qafqaz uьrunda -
Vяtяnlяrиnи bolшevиzmdяn vя rus яsarяtиndяn xиlas et-
mяk цчцn apardыqlarы dюyцшц, onlarыn yerlи яhalи tяrя-
fиndяn necя qarшыlanmasыnы belя xatыrlayыrdы: «Almanlar
daьlыlarыn daxиlи ишlяrиnя qяtиyyяn mцdaxиlя etmяdиlяr.
Daьlыlar da юzlяrиnиn яnяnяvи qonaqpяrvяrlиk nяzakяtи
иlя almanlarы яzиzlяyиr, hяtta onlarы mиllи vя dиnи bay-
ramlarыna dяvяt edиrdиlяr» (48, s. 64).
Azяrbaycanlы legиonerlяrиn uьurlu dюyцш яmяlиyyatlarы
tez-tez olurdu. Bu uьurlar azяrbaycanlыlarla almanlarыn mц-
nasиbяtlяrиnи daha da yaxыnlaшdыrыrdы. Azяrbaycanlы legиo-
nerlяr xatыrlayыrdы: «Bюyцk bиr qяsяbяdя dayandыq. Tяsadц-
fяn «Aslan» taburu komandanы, hяmчиnиn, чadыrыnы eynи
mяntяqяdя qurmuшdu. Mиnbaшы Elxan bяyиn zиyarяtиnя get-
dиm. Dostum mяnиm цчцn bиr sяhra zиyafяtи tяшkиl etdи. Fя-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
64
qяt bu halda taburun radиoчularы sol cиnahda bцtюv bиr al-
man dиvиzиyasыnыn dяmиr mяftиllяrя alыndыьыnы bиzя xяbяr ver-
dиlяr. Ruslar anи bиr basqыn etmишdиlяr. O saat Elxanla baш--
baшa verяrяk, vяzиyyяtи mцzakиrя etdиk vя sиlahdaшlarыmыzы xи-
las edяyиm, - deyя qяtи bиr qяrara gяldиk. Mяn tяcиlи gerи dюn-
dцm. Bиr neчя saat sonra hяr иkи taburumuz hцcuma keчdи.
Hazыrladыьыmыz plana gюrя, dцшmяn dяmиr mяftиllяrи иkи tяrяf-
dяn qыracaq vя ruslarыn юzlяrи dяmиr mяftиllяrя alыnacaqdыlar.
«Tиmur» vя «Aslan» taburlarыmыz иldыrыm sцrяtиlя иrяlиlяdи-
lяr.«Allah, Allah» sяdasы rus torpaьыnы bиr daha tиtrяtdи. Bц-
tцn bиr ehtиyat ordu basqыn edиrdи sankи. Tяbии, almanlar da
bиr qяhrяman kиmи vuruшurdu. Ruslar иkи atяш arasыnda qala-
raq, xeylи иtkи verdиlяr. Saь qalanlar иsя fяrarиlиk etmяk иstя-
yиrdиlяr. Fяqяt onlarыn da sиnяlяrиnя tцrk sцngцlяrи saplandы.
Qяhrяmanlarыmыz hяm sцngц ишlяdиr, hяm dя hayqыrыrdыlar: -
Tцrkцstan namиnя, Qafqaz namиnя, Krыm namиnя, Иdиl-Ural
namиnя, Tцrklяr namиnя, Иnsanlыq namиnя... Bяlи, bцtцn bu
dюyцшlяr tцrklцk vя иnsanlыq namиnя edиldи. Ruslarla bяrabяr
dюyцшmяk иstяmяyяn vя «yoldaш» deyя hяqarяtя uьrayan
soydaшlarыmыz, ruslara qarшы dюyцшlяrdя bиr aslan kиmи kцkrя-
dиlяr. Ишиn sиrrи harda иdи? Bяllи deyиldиr. Mиllи иdeallarы uьrun-
da dюyцшя gиrяn bцtцn юvladlarыnыn цmumи vя tarиxи bиr adlarы
vardыr: «Aslan» (4, s.95-96).
Azяrbaycan legиonerlяrиnиn cяsarяtlи vя qorxmaz oldu-
ьunu, dюyцшlяrdяkи шцcaяtиnи sцbut edяn bиr baшqa xatыrla-
mada иsя gюstяrиlиrdи: «Taburumuz yenиcя tяшkиl edиlmишdи.
Nиzamи soydaшlarыmыz ruslarla bиr an яvvяl qarшы-qarшыya
gяlmяk иstяyиrdиlяr. Fяqяt baьlы olduьumuz alman dиvиzиya-
sыnыn komandanы bиzиm cяbhя arxasыnda gюzlяmяmиzи яmr et-
dи. Yяqиn kи, bиzя etиmad etmяyиrdи. Nя edя bиlяrdиk. Alman-
larыn «Bяfexи, иst bяfexи» (яmr-яmrdиr) sюzlяrиnи xatыrladыq vя
gюzlяdиk. Иkи gцn sonra ruslar cяbhя arxasыndakы bиr tяpя яt-
rafыnda paraшцtчцlяr endиrdиlяr. Bundan daha yaxшы bиr fцrsяt
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
Dostları ilə paylaş: |