Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински нясиман йагублу



Yüklə 1,88 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə6/21
tarix08.11.2019
ölçüsü1,88 Mb.
#29548
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21
Ebdurrehman Fetelibeyli-Dudenginski


          
54
rцшlяr keчиrdи. Юz fиkиr vя иdeyalarыnы, Almanиyada fяalиyyяt 
proqramыnы  aчыqlayan Nuru Paшa hяmиn fиkиrlяrиn (yяnи, 
Tцrk bиrlиyиnиn). Tцrkиyяdя чoxlarы tяrяfиndяn dяstяklяndи-
yиnи  bиldиrиrdи. Nuru Paшa alman nцmayяndяlяrиnя  иzah 
edиrdи kи, o, Tцrkиyя hюkumяtиndяn xяbяrsиz olaraq buraya 
gяlmяmишdиr. Berlиnя yola dцшmяzdяn qabaq o, bu sяfяrи 
haqqыnda ancaq Baш Nazиrя mяlumat vermишdи. 
Almanlar hяrbи  яsиrlяrlя  иш aparmaq mяqsяdи  иlя ayrы-
ayrы xalqlarыn mцhacиrяtdяkи lиderlяrи иlя dя яlaqяlяr qurur-
dular. Bundan юtrц  Шяrq Nazиrlиyи  tяrkиbиndя  mцvafиq ko-
mиssиyalar yaradыlыrdы. Komиssиyalarыn mяqsяdи  яsиrlяrиn sи-
yahыlarыnы tutmaq, onlarы gяlяcяk gцnlяr цчцn ишlяrя hazыrla-
maq иdи. Bununla яlaqяdar, almanlar hяlя юtяn иllяrdяn Al-
manиyada fяalиyyяt gюstяrmиш  mцhacиr lиderlяrя  xцsusи 
юnяm verиrdиlяr.  
1941-cи иlиn avqustundan fяalиyyяtя keчяn komиssиya dц-
шяrgяlяrdяkи яsиrlяrlя gюrцшmяyя baшladы. Иdиl-Ural komиsиy-
asыna (buraya tatarlar, baшqыrdlar, чuvaшlar vя fиn xalqlarыnыn 
nцmayяndяlяrи daxиl иdи). Яhmяd Teymur, Tцrkцstan komиs-
sиyasыna юzbяk Vяlи Qяyyum xan, Шиmalи Qafqaz komиssиya-
sыna  Яlи xan Qantяmиr, Azяrbaycan komиssиyasыna  иsя  Mя-
hяmmяd Яmиn Rяsulzadя daxиl иdи. Bundan яlavя, Gцrcцstan 
vя Ermяnиstan  цчцn dя  mцvafиq komиssиyalar vardы.  Цmumи 
komиsyon Baшqanы  иsя NSDAP-ыn (Mиllи Sosиalиst Almanиya 
Fяhlя Partиyasы) SA batalyonundan шturmbanfцrer Geybel 
adlы bиr alman иdи. 
Sovet savaш  яsиrlяrи  иlя  иlk mцnasиbяtlяr quran bu ko-
mиssиyalar onlarыn arasыndan uyьun olanlarыnыn seчиlиb le-
gиonlar yaradыlmasыna  шяraиt aчdы. Mяhz bu komиssиyalarыn 
fяalиyyяtиndяn sonra иlkиn olaraq «Tatar legиonu» kиmи  яs-
gяrи bиrlиklяr qurulmaьa baшladы. 
Иlk azяrbaycanlы яsиrlяr dиgяr xalqlardan olanlarla bиrgя 
alman ober-leytenant Baron fon Qoubenиn baшчыlыьы altыnda 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
55
Zaporojye yaxыnlыьыndakы 444 saylы tяhlцkяsиzlиk dиvиzиyasыn-
da bиrlяшdиrиldи. Sonra onlardan alman zabиtlяrиnиn rяhbяr-
lиyи altыnda Tцrkцstan taburu yaradыldы vя bu sonradan 444 
saylы tцrk taburu adыnы aldы (136, s. 26). 
1941-cи  иlиn sonlarыna yaxыn alman zabиt Mayer Mader 
Юzbяkиstanыn mцhacиrяtdя olan sиyasяtчиsи Vяlи Qяyyumxanы 
da cяlb edяrяk qыrmыzы ordunun яsиr dцшmцш  яsgяrlяrиndяn 
tцrk mяnшяlи mцъaщидя dяstяsи yaratdы vя onlar tяxrиbat ишlя-
rиnя cяlb edиldиlяr. Az sonra Azяrbaycandan vя dиgяr bюlgя-
lяrdяn olan tцrk mяnшяlиlяrи dя bu ишя yaxыnlaшdыrыb yenи dяs-
tяlяr yaratdыlar. 
Qeyd edяk kи, 1942-cи  иlиn fevralыn 18-dяn rяhbяredиcи 
orqan Шяrq legиonlarыnыn komandиr vя ya qяrargahы adlandы-
rыldы.  Шяrq legиonlarыnыn komandирlяrи  xиdmяtи baxыmыndan 
rцtbя sыrasы иlя dцzцlцrdцlяr vя onlarыn baшlыca vяzиfяsи mцx-
tяlиf mиllяtlяrdяn olan hяrbи  яsиrlяrdяn gцclяndиrиlmиш  hяrbи 
taburlar yaratmaq иdи. Tцrkцstan, Qafqaz, sonradan forma-
laшan Azяrbaycan legиonlarы mяhz Mayer-Maderиn yaratdыьы 
hиssяlяrиn davamы kиmи qurulmaqda иdи vя 1942-cи иlиn fevra-
lыn 19-dan bunlarыn hamыsы bиrlяшdиrиldи. 
1942-cи  иlиn payыzыndan Polшa vя Ukraynada formalaш-
mыш legиonerlяrиn dюyцш taburlarыndan da Qafqaz vя Stalиnq-
rad яtrafыndakы dюyцшlяrdя иstиfadя etdиlяr. Azяrbaycanlыlar-
dan иbarяt olan 804-cц tabur almanlarыn 49-cu daь korpusu-
nun 4-cц daь atыcы  dиvиzиyasыna gюndяrиldи. Hяmиn dиvиzиya 
Qafqazda Suxumи иstиqamяtиndяkи yцksяk daь rayonlarыnda 
hяrяkяt edиrdи. 
Nalчиk vя Mozdok иstиqamяtlяrиndя olan dюyцшlяrdя 
яsasяn 111-cи Azяrbaycan taburu vuruшurdu. General-leyte-
nant Qrayfenberqиn mяlumatыnda dиgяr taburlarla yanaшы 
azяrbaycanlыlardan tяшkиl edиlmиш 804-cц  vя 805-cи taburla-
rыn da meшяlиk rayonlarda ayrы-ayrы  dяstяlяrя qarшы  uьurlu 
dюyцшlяrи qeyd olunurdu. Mяhz belя  uьurlu dюyцшlяrdяn 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
56
sonra ayrы-ayrы taburlara «alman formasы daшыmaq  шяrяfи» 
naиl olurdu.  
Azяrbaycan legиonунун yaradыlmasы  иlя baьlы ABШ-da 
nяшr edиlяn «Цчцncц Reyxиn xиdmяtиndя olan xarиcи иmkan-
lar» kиtabыnda da maraqlы mяlumatlar vardыr. Mцяllиf yazыr: 
«Tцrk legиonlarыnыn yaradыlmasы иdeyasы Tцrkиyя ordusu Baш 
Qяrargahыnыn generalы Яrkиlяtя mяxsusdur. Belя kи, 1941-cи 
иlиn payыzыnda Hиtlerlя onun Шяrqи Prussиya  иqamяtgahыnda 
gюrцшяn generalыn tяklиfи Hиtlerи maraqlandыrmышdы. Tцrkиyя-
nи юz tяrяfиnя чяkmяyя чalышan Hиtler 1941-cи иlиn noyabrыn-
da Tцrkцstan legиonunun yaradыlmasыna razыlыq verdи. Al-
man ordusunun tamamиlя  mяxfи olan 1941-cи  иl, 3 dekabr 
tarиxlи  яmrи  иlя daha чox - mцsяlman-Qafqaz, gцrcц  vя er-
mяnи legиonlarы formalaшdыrыlmaьa baшladы. Sonradan mц-
sяlman-Qafqaz legиonu  шиmalи-qafqazlы  vя azяrbaycanlы ol-
maq цzrя иkи yerя ayrыldы. 1942-cи иlиn ortalarыnda onlara da-
ha  иkиsи  яlavя edиldи: Krыm tatarlarы  vя Povoljye tatarlarы 
(82, s.250). 
Lakиn mцhacиrlяrиn Almanиya hюkumяtи tяmsиlчиlяrи иlя 
danышыqlarы heч dя uьurlu getmиrdи. Xцsusяn, шиmalи qafqasи-
yalы, gцrcцstanlы vя azяrbaycanlыlar юz юlkяlяrиnиn mцstяqиl-
lиyиnи иrяlи sцrdцyцndяn almanlar tяrяfиndяn qяbul edиlmиr-
dи. Belя olduqda, Azяrbaycan tяmsиlчиsи Mяhяmmяd Яmиn 
Rяsulzadя vя шиmalи qafqazlы Sяиd Шamиl Almanиyadan чыxыb 
getmяk mяcburиyyяtиndя qalmышdыlar. Lakиn fon Mende чя-
tиnlиklя dя olsa, M. Я. Rяsulzadяnи mцvяqqяtи olaraq saxla-
ya bиlmишdи. 
Qeyd edяk kи, hяmиn dюvrdя Almanиyada M. Я. Rяsul-
zadяnиn baшчыlыьы иlя Mиllи Azяrbaycan Komиtяsи dя yaradыl-
mышdы. 
M.  Я. Rяsulzadя bu mцnasиbяtlя yazыrdы: «1943-cц  иl-
dиr. Иkиncи Cahan hяrbи яsnasыnda Alman Xarиcиyyя Nazиrlи-
yиndяn fon Шulenburqиn (sonradan Hиtlerя yapыlan suи-qяsd 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
57
иши  иlя  иlgиlи olaraq edam edиlяn) dяvяtи  цzяrиnя Berlиndя 
иdиm. Mиllи Azяrbaycan Komиtяsи  tяшяkkцl etmишdи; bu ko-
mиtя Mиllи Azяrbaycan davasыnыn яsaslarыnы alman mяqam-
larыna qяbul etdиrmяk цzrя fяalиyyяtя keчmишdи» (1, s.11). 
M.  Я. Rяsulzadяnиn baшчыlыq etdиyи  Mиllи Azяrbaycan 
Komиtяsи bu proqramla mцбаризя aparыrdы:  «Azяrbaycanыn 
mиllи haqlarыnы qorumaq, vяtяnиn xиlasы  vя  иstиqlalы  цчцn 
mцъaщидя etmяk, qafqasиyalы  mиllяtlяrиn dostluqlarы  vя  sиya-
sяtcя bиr yerdя yaшamalarы цчцn чalышmaq vя Almanиya иlя sы-
xы surяtdя ишbиrlиyи tяmиn etmяk» (42, s.26). 
«Mиllи Azяrbaycan Komиtяsи»nиn yaradыlmasы azяrbay-
canlыlarы чox sevиndиrmишdи. Azяrbaycan legиonerlяrиnя baш-
чыlыq edяnlяrdяn mayor Я. Fяtяlиbяylи  M. Я. Rяsulzadяyя 
aшaьыdakы  mяzmunda bиr mяktub gюndяrmишdи:  «Mяrhяba, 
чox mюhtяrяm Mяhяmmяd Яmиn! Яzиz yurdumuz Azяrbay-
canыn yorulmaz hцrrиyyяt mцcahиdи olan Sиzи cяbhяdяkи bц-
tцn  яsgяrlяrиmиz adыndan slamlayыram. Qяzetиmиzdя «Mиllи 
Azяrbaycan Komиtяsи»nиn tяшkиl olunduьunu oxudum, bu mя-
nи  чox sevиndиrиr. Bиz, cяbhяdяkи  яsgяrlяr  шцbhя etmиrиk kи, 
Mиllи Komиtяmиzиn цzvlяrи arasыnda hamыmыzca sevиlяn, legиo-
numuzun qurucusu Babayev Beydullah da olacaqdыr. Bиz иrяlи-
dя dя mиllяtиmиzиn hцrrиyyяt vя bюyцk Almanиya uьrunda fя-
dakaranя  bиr tяrzdя  dюyцшяcяyиz. Cяbhяdяkи  bцtцn  яsgяr-
lяrdяn Sиzя salam. Sиzя xoш sяhhяtlяr dиlяrяm. Sиzиn Я. Dц-
dяngиnskи Fяtяlиbяylи» (1, s.12). 
Mиllи  tяmsиlчиlиklяrиn mяtbu fяalиyyяtиnя  dя genиш yer 
verиlиrdи. Legиonlar цчцn hяftяlиk dяrgиlяr vя dцшяrgя qяzet-
lяrи  dя yayыmlanыrdы. Mяtbu orqanlar mиllи  dиllяrdя  vя  bя-
zяn dя  иkи  dиldя, yaxud almanca paralel nцsxяlяr  шяklиndя 
чap edиlиrdи. Bяzи  mиllи  tяmsиlчиlиklяr hяtta  яdяbиyyat sahя-
sиndя dя fяalиyyяt gюstяrиrdиlяr. Azяrbaycanlыlar, tцrkцstan-
lыlar Volqa tatarlarы юz aralarыnda яdяbи dяrgиlяr vя шer kи-
tablarы nяшr edиrdиlяr. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
58
Шяrq Nazиrlиyиnя baьlы olan bцtцn mиllи tяmsиlчиlиklяrиn 
юz bцdcяlяrи dя vardы. Qafqaz иrtиbat heyяtlяrиnиn bцdcяsи - 
300 000 markaya, hяrbиn sonlarыnda  иsя 600 000 markaya 
чatыrdы.  Цmumи  ишlяrиn gюrцlmяsиndя ayrыca fondlardan da 
faydalanыrdы. Burada чalышanlara ayda 350-400 marka hяc-
mиndя maaш verиlиrdи. 
Qeyd etdиyиmиz kиmи, almanlar hяr vasиtя иlя M. Я. Rя-
sulzadяdяn faydalanmaьa  чalышыrdыlar. 1942-cи  иlиn oktyab-
rыn 7-dя M. Я. Rяsulzadя иlя aparыlan danышыqlar fayda ver-
mяdиyиndяn (чцnkи o, Azяrbaycanыn mцstяqиllиyи fиkrиnи юnя 
чяkиrdи) o, Rumыnиyaya-Buxarestя getmишdи. Almanlar onun 
getmяsиnя  tяяssцflяnmиш, qalmasы  цчцn Drezden mяktяblя-
rиnиn bиrиndя mцяllиmlиk tяklиf etmишdиlяr, lakиn o, bununla 
da razыlaшmamышdы. SS Mяrkяzи daиrяsи onu sonradan yenя 
aramыш vя ишbиrlиyиnя чalышmышdыlar. 
Belяlиklя, M. Я. Rяsulzadя иlя danышыqlarыn alыnmadыьы-
nы vя Mиllи Azяrbaycan Komиtяsиndя yalnыz Hиlal Mцnшиnиn 
tяmsиlчи olaraq Berlиndя qaldыьыnы  gюrdцkdя almanlar X. 
Xasmяmmяdov qrupu иlя dиaloqa baшlamышdыlar. Bu dиaloq-
da azяrbaycanlы «Qafqaz» qrupuna mяnsub Fuad Яmиrcan, 
Abbas bяy Atamalыbяyov vя Яbdцrrяhman bяy Fяtяlиbяylи  
olmuшdu.  
Qeyd etdиyиmиz kиmи, Hиtlerи heч  bиr mиllи komиtя ma-
raqlandыrmыrdы. 1942-cи иlиn avqustunda hяrb яsиrlяrиnя uy-
ьulanacaq vя onlarla иlgиlяnmя яsasыnda ortaya чыxacaq mя-
sяlяlяrиn hяll edиlmяsи  цчцn «Шяrq Mиllяtlяrи  Mяrkяzи» qu-
rulsa da, (137, s.75). Hиtler «Иrtиbat (rabиtя) heyяtlяrи»nя цs-
tцnlцk verиrdи. Чцnkи, Mяrkяz texnиkи yardыma nяzarяt edиr-
dи, «иrtиbat daиrяlяrи» иsя tяblиьat, dяrgиlяr, юyrяdиcи kurslar-
la mяшьul olurdu. M. Я. Rяsulzadя bununla яlaqяdar yazыr-
dы  kи, Hиtler tяшkиl olunan mиllи legиonlarla ordu qяrargahы 
arasыnda rabиtя vяzиfяsиnи gюrяn mяhdud vя mцяyyяn ишlяrlя 
baьlы «Rabиtя  (иrtиbat) heyяtlяrи» (Яlaqя  qяrargahlarы - al-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
59
manca: «Ferbиndunqшtablar) (51, s.12) qurulmasыnы яmr et-
mишdи. Azяrbaycan «Rabиtя  Hеyяtи” nиn baшыna da Яbdцr-
rяhman bяy Fяtяlиbяylи - Dцdяngиnskи  gяtиrиlmишdи. Qeyd 
edяk kи, Azяrbaycan legиonerlяrиnя  яvvяlcя qrup halыnda 
baшчыlыq edиrdиlяr: Abbas bяy Atamalыbяyov, Яbdцrrяhman 
bяy Fяtяlиbяylи-Dцdяngиnskи vя Fuad Яmиrcan. 
«Иrtиbat Heyяtи»nиn - Ferbиndunqшtabыn hяrbи, mцlkи vя 
dиplomatиk  шюbяlяrи  fяalиyyяt gюstяrиrdи. Hяrbи  шюbяyя  Я. 
Dцdяngиnskи, mцlkи ишя F. Яmиrcan, dиplomatиk sahяyя иsя 
A. Atamalыbяyov rяhbяrlиk edиrdи. Bиrиncи иkи шюbяnиn mцx-
tяlиf bюlmяlяrи vardы. Hяrbи шюbяdя hяrbи яsиrlяrlя baьlы mя-
sяlяlяrя  Rяhиm Babayev, legиon mяsяlяlяrиnя polkovnиk 
(albay) Иsrafиlbяy Иsrafиlov, xцsusи hиssяlяrя («SS-иn mиllи bиr-
lяшmяlяrи») Иslam Яlиyev baxыrdы. Mцlkи шюbяdя azяrbaycan-
lы  fяhlяlяr mяsяlяsи  bюlmяsиnя  Sяbzяlи  Mяmmяdov, azяr-
baycanlы mцtяxяssиslяr bюlmяsиnя Cцmшцd Mяmmяdov, ra-
dиoverиlиш bюlmяsиnя Яnvяr Qazыyev rяhbяrlиk edиrdи. Dиplo-
matиk шюbя иsя Xarиcи Ишlяr Nazиrlиyи иlя mцxtяlиf tяdbиrlяrиn 
keчиrиlmяsи  vя azяrbaycanlыlarыn  ишlяdиyи  mцxtяlиf alman 
mцяssиsяlяrиndяkи problemlяrи  hяll etmяk  иstиqamяtиndя 
fяalиyyяt gюstяrиrdи (17).  
Lakиn Я. Fяtяlиbяylинин  fяallыьы иlя «Azяrbaycan Mиllи 
Bиrlиk Mяclиsи» dя formalaшыrdы. Azяrbaycan Mиllи  Bиrlиk 
Mяclиsиnиn tяrkиbиnя  aшaьыdakыlar daxиl  иdи:  Я. Fяtяlиbяylи, 
Abbasqulu Abbasov, Vяlи Яlяkbяrov, Иslam Яlиyev, Abbas 
bяy Atamalыbяyov, Rяhиm Babayev, Ceyhun Hacыbяylи, Ba-
lakишиyev, Hacы Hacыnskи, Cahangиrbяy Balakишиyev, Hacы 
Hacыnskи, Cahangиrbяy Kazыmbяyov, Cяlиl Иsgяndяrlи, Иsra-
fиlbяy Иsrafиlov, Яnvяr Qazыyev, Mяcиd Qarsalanlы, Nuшиbяy 
Zцlqяdяrov, Cabbar Mяmmяdov, Cцmшцd Mяmmяdov, 
Murbaxan Mяmmяdov, Sяbzяlи  Mяmmяdov, Fяrman 
Mяmmяdov, Orucov, Sцleymanov, Zahиd Xoyskи, Fuadbяy 
Яmиrcan vя s (17). 
Qeyd etdиyиmиz kиmи, Azяrbaycan legиonunun  яsas ba-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
60
zalarы Polшa vя Almanиya  яrazиlяrиndя yerlяшиrdи. Sonralar 
иsя legиonu Polшanыn Rodom mяntяqяsиndяn Fransanыn cя-
nubunda yerlяшяn Rodes шяhяrиnя kючцrdцlяr. 1944-cц иldя 
Azяrbaycan legиonerlяrиndяn  Я.Fяtяlиbяylинин,  И.Иsrafиlo-
vun, R.Babayevиn, T.Mяmmяd vя  Я.Qazыyevиn fяallыьы  иlя 
«Иrtиbat Qяrargahы»nыn (Ferbиndunqшtabыn) Parис  fиlиalы ya-
radыldы. Parиs fиlиalыna Nuшиbяy Zцlqяdяrov, Rza Taьыyev vя 
Яlиbяy Hacыnskи daxиl oldular. 1944-cц  иldя Parиsиn alman-
lardan azad edиlmяsиndяn sonra Parиs fиlиalы da buraxыldы. 
Azяrbaycan legиonunun bиr hиssяsи  mяhv edиldи, bиr hиssяsи 
иsя иngиlиs-amerиkan qoшunlarыna tяslиm oldu (15).  
Belяlиklя, ayrы-ayrы xalqlarыn nцmayяndяlяrиndяn vя 
hяrbи  яsиrlяrdяn yararlanmaьa o qяdяr dя meyllи olmayan 
Hиtler getdиkcя  hяrbи legиonlarыn yaranmasы  zяrurяtиnи  qя-
bul edиrdи. Dиgяr tяrяfdяn, hяrbи яsиrlяrиn чoxluьu vя mцha-
rиbяnиn davamlы xarakter almasы da Hиtlerи belя addыm at-
maьa mяcbur edиrdи.  
 
 
AZЯRBAYCAN LEGИONERLЯRИНИН 
UЬURLU DЮYЦШLЯRИ 
 
Azяrbaycan legиonerlяrиnиn baшlыca qяrargahы Polшa яra-
zиsиndя yerlяшиrdи. Legиonerlяrиn  цmumи sayыnыn 36 mиndяn 
65-70 mиnяdяk olduьu gюstяrиlmяkdяdиr (12).  
Bцtцn legиonerlяr kюnцllц  tяklиf edиlmиш  nишan  шяklиndя 
qollarыnda юz vяtяnlяrиnиn fяrqlяndиrиcи atrиbutunu gяzdиrиr-
dиlяr (136, s. 36). Lakиn, onlar alman formasы geymяyя mяc-
bur иdиlяr. Legиonerlяrиn sol qollarыnda цч rяnglи bayraьыmыz 
vя ay-ulduz hяkk olunmuш fяrqlяnmя nишanы vardы. Bяzи hиs-
sяlяrdя  иsя papaqlarыna  яyrи  xяncяr vururdular (75). Bun-
dan яlavя, almanlar ayrыca qafqazlыlar цчцn иgиdlиyя gюrя Ы, 
ЫЫ, ЫЫЫ dяrяcяlи gцmцш ulduzlar tяsиs etmишdиlяr. Eynи zaman-
da, aldыьы yaranыn dяrяcяsиnя gюrя dя onlara gцmцш vя bц-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
61
rцnc medallar verиlиrdи. Bundan яlavя,  Я. Fяtяlиbяylиnиn 
baшчыlыq etdиyи Azяrbaycan Mиllи  Bиrlиk Mяclиsи  tяrяfиndяn 
1944-cц иldя иkи orden dя tяsиs olunmuшdu: «Azяrbaycan Иs-
tиqlalиyyяtи» vя «Boz Qurd». Hяrbи dюyцшlяrdя xцsusи fяrq-
lяnяnlяr bu ordenlяrlя  mцkafatlandыrыlыrdы. Qeyd edяk kи, 
bяzи alman zabиtlяrи dя bu ordenlяrlя tяltиf edиlmишdи (13). 
Azяrbaycanlы legиonerlяr alman dиlиnи  bиlmяdиyиndяn 
ayrыca tяrcцmячиlяr qrupu da fяalиyyяt gюstяrиrdи. Qeyd 
edяk kи, hяlя 1942-cи иlиn sentyabrыn 7-dя hяrяsи 10 nяfяrdяn 
иbarяt olan azяrbaycanlы, gцrcц, tцrkцstan dиllи tяrcцmячиlяr 
qrupu yaradыlmышdы vя onlara яlavя alman dиlи dяrslяrи keчи-
rиlиrdи (136, s. 69). 
Azяrbaycanlы legиonerlяrиn geyиmи, qиdalanmasы da Sovet 
ordusundakыndan olduqca yцksяk  иdи. Aшaьыdakы  cяdvяldя 
legиonerlяrя ayrыlan яrzaq vя qиda mяhsullarыnыn mиqdarы ve-
rиlmишdиr: 
 
Legиonerlяr 
 
Alman sиlahlы 
qцvvяlяrиndя 
legиonerlяr 
 
 
20.12.41 
 
20.05.45 
 
Drezden 
hяr.kom. 
15.05.45 
 
Berlиn hяr. 
kom.lar 
21.10.1941 
 
 
Чюrяk 214 
321 
250 
300 
Яt - 
29 
20 
20 
Yaь 10 
19 


Pendиr 9 



Qяnd 21 
32 
15 
15 
Marmelad 21  25 - 

Nehrmиttel 14  21 15 
30 
Шяkяr tozu 
4             - 


 
Kartof 714 
1214 
500 
400 
Tяrяvяz 161 
161 


Duzlu kяlяm 20 
39  -  - 
Ичkиlяr 4 



Duz 15 
25 
13 
13 
(136, s. 178)  
Qeyd edяk kи, hяr bиr taburun ayrыca adы, yaxud nюm-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
62
rяsи vardы: «Aslan», «Иgиd», «Dюnmяz», «Berqman», «Ca-
vad xan», 817, 818, 819 vя s. 
Bяzи taburlar Polшadakы Yedlиno яrazиsиndя formalaшыr-
dы. Taburlarыn шяxsи heyяtи иsя Malkиno vя Deblиn dцшяrgя-
lяrиndя  tяlиm keчmиш  hяrbи  яsиrlяrdяn  иbarяt  иdи. Sonradan 
legиonun qяrargahы Fransanыn cяnubuna, Rodes шяhяrиnя 
kючцrцldц.  
Qeyd edяk kи, Aslan (804-cц) taburu 1942-cи иlиn майын-
dan formalaшdыrыlmaьa baшlamышdы. Taburun komandиrи al-
man Qloger, mцavиnи Я. Фятялбяйли иdи. Bu tabur Krasnodar 
яrazиsиndяkи  dюyцшlяrdя  fяallыq gюstяrmишdи. Sonradan 
Fransa яrazиsиnя, oradan иsя Шиmalи Иtalиyaya kючцrцlmцшdц. 
1945-cи иlиn aprelиndя ABШ hяrbи hиssяlяrи taburun bиr hиssя-
sиnи яsиr gюtцrцr (16).  
«Иgиd» taburu Sevastopol шяhяrи  иstиqamяtиndя  dюyцш-
mцш, sonra Rumыnиya vя Fransaya aparыlmыш, 1945-cи  иldя 
иngиlиs-amerиkan qoшunlarыna яsиr dцшmцшdц. 
«Dюnmяz» taburu 1942-cи иldя Ukraynanыn Prиlukи шяhя-
rиndя yaradыlmыш  vя Qafqaz cяbhяsиndя vuruшmuшdur. Ta-
manda, Xarkovda, Kиrovoqradda vя Odessada «Dюnmяz» 
sovet ordusuna qarшы dюyцшlяrdя fяallыq gюstяrиb. Varшava цs-
yanыnыn yatыrыlmasыna da hяmиn tabur cяlb edиlmишdи (16). 
818-cи tabur da 1942-cи иldя yaradыlmыш vя Qяrbи Ukray-
nada, sonradan Polшa яrazиlяrиndя sovet ordusu hяrbи hиssя-
lяrиnя qarшы vuruшmuшdur. Sonradan tabur Fransaya gяtиrиl-
mиш, mцharиbяnиn sonlarыnda onlarыn bиr qrupu mцttяfиq qo-
шunlarы  tяrяfиndяn tяrk-sиlah edиlиb sovet qoшunlarы koman-
danlыьыna tяhvиl verиlmишdи (16). 
819-cu tabur иsя яsasяn Polшa яrazиsиndя dюyцшlяr apa-
rыrdы. Bяzи hallarda keшиkчи funksиyasыnы yerиnя yetиrяn tabur 
1945-cи иldя sovet ordusu hиssяlяrи tяrяfиndяn daьыldы (16). 
Azяrbaycanlы legиonerlяr dюyцшlяrdя  яsl qяhrяmanlыq 
gюstяrиrdиlяr. Azяrbaycanlы kюnцllцlяrиn иlk uьurlu dюyцшlя-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
63
rиndяn bиrи Qafqaz bюlgяsиndя Qaraчay tцrklяrиnиn yaшadыьы 
яrazиlяrdя olmuшdu. Ruslara qarшы vuruшan azяrbaycanlы яs-
gяrlяr  иlk azad etdиklяrи  kяndиn adыnы «Zяfяr kяndи» qoy-
muшdular. Bu dюyцшdяn sonra azяrbaycanlы яsgяrlяr yцksяk 
rцtbяlи alman zabиtиnиn tяшяkkцrцnц qazanmышdыlar. Dюyцш-
lяrdя xцsusиlя fяrqlяnяn Fяtяlиbяylи Dцdяngиnskи bюyцk шц-
caяt gюstяrяn azяrbaycanlы  vя Qafqasиyalы  tцrk dяstяlяrиnя 
belя  mцracияt etmишdи: «Qardaшlarыm, bu qarlы daьlarыn ar-
dыnda bиzи  sяbrиsиzlиklя  gюzlяyяn mиlyonlarca gюzlяrи yaшlы 
яsиr tцrk qardaшlarыmыz vardыr. Onlarы qurtarmaq bиzим na-
mus borcumuzdur, иrяlи...» (138, s. 2). 
Dяstяyя baшчыlыq edяn alman zabиtи Шarnberq bu qяhrя-
manlыqdan vяcdя  gяlяrяk «bravo-яhsяn, aslanlar» sюylяmиш 
vя  mяhz hяmиn dюyцшчцlяrиn  чoxunun toplandыьы taburu 
«Aslan» adlandыrmыш, Fяtяlиbяylи иsя tabur komandиrи olmuш-
du. Qafqaz cяbhяsиndяn Krыma  чяkиlяrkяn yetmиш azяrbay-
canlы  mцcahиdlя  bиrgя alman albayы  Шarnberq dя  шяhиd ol-
muшdu. 
Azяrbaycanlы legиonerlяrdяn bиrи Qafqaz uьrunda - 
Vяtяnlяrиnи bolшevиzmdяn vя rus яsarяtиndяn xиlas et-
mяk  цчцn apardыqlarы  dюyцшц, onlarыn yerlи  яhalи  tяrя-
fиndяn necя qarшыlanmasыnы belя xatыrlayыrdы: «Almanlar 
daьlыlarыn daxиlи  ишlяrиnя  qяtиyyяn mцdaxиlя etmяdиlяr. 
Daьlыlar da юzlяrиnиn  яnяnяvи qonaqpяrvяrlиk nяzakяtи 
иlя almanlarы  яzиzlяyиr, hяtta onlarы  mиllи  vя  dиnи bay-
ramlarыna dяvяt edиrdиlяr» (48, s. 64). 
Azяrbaycanlы legиonerlяrиn uьurlu dюyцш  яmяlиyyatlarы 
tez-tez olurdu. Bu uьurlar azяrbaycanlыlarla almanlarыn mц-
nasиbяtlяrиnи daha da yaxыnlaшdыrыrdы. Azяrbaycanlы legиo-
nerlяr xatыrlayыrdы: «Bюyцk bиr qяsяbяdя dayandыq. Tяsadц-
fяn «Aslan» taburu komandanы, hяmчиnиn,  чadыrыnы eynи 
mяntяqяdя qurmuшdu. Mиnbaшы Elxan bяyиn zиyarяtиnя get-
dиm. Dostum mяnиm цчцn bиr sяhra zиyafяtи tяшkиl etdи. Fя-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
64
qяt bu halda taburun radиoчularы sol cиnahda bцtюv bиr al-
man dиvиzиyasыnыn dяmиr mяftиllяrя alыndыьыnы bиzя xяbяr ver-
dиlяr. Ruslar anи bиr basqыn etmишdиlяr. O saat Elxanla baш--
baшa verяrяk, vяzиyyяtи mцzakиrя etdиk vя sиlahdaшlarыmыzы xи-
las edяyиm, - deyя qяtи bиr qяrara gяldиk. Mяn tяcиlи gerи dюn-
dцm. Bиr neчя saat sonra hяr  иkи taburumuz hцcuma keчdи. 
Hazыrladыьыmыz plana gюrя, dцшmяn dяmиr mяftиllяrи иkи tяrяf-
dяn qыracaq vя ruslarыn юzlяrи dяmиr mяftиllяrя alыnacaqdыlar. 
«Tиmur» vя «Aslan» taburlarыmыz  иldыrыm sцrяtиlя  иrяlиlяdи-
lяr.«Allah, Allah» sяdasы rus torpaьыnы bиr daha tиtrяtdи. Bц-
tцn bиr ehtиyat ordu basqыn edиrdи sankи. Tяbии, almanlar da 
bиr qяhrяman kиmи vuruшurdu. Ruslar иkи atяш arasыnda qala-
raq, xeylи иtkи verdиlяr. Saь qalanlar иsя fяrarиlиk etmяk иstя-
yиrdиlяr. Fяqяt onlarыn da sиnяlяrиnя tцrk sцngцlяrи saplandы. 
Qяhrяmanlarыmыz hяm sцngц ишlяdиr, hяm dя hayqыrыrdыlar: - 
Tцrkцstan namиnя, Qafqaz namиnя, Krыm namиnя, Иdиl-Ural 
namиnя, Tцrklяr namиnя,  Иnsanlыq namиnя... Bяlи, bцtцn bu 
dюyцшlяr tцrklцk vя иnsanlыq namиnя edиldи. Ruslarla bяrabяr 
dюyцшmяk  иstяmяyяn vя «yoldaш» deyя  hяqarяtя  uьrayan 
soydaшlarыmыz, ruslara qarшы dюyцшlяrdя bиr aslan kиmи kцkrя-
dиlяr. Ишиn sиrrи harda иdи? Bяllи deyиldиr. Mиllи иdeallarы uьrun-
da dюyцшя gиrяn bцtцn юvladlarыnыn цmumи vя tarиxи bиr adlarы 
vardыr: «Aslan» (4, s.95-96). 
Azяrbaycan legиonerlяrиnиn cяsarяtlи vя qorxmaz oldu-
ьunu, dюyцшlяrdяkи  шцcaяtиnи  sцbut edяn bиr baшqa xatыrla-
mada  иsя  gюstяrиlиrdи: «Taburumuz yenиcя  tяшkиl edиlmишdи. 
Nиzamи soydaшlarыmыz ruslarla bиr an яvvяl qarшы-qarшыya 
gяlmяk иstяyиrdиlяr. Fяqяt baьlы olduьumuz alman dиvиzиya-
sыnыn komandanы bиzиm cяbhя arxasыnda gюzlяmяmиzи яmr et-
dи. Yяqиn kи, bиzя etиmad etmяyиrdи. Nя edя bиlяrdиk. Alman-
larыn «Bяfexи, иst bяfexи» (яmr-яmrdиr) sюzlяrиnи xatыrladыq vя 
gюzlяdиk. Иkи gцn sonra ruslar cяbhя arxasыndakы bиr tяpя яt-
rafыnda paraшцtчцlяr endиrdиlяr. Bundan daha yaxшы bиr fцrsяt 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
Yüklə 1,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin