Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински нясиман йагублу


veltя (Prezиdent Ruzveltиn hяyat yoldaшы) mяktubunda



Yüklə 1,88 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/21
tarix08.11.2019
ölçüsü1,88 Mb.
#29548
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21
Ebdurrehman Fetelibeyli-Dudenginski


veltя (Prezиdent Ruzveltиn hяyat yoldaшы) mяktubunda yazыl-
mышdы:  «SSRИ-dяn baшqa dцnyanыn bцtцn  юlkяlяrи  dцшmяn 
яlиnя  dцшmцш  яsgяrlяrиnя  mяnяvи  vя maddи maraq gюstяrиr, 
Beynяlxalq Qыrmыzы Xaч  Cяmиyyяtи vasиtяsи  иlя onlarыn qo-
humlarы  иlя  яlaqяlяrиnи  tяшkиl edиr. Yalnыz Stalиnиn  яmrи  иlя 
ruslar hяr kюmяkdяn mяhrumdurlar vя dцшяrgяlяrdя kцtlяvи 
юlцmя mяhkum edиlиblяr» (126, s.247). 
Yцksяk sяlahиyyяt sahиblяrиnя gюndяrиlяn mяktublarda 
adamlarыn  юzцnц  юldцrmяsи hallarыna toxunulurdu. 1946-cы 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
23
иlиn fevralыnda yazыlan bиr mяktubda bиldиrиlиrdи: «Ulduzlu 
azadlыq bayraьыnыn daldalandыьы yerdя bиz юz qadыnlarыmыzы vя 
uшaqlarыmыzы  шцшя  qыrыntыlarы  иlя  юldцrmяyя, damarlarыmыzы 
kяsmяyя  mяcbur  иdиk kи, qыrmыzы Moskvaya qayыtmayaq» 
(126, s.250). 
1945-cи  иlиn avqustunda Kemptendяkи qanlы hadиsяlяr-
dяn sonra, general Eyzenhauerиn gюstяrиши иlя adamlarы zorla 
tяhvиl vermяk mцvяqqяtи dayandыrыlsa da, 1945-cи иlиn 20 de-
kabrыndan, general Maknarnиyя яvvяlkи qaydanы - gцcц ye-
nиdяn tяtbиq etmяk haqqыnda Vaшиnqtondan tapшыrыq gяldи. 
Lakиn amerиkalы zabиt vя яsgяrlяr яsиrlяrиn tяhvиl verиlmяsи-
nя mяnfи mцnasиbяtlяrиnи gиzlяtmиrdиlяr. 
Bundan  яlavя, 1946-cы  иlиn fevralыnda Papa XЫЫ  Pиy dя 
adamlarыn mяcburи  tяhvиl verиlmяsиnя  mяnfи  mцnasиbяtиnи 
bиldиrdи. Lakиn bu etиraza da baxmayaraq, fevralыn 24-dя 
Plattlиnqdяkи 431 saylы hяrbи dцшяrgяyя иkи tabur daxиl olub, 
яsиrlяrи yaшadыьы yerdя яhatяyя alaraq hяyяtя qovdu vя on-
larыn  юzlяrиnи  юldцrmяyиnя  иmkan yaratmadы. Tezlиklя, hя-
mиn яsиrlяrи dя sovetlяrя tяhvиl verdиlяr. 
Maraqlыdыr kи, belя gяrgиn шяraиtdя dя almanlar onlarыn 
tяrяfиndя vuruшanlarы unutmur, иmkanlarы daxиlиndя yardыm 
edиrdиlяr. Latvиyada, Tkexoda (Almanиyada) belя hallar ol-
muшdu. Avstrиyanыn Lиens шяhяrиndя tяhvиl verиlmяyя etиraz 
olaraq kиlsя  zяnglяrи  чalыnmышdы. Bavarиyada Plattlиnqdя 
vaьzalda яksяrиyyяtи qadыnlardan иbarяt olan sakиnlяr tяhvиl 
verиlmя zamanы yaralыlara kюmяk etmишdиlяr. Alman genera-
lы fon Pannvиtsя qaчmaq цчцn иmkan yaradыlsa da, ona иna-
nan, bиrlиkdя  dюyцшdцyц kazaklarы qoyub getmяmишdи. Al-
man yarыmalbayы Hanzen «bиzиm цчцn qan tюkяnlяrи» xиlasa 
чalышaraq onlara vяsиqяlяr vermишdи. 
Qeyd etdиyиmиz kиmи, tяhvиl verиlяn яsиrlяrи, keчmиш so-
vet zabиt vя  яsgяrlяrиnиn  яksяrиyyяtиnи  gцllяlяyиrdиlяr. Keч-
mиш sovet generalы  Vlasovu 1946-cы  иldя  gцllяlяdиlяr. Sovet 
ordusunun иnanыlmыш zabиtlяrиndяn olan, «Pravda» qяzetиn-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
24
dя цnvanыna tяrиflяr yazыlan (93) baшчыlыq etdиyи 99-cu dиvиzи-
yasы nцmunя gюstяrиlяn, 1941-cи иlиn fevralыn 23-dя SSRИ Alи 
Sovetиnиn qяrarы яsasыnda Lenиn ordenи иlя tяltиf edиlяn (77) 
general Vlasov artыq vяtяn xaиnи olaraq cяzalandыrыlыrdы. 
Maraqlыdыr kи, general Vlasov юz иfadяlяrиndя «vяtяn xaиnи» 
damьasыnы qяbul etmяmиш, Stalиnя olan nиfrяtиnи иsя bиr daha 
aчыqlamышdы. 
1946-cы  иlиn 2 avqustunda «Pravda» qяzetиndя general 
Vlasovun edamы haqqыnda mяlumat dяrc edиldи (110) 
Tanыnmыш Azяrbaycan zabиtи  Иsrafиl bяyиn aradan чыx-
maq иmkanы olsa da, o, юz яsgяrlяrиnи baшsыz qoymamыш, on-
larla bиrlиkdя sovetlяrя tяhvиl verиlmишdи. Иsrafиl bяyи dя ge-
neral Vlasov kиmи aьыr cяzaya- edama mяhkum etmишdиlяr. 
Qeyd edяk kи, mцxtяlиf vasиtяlяrlя  Tцrkиyя  яrazиsиnя 
keчmиш azяrbaycanlы legиonerlяrи sonradan yerlи polиs hяbs 
etdи. Tцrkиyя  dюvlяtи  иsя  hяmиn hяrbи  яsиrlяrи  Яrzurum - 
Qars - Sarыqamыш marшrutu иlя Tцrkиyя-SSRИ sяrhяddиnя gя-
tиrиb sovet hюkumяtиnя  tяhvиl vermишdи (15). Tяhvиl verиlяn 
legиonerlяrи ya cяza «dяrяcяsиnя» uyьun olaraq gцllяlяyиr, 
yaxud da Sиbиrя  sцrgцnя  gюndяrиrdиlяr.  Tanыnmыш yazычы A. 
Soljenиtsиnыn «Arxиpelaq  Гулаг»  яsяrиndя «Vяtяn xaиnи», 
«Vlasovчular» adы altыnda sцrgцnя gюndяrиlяnlяrlя baьlы ge-
nиш mяlumatlar vardыr (106, s.145; 107, s.32-34). 
Иkиncи Dцnya hяrbиndяn sonra mцhacиr tяшkиlatlarыn bиr-
lяшиb antиsovet mцъaдиля aparmasыna getdиkcя daha чox ehtи-
yac duyulurdu. Dиgяr tяrяfdяn  иsя  mцxtяlиf  юlkяlяrи  tяmsиl 
edяn ayrы-ayrы  mцhacиr tяшkиlatlarыnыn mюvcudluьu vя  bяzи 
hallarda bu qruplarыn daxиlи  чяkишmяlяrя meyиllиyи reallыьa 
чevrиlиrdи. Bu иllяrdя bиr neчя rus, gцrcц, ermяnи, tatar tяшkи-
latlarы  иlя yanaшы  иkи azяrbaycanlы  tяшkиlatы da mюvcud  иdи. 
Tяшkиlatlardan bиrи 1924-cц иldяn fяalиyyяt gюstяrяn Azяrbay-
can Mиllи Mяrkяzи иdи. Иkиncи Dцnya hяrbиndяn sonra Azяr-
baycan Mиllи Mяrkяzи Ankarada yerlяшиrdи vя  Mиllи Mяrkя-
zиn Baшqanы M. Я. Rяsulzadя иdи. 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
25
Иkиncи mцhacиr azяrbaycanlы tяшkиlatы «Azяrbaycan Mиllи 
Bиrlиk Mяclиsи» adlanыrdы. Tяшkиlat 1943-cц иldя Berlиndя ya-
radыlmышdы.  Tяшkиlatыn rяhbяrи  Я. Fяtяlиbяylи    иdи (sonradan 
rяhbяr C. Hacыbяylи olmuшdu). Baшqanlыq Heyяtиnиn  цzvlяrи 
иsя Ceyhun Hacыbяylи,  Яkbяraьa  Шeyxцlиslam  иdи. Sonralar 
Hяsяnbяy Kяrbяlayи, S.Tяkиnяr,  Я.Aranlы,  И.Яkbяr vя 
S.Mяmmяdzadя tяшkиlatыn rяhbяrlиyиnя daxиl иdиlяr. 1972-cи 
иldя  tяшkиlat bиr qrup azяrbaycanlыnын  tяшяbbцsц  иlя  мящв 
edиldи. Hяr иkи mцhacиr azяrbaycanlы tяшkиlat arasыnda чяkиш-
mяlяr, zиddиyyяtlяr mюvcud иdи. 
Qeyd edяk kи,  Иkиncи  Dцnya mцharиbяsиndяn sonra 
Azяrbaycan legиonerlяrи mцxtяlиf юlkяlяrdя daьыnыq vяzиyyяt-
dя yaшasalar da, yalnыz яllиncи иllяrdяn cиddи fяalиyyяt gюstяr-
mяyя baшladыlar. Bu da, шцbhяsиz kи, Qяrblя Sovet dюvlяtи 
arasыnda mцnasиbяtlяrиn gяrgиnlяшmяsи vя nяtиcяdя bиrиncиnиn 
sovet dюvlяtиndяn narazы qalan qцvvяlяrи daha чox dяstяklя-
mяsи иdи. Яslиndя, Qяrbиn sяrt mцnasиbяtиnи Иngиltяrяnиn Baш 
nazиrи U. Чюrчиll 1946-cы иlиn martыn 5-dя, Amerиkanыn Fulton 
шяhяrиndяkи  mяшhur nиtqиndя  иfadя etmиш  vя «soyuq mцharи-
bя»nиn baшlandыьыnы gюstяrmишdи (76, s. 352). 
Иkиncи Dцnya mцharиbяsиndяn sonra Azяrbaycan legиo-
nerlяrи  Tцrkиyяdя M.Я.Rяsulzadяnиn, Almanиyada  иsя  Я. 
Fяtяlиbяylиnиn  rяhbяrlиyи altыnda olan mцvafиq qurumlarda 
fяalиyyяtя baшladыlar.  
Qeyd edяk kи, Tцrkиyяdяkи  mцhacиrlяrиn bu dюvlяtdяkи 
mюvcud  яlaqяlяrи  mцяyyяn problemlяrи  hяll etmяyя  иmkan 
yaratsa da, (яlavя edяk kи, burada M.Я.Rяsulzadяnиn bюyцk 
nцfuzu vardы), sиyasи  fяalиyyяt gюstяrmяk olduqca чяtиn  иdи. 
Odur kи, Tцrkиyяdяkи mцhacиr vя legиonerlяr daha чox mяdя-
nи-яdяbи fяalиyyяt sahяsиnя цstцnlцk verиr, Sovet dюvlяtи яley-
hиnя 20-30-cu иllяrdяkи qяdяr sяrt чыxышlar etmиrdиlяr.  
Lakиn Qяrbи Almanиyada vяzиyyяt baшqa иdи. ABШ dюv-
lяtи яllиncи иllяrdя Sovet dюvlяtи яleyhиnя kяskиn mцъaщидяyя 

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
26
baшlamыш  vя bu ишdя oradakы  mцhacиr vя legиonerlяrиn gц-
cцndяn faydalanыr, onlara maddи dяstяk dя verиrdи. 
Qeyd edяk kи, hяmиn fяalиyyяt rяsmиlяшяnя qяdяr Azяr-
baycan legиonerlяrи bюyцk чяtиnlиklяrlя qarшыlaшmышdыlar. Belя 
kи, sonradan yaradыlan «Amerиkan Komиtяsи»nиn etиbarыnы 
qazanmaq vя  mцяyyяn problemlяrи  hяll etmяk o qяdяr dя 
asan deyиldи. Я.Fяtяlиbяylиnиn bununla яlaqяdar Mцnhendяn 
Parиsя-C.Hacыbяylиyя цnvanladыьы mяktublarda maraqlы mя-
lumatlar vardыr. O, yazыrdы: «Mяnиm яzиzиm Ceyhun bяy! Sц-
caяt xanыmla bu gцn gюrцшmяyиmя чox sevиndиm. O, Sиzиn fи-
kиrlяrиnиzи mяnя чatdыrdы vя mяn tam razыyam. O kи qaldы bи-
zиm цmumи ишlяrиmиzя, hяlя kи, cиddи bиr шey yoxdur. 4 ay mцd-
dяtиndя danышыqlar apardыm, planlar tяqdиm etdиm. Lakиn gюz-
lяmяyи xahиш edиrlяr.  Иndи baшqa xяtlя  ишlяyиrяm,  яgяr bu da 
alыnmasa vя onlardan prиnsиpиal razыlыq almasam, onlarla яsas 
mяsяlяlяrdя  яmяkdaшlыq etmяyяcяyяm. Burda elя adamlar 
var kи, kичиk xиdmяtlяrиnя gюrя bиr шey ala bиlиrlяr. Иlk иmkan 
yaranan kиmи  Tцrkиyяyя gedяcяyяm, aиlяmdяn  юtrц, demяk 
olar kи, bяrk sarsыlmышam» (115).  
Qeyd etdиyиmиz kиmи,  яllиncи  иllяrиn  яvvяlи legиonerlяr 
цчцn olduqca aьыr dюvr иdи. Maddи sыxыntыlar, ayrы-ayrы юlkя-
lяrdя yaшamaq, tяшkиlatlanmaq bюyцk  чяtиnlиklяr tюrяdиrdи. 
Eynи zamanda, Amerиka vя  Qяrb daиrяlяrи legиonerlяrlя  иlk 
ишbиrlиyиnя чalышыrdыlar. Я. Fяtяlиbяylинин Mцnhendяn C. Hacы-
bяylиyя gюndяrdиyи 1950-cи иl 29 oktyabr tarиxlи mяktubda ma-
raqlы mяlumatlar vardы. O, yazыrdы: «Mяn burada Qяrbиn bяzи 
nцmayяndяlяrи иlя gюrцшdцm.Onlar bцtцn planlarыmыzla tanыш-
lыqdan sonra яmяkdaшlыьa razыdыrlar. Amma uzadыrlar. Son za-
manlara qяdяr onlar Kerenskиnиn gцclц  tяsиrи altыnda  иdиlяr. 
Bиzdя gцclц canlanma vardыr. Buraya Шиmalи-Qafqaz tяxяllцs-
lц mяsul bиr amerиkalы gяlmишdи vя Яhmяd Nяbи-Maqoma иlя, 
mяnиmlя  vя baшqalarы  иlя uzun sюhbяtlяr etdи. O, mяslяhяt 
gюrdц kи, Tцrk-Qafqaz Иttиfaqы yaradaq. Bиz razыlыqla bu tяklи-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
27
fи qяbul etdиk vя Maqoma иlя bиrgя sxem hazыrlayыb ona ver-
dиk. Dцшцыnцrяm kи, иkи-цч aydan sonra cavab olacaq. Bu иttиf-
aq mяnиm xoшuma gяlиr vя onun bюyцk nцfuzu olacaq. Шцbhя-
sиz kи, яsas ишlяrи Mиllи Komиtяlяr aparacaq vя bu qurumlar hя-
mиn иttиfaqda arxa planda olmayacaqlar. Mиllи Komиtяlяrlя ya-
naшы, Qafqaz Komиtяsи dя mюvcud olacaq vя hяr komиtяdяn 4 
nяfяr oraya daxиl olacaq. Qafqaz Komиtяsиnиn 4 цzvц vя Tцr-
kцstan Komиtяsиnиn 1 цzvц  Иttиfaqыn Rяyasяt Heyяtиnи  tяшkиl 
edяcяklяr. Bu Rяyasяt Heyяtиnиn Mиllи Komиtя  цzvlяrиndяn 
иbarяt olan 4 иdarяsи olacaq. Belяlиklя, Mиllи Komиtяdяn kяn-
arda heч bиr mяsяlя hяll edиlя bиlmяz. Mяlumunuz olduьu kи-
mи, bиzиm Mиllи Komиtяdя Sиz, mяn, albay Kazыm bяy (Cahan-
gиr Kazыmoьlu - N. Y.) vя Atamalыbяyov vardыr. Sonuncu Чиlи-
dя olduьundan fяal  ишtиrak edя  bиlmяyяcяk. Mиllи Komиtяnиn 
цzvlяrиnиn sayыnы 10-a qяdяr artыrmalыyыq. Mяn hяtta ona yaшlы 
vя cavan xadиmlяrиn dя sиyahыsыnы vermишяm. Sиyahыya Tиmuчи-
nиn adыnы yazmышam. O, mяndяn xahиш etdи  kи, Nyu-Yorkda 
«Amerиkanыn sяsи»ndя  ишlяmяk  цчцn 6 nяfяrиn dя  sиyahыsыnы 
verиm. Mяnя иsя mяslяhяt bиldи kи, hяlяlиk Tцrkиyяyя getmя-
yиm vя cavab gюzlяyиm... Lяnяtя gяlmиш maddи шяraиtя gюrя, 
иndиyя qяdяr gюrцшя bиlmяmишяm» (115). 
Belя bиr vaxtda antиbolшevиk cяbhяnиn yaradыlmasыnы va-
cиb sayan Amerиkan Komиtяsи  fяalиyyяtя (Amerиkanыn kom-
munиzm иlя mцcadиlя Komиtяsи) baшladы. Amerиkan Komиtя-
sиnя яvvяl C.Layons, sonradan иsя Amerиkanыn Moskvadakы 
keчmиш  bюyцk elчиsи  Alan Gerk baшчыlыq edиrdи. 1952-cи  иldяn 
иsя Sovet Rusиyasыnы yaxыndan tanыyan, Moskvada Amerиka 
attaшesи olmuш Stevens Komиtяnиn baшqanы oldu. Komиtя цzvlя-
rи arasыnda tanыnmыш  sиyasяtчиlяr  чox  иdи. Onlarыn arasыnda 
aшaьыdakы tanыnmыш adamlar vardы: Чarlz Edиson (mяшhur To-
mas Edиsonun oьlu), Vиlyam Henrи  Чemberlиn (Amerиkada 
sovet mяhkumu mиllяtlяrиn  иstиqlal haqlarыnыn mцdafияsи  иlя 
mяшhur  иdи), general-mayor Con-Dean (Moskvada olmuш, 
«Streync Яlleyиnc» kиtabы иlя bюyцk rяьbяt qazanmышdы), Nи-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
28
kolas Ruzvelt (yazычы  vя  dиplomat, Amerиkanыn Macarыstan 
elчиsи olmuшdu) vя baшqalarы (3, s. 46). 
Amerиkan Komиtяsи bиldиrиrdи kи, mиllяtlяr, xalqlar So-
vet hюkumяtиnиn dиktatorluьu altыnda qaldыqca,  иnsanlarыn 
azad vя  hцrrиyyяt  ичиndя yaшamasы  mцmkцn olmayacaq. 
Amerиkan Komиtяsи proqramыna mцvafиq surяtdя fяalиyyяtя 
baшladы. 
Qeyd edяk kи,  яllиncи  иllяrdяn baшlayaraq «Amerиkan 
Komиtяsи» ayrы-ayrы mцhacиr vя legиonerlяrиn yaratdыьы tяш-
kиlatlarы, xцsusиlя  mяtbu orqanlarы malиyyяlяшdиrиrdи.  1951-
cи  иldя  Mцnhendя «Azяrbaycan» jurnalыnыn  иlk sayыnыn nяшrи 
mцhacиrlяrи  vя legиonerlяrи  чox sevиndиrmишdи. Bu mцnasи-
bяtlя legиonerlяrиn redaksиyaya gюndяrdиyи tяbrиk mяktubla-
rы чox maraqlы иdи. Legиonerlяr yazыrdыlar: «Чox hюrmяtlи re-
daksиya! Vяtяnиmиzиn adыnы daшыyan jurnalыn  иlk sayыnы aldыq. 
Oxuyub чox mяmnun qaldыq... Azad vя mцstяqиl Azяrbayca-
na eшq olsun! Hюrmяt vя шяrяflя: Atabяy Шamиl, Tahиr Hey-
dяrzadя, Sяfяr Aьaoьlu, Иsmayыloьlu, Hяsяn Яzиz. Mцnhen. 
30.03.1952» (65, s.1-2) 
Eynи zamanda, Я.Fяtяlиbяylи Ceyhun bяyя  gюndяrdиyи 
mяktublarda «Azяrbaycan» jurnalыnыn nяшrи иlя baьlы чяtиnlиk-
lяrиn olduьunu qeyd edиrdи. Gюstяrиrdи kи, maddи иmkanlara 
gюrя jurnalыn 2-cи sayыnы  nяшr etmяk  чяtиnlяшиb. Amerиkan 
Komиtяsи иsя maddи yardыmы reallaшdыrmamышdыr. Hяtta bura-
dan Nйу-Ulm шяhяrиnя getmяyя dя pul yoxdur. Lakиn mюv-
cud  иmkansыzlыьыmыza baxmayaraq, jurnalыn nюvbяtи sayыnы 
nяшr etdиrяcяyиk (120). 
Lakиn, Azяrbaycan tяшkиlatlarы arasыnda fиkиr ayrыlыьыnыn 
vя mцxtяlиf yanaшmalarыn olmasы bu yardыmlarыn alыnmasыnda 
чяtиnlиk yaradыrdы.  Я.Fяtяlиbяylиnиn 1952-cи  иlиn martыn 27-dя 
C.Hacыbяylиyя  gюndяrdиyи  mяktubda bu problemlяrиn genиш 
шяrhи verиlиrdи (119). 
«Azяrbaycan» jurnalыnы Amerиkan Komиtяsи malиyyяlяш-
dиrsя dя, burada cиddи problemlяr yaranыrdы. Mцhacиr vя le-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
29
gиonerlяr arasыnda zиddиyyяt vя anlaшыlmazlыqlarыn olmasы bя-
zи hallarda onlara ayrыlan malиyyя fondlarыnыn azalmasыna gя-
tиrиb  чыxarыrdы.  Я.Fяtяlиbяylи C.Hacыbяylиyя  gюndяrdиyи  mяk-
tubda bununla baьlы yazыrdы:  «Sиzиn tяqdиm etdиyиnиz vя  mя-
nиm mцdafия etdиyиm layиhя D.L. tяrяfиndяn daьыdыldы. Onun 
mяnиmlя olan oyunu haqqыnda  юtяn mяktubumda yazmышdыm. 
Onun fиkrи sadяdиr: ermяnиlяr 3000 (цч mиn) marka alыr vя bu 
pulla hяftяlиk mяcmuя buraxыr, altы nяfяr dя dolanыr. Kanat-
bay dюrd mиn marka alыr vя иkи dиldя jurnal buraxыr, bцtцn ko-
mиtя dolanыr. Avtorxan beш mиn marka alыr vя hamыsы dolanыr-
lar. Bиzиm ишиmиzи jurnalla baьlы pozan Яkbяr-Aьa oldu. D.L.--
nыn (D.Levиn) sюzlяrиnя  gюrя, mяhz  Яkbяr-Aьa aylыq yox, 
yalnыz dюvrц (yяnи иkи-цч aydan bиr) jurnal buraxmaьa onlarыn 
gцcц чatar. 
Buna gюrя dя D.L. dedи kи, «aylыq orqan» sюzцnц yazma-
yaq vя nяшrиn ayыnы da gюstяrmяyяk. Mяn dя elя etdиm» (121). 
Я.Fяtяlиbяylиnиn C.Hacыbяylи  иlя yazышmalarыnda  «Azяr-
baycan» jurnalыnыn fransыz dиlиndя nяшrиnя dя чalышmalarы qeyd 
olunurdu. Tяяssцflяr kи, Amerиkan Komиtяsиnиn nцmayяn-
dяsи jurnalыn fransыzca nяшrиnя maraq gюstяrmяyиb bиldиrmиш-
: «Яgяr Hacыbяylи Parиsdя yaшamasaydы vя fransыz dиlиnи bиl-
mяsяydи, onda o jurnalыn fransыzca da nяшrиnя ehtиyac qalmaz-
dы» (122). 
1953-cц иlиn martыnda ися ABШ dюvlяtиnиn malиyyяlяшdиr-
dиyи «Bolшevиzmlя Mцъaщидя Koordиnasиya Mяrkяzи» tяrяfиn-
dяn иstиqamяtlяndиrиlяn «Qurtuluш» radиosu юz  иlk verиlишlяrи-
nя baшladы. Bu mцnasиbяtlя yayыlan mцracияtdя  bиldиrиlиrdи: 
«Qulaq asыn, qulaq asыn! Bu gцn yenи «Qurtuluш» radиostansи-
yasы verиlишlяrиnя baшlayыr. Hяmvяtяnlяr! Axыr kи, bиzиm юz sя-
sиmиz var. Stalиnиn polиs terroru bиzи  юz evиmиzdя susmaьa 
mяcbur etsя  dя, xarиcdя azad danышa bиlиrиk. Azadlыьa olan 
яbяdи cяhdиmиz xalqыmыzыn qяlbиndя sюnmяdи. Bиzиm иlk tap-
шыrыьыmыz azadlыьa  чaьыrышdыr. Kommunиst rejиmиnя  mцqavи-
mяt hиssи dя xalqыmыzы tяrk etmяyиb. Bиz azяrbaycanlыlar, elя-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
30
cя  dя Sovet Иttиfaqыnыn dиgяr xaqlarы, kommunиzmи  mяhv 
edиb, qяsb edиlmиш azadlыьыmыzы qaytarmaьa tam qяrarlыyыq. 
Bиzиm harda olmaьыmыzdan asыlы olmayaraq, иstяr Sovet Иttиf-
aqыnda, иstяrsя dя azad xarиcи юlkяlяrdя olsun, yalnыz bиr иstя-
yиmиz vardыr: Kreml hakиmиyyяtиnиn yыxыlmasы. Bиz, hamыmыz - 
gяnclяrиmиz yaшlыlarыmыz, Stalиnиn dяmиr pяrdяsи arxasыnda ya-
шayыb яzab чяkяn sиzlяrlя bиr иstяk vя arzudayыq». (64, с.1-3) 
Qeyd edяk kи, hяlя 1949-cu иlиn may ayыnыn sonunda 
Nyu-York шяhяrиndя ABШ dюvlяt rяsmиlяrиnиn ишtиrakы иlя gиz-
lи bиr mцшavиrя keчиrиlmиш vя SSRИ-yя, elяcя dя dиgяr sosиalиst 
юlkяlяrиnя qarшы  иdeolojи  hцcumu gцclяndиrmяk mяqsяdи  иlя 
nяhяng bиr orqan yaradыlmasы vacиb sayыlmышdы.  General 
Kleyy  tяrяfиndяn mцяyyяnlяшdиrиlmиш proqramda deyиlиrdи: 
«Kommunиst rejиmиnи devиrmяk mяqsяdи иlя psиxolojи mцharи-
bя aparmaq цчцn genиш vя hяlledиcи kompanиya tяшkиl edиlsиn» 
(20, s. 71). 
ABШ senatы иsя federal bцdcяnиn hesabыna иkи radиostan-
sиyanыn malиyyяlяшdиrиlmяsи barяdя qanun layиhяsиnи bяyяnиb 
qяbul etdи.  
Hяmиn mцшavиrяdяn sonra 1950-cи иlиn иyulun 4-dя «Azad 
Avropa», 1953-cц иlиn martыn 1-dя иsя «Azadlыq» radиostansи-
yalarы Almanиya Federatиv Respublиkasыnda fяalиyyяtя baшla-
dыlar. Яvvяlcя stansиyalarыn иllиk bцdcяsи 34 mиlyon dollar иdи 
kи, bunun da 13 mиlyon dollarы tяkcя «Azadlыq» radиostansи-
yasыnыn payыna dцшцrdц. Sonradan иsя «Azad Avropa» vя 
«Azadlыq» radиostansиyalarыna hяr  иl 100 mиlyon dollardan 
чox vяsaиt sяrf edиlиrdи. 
Dцnyanыn yцzdяn  чox  юlkяsиndя bu stansиyalarыn 240 
mяlumat mяrkяzи, 80-dяn чox юlkяdя 200-dяn artыq kиtabxa-
nasы vardы. Hяftяdя 2 mиn saatdan чox verиlиш  tяшkиl edяn 
stansиyalar Vяtяnиmиzя qarшы SSRИ xalqlarыnыn 23 dиlиndя tяb-
lиьat aparыrdы. Burada чalышan jurnalиstlяrиn dя sayы daиma ar-
tыrdы. Belя  kи, 1960-cы  иllяrdя  hяr  иkи radиostansиyalardakы 
яmяkdaшlarыn sayы 306 nяfяr иdиsя, sonradan bu rяqяm 1300-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
                                        
 
 
      
 
–  
31
я чatdыrыldы. Onlarыn яksяrиyyяtи иsя keчmиш SSRИ vяtяndaшla-
rы, legиonerlяr vя  mцhacиrlяr  иdи. «Azadlыq» radиosunun 17 
stansиyasы arasыnda SSRИ-nиn bцtцn яrazиsи bюlцшdцrцlmцшdц.  
«Azadlыq» vя «Azad Avropa» radиostansиyalarы Mцnhen-
dя (hazыrda иsя Praqada), Иngиlиs Parkыnыn yaxыnlыьыnda Ara-
bellaшtrasse kцчяsиndяkи 18 saylы цч bloklu beton bиnada yer-
lяшиrdи. Hяmиn yer шяhяrиn шяrг hиssяsиndяn tяxmиnяn 4-5 km 
mяsafяdя иdи. 
«Azadlыq» radиosunun  «Azяrbaycan redaksиyasы»na  bиr 
mцddяt (1953-1954-cц иllяr) Я.Fяtяlиbяylи–Dцdяngиnskи, son-
radan  иsя  Иsmayыl  Яkbяr vя  Яlи Aranlы baшчыlыq etmишlяr. 
«Azяrbaycan» redaksиyasыnda Mяcиd Musazadя (Qarsalanlы), 
Fяrman Mяmmяdov, Murad Muradlы, Kяrиm Aslanoьlu vя dи-
gяr keчmиш legиonerlяr чalышыrdыlar. 
Qeyd edяk kи,  «Azadlыq» radиosunun «Azяrbaycan» re-
daksиyasыnыn иlk verиlиши efиrя 1953-cц иlиn martыn 6-da getmишdи 
(62). 
«Qurtuluш» (sonradan «Azadlыq» radиosu adlandыrыldы) 
radиosunun yaradыlmasы иstиqamяtиndя иlk чalышmalar 1952-cи 
иlиn fevralыndan baшlanыldы. «Amerиkan Komиtяsи»nиn sяdrи 
olan admиral Kerkиn rяhbяrlиyи иlя tez bиr zamanda «Qurtu-
luш» radиosu Avropada verиlишlяrиnя baшladы. Tezlиklя Sovet 
Иttиfaqыna vя Sovet Иttиfaqыnda qalan Avropa яrazиlяrи цчцn 
dя radиoverиlишlяrиn  юtцrцlmяsи planlaшdыrыldы. Radиoverиlиш-
lяrиn Sovet Иttиfaqыndan gяlmиш mцhacиrlяr tяrяfиndяn hazыr-
lanacaьы  nяzяrdя tutulurdu. Bununla яlaqяdar 1952-cи  иlиn 
иyununda Шtarnberqdя (Bavarиyada) konfransda hazыrlыq иш-
lяrи gюrцlmцшdц (62, s.5-6). 
Qeyd edяk kи, «Qurtuluш» radиosunun yaranmasыnda 
bюyцk xиdmяtlяrи olan Alan Q.Kerk vaxtы иlя ABШ-ыn Mosk-
vada sяfиrи  ишlяmиш, «Amerиkan Komиtяsи»nиn sяdrи olmuш, 
sonradan  иsя prezиdent Trumen ona Psиxolojи Strategиyalar 
Шurasыnыn dиrektoru vяzиfяsиnи tяklиf etmишdиr. Bu шura ABШ-

Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински 
 
          
32
ыn Mиllи  Tяhlцkяsиzlиk  Шurasыnыn nяzarяtиndя  иdи  vя Amerи-
kanыn Sovet Иttиfaqыna qarшы olan psиxolojи strategиyalar vя 
dцnyada kommunиst tяblиьatы sahяsиndяkи sиyasяtиnи mцяy-
yяnlяшdиrиrdи. Яllиncи иllяrdя иsя Radиonun daha effektlи bиr 
tяblиьat olduьu aydыn gюrцnmяkdя иdи (68, s. 14). 
Belяlиklя, 1953-cц иlиn martыndan «Qurtuluш» radиosunun 
Azяrbaycan redaksиyasы fяalиyyяtя baшladы. «Azяrbaycan» re-
daksиyasыnыn иlk Baш redaktoru mayor(минбашы) Я.Fяtяlиbяylи 
oldu.  
«Azadlыq» radиosu fяalиyyяtя baшladыьы иlk gцndяn Я. Fя-
tяlиbяylи sovet hюkumяtи  sиyasяtи  яleyhиnя olan verиlишlяr ha-
zыrlayыrdы. 1953-cц  иlиn  иyununda efиrdя  sяslяnяn «Tцrkиyя 
haqqыnda hяqиqяt» verиlишиndя deyиrdи: «Danышыr Azadlыq ra-
dиostansиyasы. Яzиz hяmvяtяnlяr! Sиz юz azad hяmvяtяnlяrиnи-
zиn azad dцnyadan sяsиnи eшиdиrsиnиz. Иndи иsя Sovet иmperиa-
lиzmи serиyasыndan «Tцrkиyя haqqыnda hяqиqяt» mюvzusun-
da verиlишиmиzя qulaq asыn.  Иkиncи  Dцnya mцharиbяsиndяn 
sonra Sovet Иttиfaqыnыn Tцrkиyяnи «sцlhlя fяth» etmяk cяhdи 
boшa чыxdы. Tцrkиyя Kremlиn bцtцn hяyasыz tяlяblяrиnи rяdd 
edиb SSRИ-nиn basqыsыna qarшы dayana bиldи  vя bununla 
azadlыьыn vя demokratиyanыn qorunmasы цчцn azad dцnyaya 
bюyцk xиdmяt gюstяrdи. Bundan sonra Kreml gюrцnmяyяn 
antиtцrk kampanиyasыna baшladы. Son zamanlarda SSRИ-dя 
antиtцrk kampanиyasы adи sovet vиcdansыzlыьыndan da kяnara 
чыxmышdыr.» Я. Fяtяlиbяylи verиlишиn sonunu bu sюzlяrlя bиtи-
rиrdи: «Lakиn, bu hиylяgяr yanaшmalar яbяsdиr. Demokratи-
ya bиr hakиm olaraq kommunиzm vя sovet иmperиalиzmиnи 
юlцmя mяhkum etmишdиr. Bцtцn dцnyanыn azad xalqlarы so-
vetlяrиn яzиlяn xalqlarы иlя bиrgя bu hюkmц yerиnя yetиrяcяk 
vя vahиd azad dцnya yaradыlacaqdыr» (116). 
Yüklə 1,88 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   21




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin