veltя (Prezиdent Ruzveltиn hяyat yoldaшы) mяktubunda yazыl-
mышdы: «SSRИ-dяn baшqa dцnyanыn bцtцn юlkяlяrи dцшmяn
яlиnя dцшmцш яsgяrlяrиnя mяnяvи vя maddи maraq gюstяrиr,
Beynяlxalq Qыrmыzы Xaч Cяmиyyяtи vasиtяsи иlя onlarыn qo-
humlarы иlя яlaqяlяrиnи tяшkиl edиr. Yalnыz Stalиnиn яmrи иlя
ruslar hяr kюmяkdяn mяhrumdurlar vя dцшяrgяlяrdя kцtlяvи
юlцmя mяhkum edиlиblяr» (126, s.247).
Yцksяk sяlahиyyяt sahиblяrиnя gюndяrиlяn mяktublarda
adamlarыn юzцnц юldцrmяsи hallarыna toxunulurdu. 1946-cы
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
23
иlиn fevralыnda yazыlan bиr mяktubda bиldиrиlиrdи: « Ulduzlu
azadlыq bayraьыnыn daldalandыьы yerdя bиz юz qadыnlarыmыzы vя
uшaqlarыmыzы шцшя qыrыntыlarы иlя юldцrmяyя, damarlarыmыzы
kяsmяyя mяcbur иdиk kи, qыrmыzы Moskvaya qayыtmayaq»
(126, s.250).
1945-cи иlиn avqustunda Kemptendяkи qanlы hadиsяlяr-
dяn sonra, general Eyzenhauerиn gюstяrиши иlя adamlarы zorla
tяhvиl vermяk mцvяqqяtи dayandыrыlsa da, 1945-cи иlиn 20 de-
kabrыndan, general Maknarnиyя яvvяlkи qaydanы - gцcц ye-
nиdяn tяtbиq etmяk haqqыnda Vaшиnqtondan tapшыrыq gяldи.
Lakиn amerиkalы zabиt vя яsgяrlяr яsиrlяrиn tяhvиl verиlmяsи-
nя mяnfи mцnasиbяtlяrиnи gиzlяtmиrdиlяr.
Bundan яlavя, 1946-cы иlиn fevralыnda Papa XЫЫ Pиy dя
adamlarыn mяcburи tяhvиl verиlmяsиnя mяnfи mцnasиbяtиnи
bиldиrdи. Lakиn bu etиraza da baxmayaraq, fevralыn 24-dя
Plattlиnqdяkи 431 saylы hяrbи dцшяrgяyя иkи tabur daxиl olub,
яsиrlяrи yaшadыьы yerdя яhatяyя alaraq hяyяtя qovdu vя on-
larыn юzlяrиnи юldцrmяyиnя иmkan yaratmadы. Tezlиklя, hя-
mиn яsиrlяrи dя sovetlяrя tяhvиl verdиlяr.
Maraqlыdыr kи, belя gяrgиn шяraиtdя dя almanlar onlarыn
tяrяfиndя vuruшanlarы unutmur, иmkanlarы daxиlиndя yardыm
edиrdиlяr. Latvиyada, Tkexoda (Almanиyada) belя hallar ol-
muшdu. Avstrиyanыn Lиens шяhяrиndя tяhvиl verиlmяyя etиraz
olaraq kиlsя zяnglяrи чalыnmышdы. Bavarиyada Plattlиnqdя
vaьzalda яksяrиyyяtи qadыnlardan иbarяt olan sakиnlяr tяhvиl
verиlmя zamanы yaralыlara kюmяk etmишdиlяr. Alman genera-
lы fon Pannvиtsя qaчmaq цчцn иmkan yaradыlsa da, ona иna-
nan, bиrlиkdя dюyцшdцyц kazaklarы qoyub getmяmишdи. Al-
man yarыmalbayы Hanzen «bиzиm цчцn qan tюkяnlяrи» xиlasa
чalышaraq onlara vяsиqяlяr vermишdи.
Qeyd etdиyиmиz kиmи, tяhvиl verиlяn яsиrlяrи, keчmиш so-
vet zabиt vя яsgяrlяrиnиn яksяrиyyяtиnи gцllяlяyиrdиlяr. Keч-
mиш sovet generalы Vlasovu 1946-cы иldя gцllяlяdиlяr. Sovet
ordusunun иnanыlmыш zabиtlяrиndяn olan, «Pravda» qяzetиn-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
24
dя цnvanыna tяrиflяr yazыlan (93) baшчыlыq etdиyи 99-cu dиvиzи-
yasы nцmunя gюstяrиlяn, 1941-cи иlиn fevralыn 23-dя SSRИ Alи
Sovetиnиn qяrarы яsasыnda Lenиn ordenи иlя tяltиf edиlяn (77)
general Vlasov artыq vяtяn xaиnи olaraq cяzalandыrыlыrdы.
Maraqlыdыr kи, general Vlasov юz иfadяlяrиndя «vяtяn xaиnи»
damьasыnы qяbul etmяmиш, Stalиnя olan nиfrяtиnи иsя bиr daha
aчыqlamышdы.
1946-cы иlиn 2 avqustunda «Pravda» qяzetиndя general
Vlasovun edamы haqqыnda mяlumat dяrc edиldи (110)
Tanыnmыш Azяrbaycan zabиtи Иsrafиl bяyиn aradan чыx-
maq иmkanы olsa da, o, юz яsgяrlяrиnи baшsыz qoymamыш, on-
larla bиrlиkdя sovetlяrя tяhvиl verиlmишdи. Иsrafиl bяyи dя ge-
neral Vlasov kиmи aьыr cяzaya- edama mяhkum etmишdиlяr.
Qeyd edяk kи, mцxtяlиf vasиtяlяrlя Tцrkиyя яrazиsиnя
keчmиш azяrbaycanlы legиonerlяrи sonradan yerlи polиs hяbs
etdи. Tцrkиyя dюvlяtи иsя hяmиn hяrbи яsиrlяrи Яrzurum -
Qars - Sarыqamыш marшrutu иlя Tцrkиyя-SSRИ sяrhяddиnя gя-
tиrиb sovet hюkumяtиnя tяhvиl vermишdи (15). Tяhvиl verиlяn
legиonerlяrи ya cяza «dяrяcяsиnя» uyьun olaraq gцllяlяyиr,
yaxud da Sиbиrя sцrgцnя gюndяrиrdиlяr. Tanыnmыш yazычы A.
Soljenиtsиnыn «Arxиpelaq Гулаг» яsяrиndя «Vяtяn xaиnи»,
«Vlasovчular» adы altыnda sцrgцnя gюndяrиlяnlяrlя baьlы ge-
nиш mяlumatlar vardыr (106, s.145; 107, s.32-34).
Иkиncи Dцnya hяrbиndяn sonra mцhacиr tяшkиlatlarыn bиr-
lяшиb antиsovet mцъaдиля aparmasыna getdиkcя daha чox ehtи-
yac duyulurdu. Dиgяr tяrяfdяn иsя mцxtяlиf юlkяlяrи tяmsиl
edяn ayrы-ayrы mцhacиr tяшkиlatlarыnыn mюvcudluьu vя bяzи
hallarda bu qruplarыn daxиlи чяkишmяlяrя meyиllиyи reallыьa
чevrиlиrdи. Bu иllяrdя bиr neчя rus, gцrcц, ermяnи, tatar tяшkи-
latlarы иlя yanaшы иkи azяrbaycanlы tяшkиlatы da mюvcud иdи.
Tяшkиlatlardan bиrи 1924-cц иldяn fяalиyyяt gюstяrяn Azяrbay-
can Mиllи Mяrkяzи иdи. Иkиncи Dцnya hяrbиndяn sonra Azяr-
baycan Mиllи Mяrkяzи Ankarada yerlяшиrdи vя Mиllи Mяrkя-
zиn Baшqanы M. Я. Rяsulzadя иdи.
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
25
Иkиncи mцhacиr azяrbaycanlы tяшkиlatы «Azяrbaycan Mиllи
Bиrlиk Mяclиsи» adlanыrdы. Tяшkиlat 1943-cц иldя Berlиndя ya-
radыlmышdы. Tяшkиlatыn rяhbяrи Я. Fяtяlиbяylи иdи (sonradan
rяhbяr C. Hacыbяylи olmuшdu). Baшqanlыq Heyяtиnиn цzvlяrи
иsя Ceyhun Hacыbяylи, Яkbяraьa Шeyxцlиslam иdи. Sonralar
Hяsяnbяy Kяrbяlayи, S.Tяkиnяr, Я.Aranlы, И.Яkbяr vя
S.Mяmmяdzadя tяшkиlatыn rяhbяrlиyиnя daxиl иdиlяr. 1972-cи
иldя tяшkиlat bиr qrup azяrbaycanlыnын tяшяbbцsц иlя мящв
edиldи. Hяr иkи mцhacиr azяrbaycanlы tяшkиlat arasыnda чяkиш-
mяlяr, zиddиyyяtlяr mюvcud иdи.
Qeyd edяk kи, Иkиncи Dцnya mцharиbяsиndяn sonra
Azяrbaycan legиonerlяrи mцxtяlиf юlkяlяrdя daьыnыq vяzиyyяt-
dя yaшasalar da, yalnыz яllиncи иllяrdяn cиddи fяalиyyяt gюstяr-
mяyя baшladыlar. Bu da, шцbhяsиz kи, Qяrblя Sovet dюvlяtи
arasыnda mцnasиbяtlяrиn gяrgиnlяшmяsи vя nяtиcяdя bиrиncиnиn
sovet dюvlяtиndяn narazы qalan qцvvяlяrи daha чox dяstяklя-
mяsи иdи. Яslиndя, Qяrbиn sяrt mцnasиbяtиnи Иngиltяrяnиn Baш
nazиrи U. Чюrчиll 1946-cы иlиn martыn 5-dя, Amerиkanыn Fulton
шяhяrиndяkи mяшhur nиtqиndя иfadя etmиш vя «soyuq mцharи-
bя»nиn baшlandыьыnы gюstяrmишdи (76, s. 352).
Иkиncи Dцnya mцharиbяsиndяn sonra Azяrbaycan legиo-
nerlяrи Tцrkиyяdя M.Я.Rяsulzadяnиn, Almanиyada иsя Я.
Fяtяlиbяylиnиn rяhbяrlиyи altыnda olan mцvafиq qurumlarda
fяalиyyяtя baшladыlar.
Qeyd edяk kи, Tцrkиyяdяkи mцhacиrlяrиn bu dюvlяtdяkи
mюvcud яlaqяlяrи mцяyyяn problemlяrи hяll etmяyя иmkan
yaratsa da, (яlavя edяk kи, burada M.Я.Rяsulzadяnиn bюyцk
nцfuzu vardы), sиyasи fяalиyyяt gюstяrmяk olduqca чяtиn иdи.
Odur kи, Tцrkиyяdяkи mцhacиr vя legиonerlяr daha чox mяdя-
nи-яdяbи fяalиyyяt sahяsиnя цstцnlцk verиr, Sovet dюvlяtи яley-
hиnя 20-30-cu иllяrdяkи qяdяr sяrt чыxышlar etmиrdиlяr.
Lakиn Qяrbи Almanиyada vяzиyyяt baшqa иdи. ABШ dюv-
lяtи яllиncи иllяrdя Sovet dюvlяtи яleyhиnя kяskиn mцъaщидяyя
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
26
baшlamыш vя bu ишdя oradakы mцhacиr vя legиonerlяrиn gц-
cцndяn faydalanыr, onlara maddи dяstяk dя verиrdи.
Qeyd edяk kи, hяmиn fяalиyyяt rяsmиlяшяnя qяdяr Azяr-
baycan legиonerlяrи bюyцk чяtиnlиklяrlя qarшыlaшmышdыlar. Belя
kи, sonradan yaradыlan «Amerиkan Komиtяsи»nиn etиbarыnы
qazanmaq vя mцяyyяn problemlяrи hяll etmяk o qяdяr dя
asan deyиldи. Я.Fяtяlиbяylиnиn bununla яlaqяdar Mцnhendяn
Parиsя- C.Hacыbяylиyя цnvanladыьы mяktublarda maraqlы mя-
lumatlar vardыr. O, yazыrdы: «Mяnиm яzиzиm Ceyhun bяy! Sц-
caяt xanыmla bu gцn gюrцшmяyиmя чox sevиndиm. O, Sиzиn fи-
kиrlяrиnиzи mяnя чatdыrdы vя mяn tam razыyam. O kи qaldы bи-
zиm цmumи ишlяrиmиzя, hяlя kи, cиddи bиr шey yoxdur. 4 ay mцd-
dяtиndя danышыqlar apardыm, planlar tяqdиm etdиm. Lakиn gюz-
lяmяyи xahиш edиrlяr. Иndи baшqa xяtlя ишlяyиrяm, яgяr bu da
alыnmasa vя onlardan prиnsиpиal razыlыq almasam, onlarla яsas
mяsяlяlяrdя яmяkdaшlыq etmяyяcяyяm. Burda elя adamlar
var kи, kичиk xиdmяtlяrиnя gюrя bиr шey ala bиlиrlяr. Иlk иmkan
yaranan kиmи Tцrkиyяyя gedяcяyяm, aиlяmdяn юtrц, demяk
olar kи, bяrk sarsыlmышam» (115).
Qeyd etdиyиmиz kиmи, яllиncи иllяrиn яvvяlи legиonerlяr
цчцn olduqca aьыr dюvr иdи. Maddи sыxыntыlar, ayrы-ayrы юlkя-
lяrdя yaшamaq, tяшkиlatlanmaq bюyцk чяtиnlиklяr tюrяdиrdи.
Eynи zamanda, Amerиka vя Qяrb daиrяlяrи legиonerlяrlя иlk
ишbиrlиyиnя чalышыrdыlar. Я. Fяtяlиbяylинин Mцnhendяn C. Hacы-
bяylиyя gюndяrdиyи 1950-cи иl 29 oktyabr tarиxlи mяktubda ma-
raqlы mяlumatlar vardы. O, yazыrdы: «Mяn burada Qяrbиn bяzи
nцmayяndяlяrи иlя gюrцшdцm.Onlar bцtцn planlarыmыzla tanыш-
lыqdan sonra яmяkdaшlыьa razыdыrlar. Amma uzadыrlar. Son za-
manlara qяdяr onlar Kerenskиnиn gцclц tяsиrи altыnda иdиlяr.
Bиzdя gцclц canlanma vardыr. Buraya Шиmalи-Qafqaz tяxяllцs-
lц mяsul bиr amerиkalы gяlmишdи vя Яhmяd Nяbи-Maqoma иlя,
mяnиmlя vя baшqalarы иlя uzun sюhbяtlяr etdи. O, mяslяhяt
gюrdц kи, Tцrk-Qafqaz Иttиfaqы yaradaq. Bиz razыlыqla bu tяklи-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
27
fи qяbul etdиk vя Maqoma иlя bиrgя sxem hazыrlayыb ona ver-
dиk. Dцшцыnцrяm kи, иkи-цч aydan sonra cavab olacaq. Bu иttиf-
aq mяnиm xoшuma gяlиr vя onun bюyцk nцfuzu olacaq. Шцbhя-
sиz kи, яsas ишlяrи Mиllи Komиtяlяr aparacaq vя bu qurumlar hя-
mиn иttиfaqda arxa planda olmayacaqlar. Mиllи Komиtяlяrlя ya-
naшы, Qafqaz Komиtяsи dя mюvcud olacaq vя hяr komиtяdяn 4
nяfяr oraya daxиl olacaq. Qafqaz Komиtяsиnиn 4 цzvц vя Tцr-
kцstan Komиtяsиnиn 1 цzvц Иttиfaqыn Rяyasяt Heyяtиnи tяшkиl
edяcяklяr. Bu Rяyasяt Heyяtиnиn Mиllи Komиtя цzvlяrиndяn
иbarяt olan 4 иdarяsи olacaq. Belяlиklя, Mиllи Komиtяdяn kяn-
arda heч bиr mяsяlя hяll edиlя bиlmяz. Mяlumunuz olduьu kи-
mи, bиzиm Mиllи Komиtяdя Sиz, mяn, albay Kazыm bяy (Cahan-
gиr Kazыmoьlu - N. Y.) vя Atamalыbяyov vardыr. Sonuncu Чиlи-
dя olduьundan fяal ишtиrak edя bиlmяyяcяk. Mиllи Komиtяnиn
цzvlяrиnиn sayыnы 10-a qяdяr artыrmalыyыq. Mяn hяtta ona yaшlы
vя cavan xadиmlяrиn dя sиyahыsыnы vermишяm. Sиyahыya Tиmuчи-
nиn adыnы yazmышam. O, mяndяn xahиш etdи kи, Nyu-Yorkda
«Amerиkanыn sяsи»ndя ишlяmяk цчцn 6 nяfяrиn dя sиyahыsыnы
verиm. Mяnя иsя mяslяhяt bиldи kи, hяlяlиk Tцrkиyяyя getmя-
yиm vя cavab gюzlяyиm... Lяnяtя gяlmиш maddи шяraиtя gюrя,
иndиyя qяdяr gюrцшя bиlmяmишяm» (115).
Belя bиr vaxtda antиbolшevиk cяbhяnиn yaradыlmasыnы va-
cиb sayan Amerиkan Komиtяsи fяalиyyяtя (Amerиkanыn kom-
munиzm иlя mцcadиlя Komиtяsи) baшladы. Amerиkan Komиtя-
sиnя яvvяl C.Layons, sonradan иsя Amerиkanыn Moskvadakы
keчmиш bюyцk elчиsи Alan Gerk baшчыlыq edиrdи. 1952-cи иldяn
иsя Sovet Rusиyasыnы yaxыndan tanыyan, Moskvada Amerиka
attaшesи olmuш Stevens Komиtяnиn baшqanы oldu. Komиtя цzvlя-
rи arasыnda tanыnmыш sиyasяtчиlяr чox иdи. Onlarыn arasыnda
aшaьыdakы tanыnmыш adamlar vardы: Чarlz Edиson (mяшhur To-
mas Edиsonun oьlu), Vиlyam Henrи Чemberlиn (Amerиkada
sovet mяhkumu mиllяtlяrиn иstиqlal haqlarыnыn mцdafияsи иlя
mяшhur иdи), general-mayor Con-Dean (Moskvada olmuш,
«Streync Яlleyиnc» kиtabы иlя bюyцk rяьbяt qazanmышdы), Nи-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
28
kolas Ruzvelt (yazычы vя dиplomat, Amerиkanыn Macarыstan
elчиsи olmuшdu) vя baшqalarы (3, s. 46).
Amerиkan Komиtяsи bиldиrиrdи kи, mиllяtlяr, xalqlar So-
vet hюkumяtиnиn dиktatorluьu altыnda qaldыqca, иnsanlarыn
azad vя hцrrиyyяt ичиndя yaшamasы mцmkцn olmayacaq.
Amerиkan Komиtяsи proqramыna mцvafиq surяtdя fяalиyyяtя
baшladы.
Qeyd edяk kи, яllиncи иllяrdяn baшlayaraq «Amerиkan
Komиtяsи» ayrы-ayrы mцhacиr vя legиonerlяrиn yaratdыьы tяш-
kиlatlarы, xцsusиlя mяtbu orqanlarы malиyyяlяшdиrиrdи. 1951-
cи иldя Mцnhendя «Azяrbaycan» jurnalыnыn иlk sayыnыn nяшrи
mцhacиrlяrи vя legиonerlяrи чox sevиndиrmишdи. Bu mцnasи-
bяtlя legиonerlяrиn redaksиyaya gюndяrdиyи tяbrиk mяktubla-
rы чox maraqlы иdи. Legиonerlяr yazыrdыlar: «Чox hюrmяtlи re-
daksиya! Vяtяnиmиzиn adыnы daшыyan jurnalыn иlk sayыnы aldыq.
Oxuyub чox mяmnun qaldыq... Azad vя mцstяqиl Azяrbayca-
na eшq olsun! Hюrmяt vя шяrяflя: Atabяy Шamиl, Tahиr Hey-
dяrzadя, Sяfяr Aьaoьlu, Иsmayыloьlu, Hяsяn Яzиz. Mцnhen.
30.03.1952» (65, s.1-2)
Eynи zamanda, Я.Fяtяlиbяylи Ceyhun bяyя gюndяrdиyи
mяktublarda «Azяrbaycan» jurnalыnыn nяшrи иlя baьlы чяtиnlиk-
lяrиn olduьunu qeyd edиrdи. Gюstяrиrdи kи, maddи иmkanlara
gюrя jurnalыn 2-cи sayыnы nяшr etmяk чяtиnlяшиb. Amerиkan
Komиtяsи иsя maddи yardыmы reallaшdыrmamышdыr. Hяtta bura-
dan Nйу-Ulm шяhяrиnя getmяyя dя pul yoxdur. Lakиn mюv-
cud иmkansыzlыьыmыza baxmayaraq, jurnalыn nюvbяtи sayыnы
nяшr etdиrяcяyиk (120).
Lakиn, Azяrbaycan tяшkиlatlarы arasыnda fиkиr ayrыlыьыnыn
vя mцxtяlиf yanaшmalarыn olmasы bu yardыmlarыn alыnmasыnda
чяtиnlиk yaradыrdы. Я.Fяtяlиbяylиnиn 1952-cи иlиn martыn 27-dя
C.Hacыbяylиyя gюndяrdиyи mяktubda bu problemlяrиn genиш
шяrhи verиlиrdи (119).
«Azяrbaycan» jurnalыnы Amerиkan Komиtяsи malиyyяlяш-
dиrsя dя, burada cиddи problemlяr yaranыrdы. Mцhacиr vя le-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
29
gиonerlяr arasыnda zиddиyyяt vя anlaшыlmazlыqlarыn olmasы bя-
zи hallarda onlara ayrыlan malиyyя fondlarыnыn azalmasыna gя-
tиrиb чыxarыrdы. Я.Fяtяlиbяylи C.Hacыbяylиyя gюndяrdиyи mяk-
tubda bununla baьlы yazыrdы: «Sиzиn tяqdиm etdиyиnиz vя mя-
nиm mцdafия etdиyиm layиhя D.L. tяrяfиndяn daьыdыldы. Onun
mяnиmlя olan oyunu haqqыnda юtяn mяktubumda yazmышdыm.
Onun fиkrи sadяdиr: ermяnиlяr 3000 (цч mиn) marka alыr vя bu
pulla hяftяlиk mяcmuя buraxыr, altы nяfяr dя dolanыr. Kanat-
bay dюrd mиn marka alыr vя иkи dиldя jurnal buraxыr, bцtцn ko-
mиtя dolanыr. Avtorxan beш mиn marka alыr vя hamыsы dolanыr-
lar. Bиzиm ишиmиzи jurnalla baьlы pozan Яkbяr-Aьa oldu. D.L.--
nыn (D.Levиn) sюzlяrиnя gюrя, mяhz Яkbяr-Aьa aylыq yox,
yalnыz dюvrц (yяnи иkи-цч aydan bиr) jurnal buraxmaьa onlarыn
gцcц чatar.
Buna gюrя dя D.L. dedи kи, «aylыq orqan» sюzцnц yazma-
yaq vя nяшrиn ayыnы da gюstяrmяyяk. Mяn dя elя etdиm» (121).
Я.Fяtяlиbяylиnиn C.Hacыbяylи иlя yazышmalarыnda «Azяr-
baycan» jurnalыnыn fransыz dиlиndя nяшrиnя dя чalышmalarы qeyd
olunurdu. Tяяssцflяr kи, Amerиkan Komиtяsиnиn nцmayяn-
dяsи jurnalыn fransыzca nяшrиnя maraq gюstяrmяyиb bиldиrmиш-
dи : «Яgяr Hacыbяylи Parиsdя yaшamasaydы vя fransыz dиlиnи bиl-
mяsяydи, onda o jurnalыn fransыzca da nяшrиnя ehtиyac qalmaz-
dы» (122).
1953-cц иlиn martыnda ися ABШ dюvlяtиnиn malиyyяlяшdиr-
dиyи «Bolшevиzmlя Mцъaщидя Koordиnasиya Mяrkяzи» tяrяfиn-
dяn иstиqamяtlяndиrиlяn «Qurtuluш» radиosu юz иlk verиlишlяrи-
nя baшladы. Bu mцnasиbяtlя yayыlan mцracияtdя bиldиrиlиrdи:
«Qulaq asыn, qulaq asыn! Bu gцn yenи «Qurtuluш» radиostansи-
yasы verиlишlяrиnя baшlayыr. Hяmvяtяnlяr! Axыr kи, bиzиm юz sя-
sиmиz var. Stalиnиn polиs terroru bиzи юz evиmиzdя susmaьa
mяcbur etsя dя, xarиcdя azad danышa bиlиrиk. Azadlыьa olan
яbяdи cяhdиmиz xalqыmыzыn qяlbиndя sюnmяdи. Bиzиm иlk tap-
шыrыьыmыz azadlыьa чaьыrышdыr. Kommunиst rejиmиnя mцqavи-
mяt hиssи dя xalqыmыzы tяrk etmяyиb. Bиz azяrbaycanlыlar, elя-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
30
cя dя Sovet Иttиfaqыnыn dиgяr xaqlarы, kommunиzmи mяhv
edиb, qяsb edиlmиш azadlыьыmыzы qaytarmaьa tam qяrarlыyыq.
Bиzиm harda olmaьыmыzdan asыlы olmayaraq, иstяr Sovet Иttиf-
aqыnda, иstяrsя dя azad xarиcи юlkяlяrdя olsun, yalnыz bиr иstя-
yиmиz vardыr: Kreml hakиmиyyяtиnиn yыxыlmasы. Bиz, hamыmыz -
gяnclяrиmиz yaшlыlarыmыz, Stalиnиn dяmиr pяrdяsи arxasыnda ya-
шayыb яzab чяkяn sиzlяrlя bиr иstяk vя arzudayыq». (64, с.1-3)
Qeyd edяk kи, hяlя 1949-cu иlиn may ayыnыn sonunda
Nyu-York шяhяrиndя ABШ dюvlяt rяsmиlяrиnиn ишtиrakы иlя gиz-
lи bиr mцшavиrя keчиrиlmиш vя SSRИ-yя, elяcя dя dиgяr sosиalиst
юlkяlяrиnя qarшы иdeolojи hцcumu gцclяndиrmяk mяqsяdи иlя
nяhяng bиr orqan yaradыlmasы vacиb sayыlmышdы. General
Kleyy tяrяfиndяn mцяyyяnlяшdиrиlmиш proqramda deyиlиrdи:
«Kommunиst rejиmиnи devиrmяk mяqsяdи иlя psиxolojи mцharи-
bя aparmaq цчцn genиш vя hяlledиcи kompanиya tяшkиl edиlsиn»
(20, s. 71).
ABШ senatы иsя federal bцdcяnиn hesabыna иkи radиostan-
sиyanыn malиyyяlяшdиrиlmяsи barяdя qanun layиhяsиnи bяyяnиb
qяbul etdи.
Hяmиn mцшavиrяdяn sonra 1950-cи иlиn иyulun 4-dя «Azad
Avropa», 1953-cц иlиn martыn 1-dя иsя «Azadlыq» radиostansи-
yalarы Almanиya Federatиv Respublиkasыnda fяalиyyяtя baшla-
dыlar. Яvvяlcя stansиyalarыn иllиk bцdcяsи 34 mиlyon dollar иdи
kи, bunun da 13 mиlyon dollarы tяkcя «Azadlыq» radиostansи-
yasыnыn payыna dцшцrdц. Sonradan иsя «Azad Avropa» vя
«Azadlыq» radиostansиyalarыna hяr иl 100 mиlyon dollardan
чox vяsaиt sяrf edиlиrdи.
Dцnyanыn yцzdяn чox юlkяsиndя bu stansиyalarыn 240
mяlumat mяrkяzи, 80-dяn чox юlkяdя 200-dяn artыq kиtabxa-
nasы vardы. Hяftяdя 2 mиn saatdan чox verиlиш tяшkиl edяn
stansиyalar Vяtяnиmиzя qarшы SSRИ xalqlarыnыn 23 dиlиndя tяb-
lиьat aparыrdы. Burada чalышan jurnalиstlяrиn dя sayы daиma ar-
tыrdы. Belя kи, 1960-cы иllяrdя hяr иkи radиostansиyalardakы
яmяkdaшlarыn sayы 306 nяfяr иdиsя, sonradan bu rяqяm 1300-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
–
–
31
я чatdыrыldы. Onlarыn яksяrиyyяtи иsя keчmиш SSRИ vяtяndaшla-
rы, legиonerlяr vя mцhacиrlяr иdи. «Azadlыq» radиosunun 17
stansиyasы arasыnda SSRИ-nиn bцtцn яrazиsи bюlцшdцrцlmцшdц.
«Azadlыq» vя «Azad Avropa» radиostansиyalarы Mцnhen-
dя (hazыrda иsя Praqada), Иngиlиs Parkыnыn yaxыnlыьыnda Ara-
bellaшtrasse kцчяsиndяkи 18 saylы цч bloklu beton bиnada yer-
lяшиrdи. Hяmиn yer шяhяrиn шяrг hиssяsиndяn tяxmиnяn 4-5 km
mяsafяdя иdи.
«Azadlыq» radиosunun «Azяrbaycan redaksиyasы»na bиr
mцddяt (1953-1954-cц иllяr) Я.Fяtяlиbяylи–Dцdяngиnskи, son-
radan иsя Иsmayыl Яkbяr vя Яlи Aranlы baшчыlыq etmишlяr.
«Azяrbaycan» redaksиyasыnda Mяcиd Musazadя (Qarsalanlы),
Fяrman Mяmmяdov, Murad Muradlы, Kяrиm Aslanoьlu vя dи-
gяr keчmиш legиonerlяr чalышыrdыlar.
Qeyd edяk kи, «Azadlыq» radиosunun «Azяrbaycan» re-
daksиyasыnыn иlk verиlиши efиrя 1953-cц иlиn martыn 6-da getmишdи
(62).
«Qurtuluш» (sonradan «Azadlыq» radиosu adlandыrыldы)
radиosunun yaradыlmasы иstиqamяtиndя иlk чalышmalar 1952-cи
иlиn fevralыndan baшlanыldы. «Amerиkan Komиtяsи»nиn sяdrи
olan admиral Kerkиn rяhbяrlиyи иlя tez bиr zamanda «Qurtu-
luш» radиosu Avropada verиlишlяrиnя baшladы. Tezlиklя Sovet
Иttиfaqыna vя Sovet Иttиfaqыnda qalan Avropa яrazиlяrи цчцn
dя radиoverиlишlяrиn юtцrцlmяsи planlaшdыrыldы. Radиoverиlиш-
lяrиn Sovet Иttиfaqыndan gяlmиш mцhacиrlяr tяrяfиndяn hazыr-
lanacaьы nяzяrdя tutulurdu. Bununla яlaqяdar 1952-cи иlиn
иyununda Шtarnberqdя (Bavarиyada) konfransda hazыrlыq иш-
lяrи gюrцlmцшdц (62, s.5-6).
Qeyd edяk kи, «Qurtuluш» radиosunun yaranmasыnda
bюyцk xиdmяtlяrи olan Alan Q.Kerk vaxtы иlя ABШ-ыn Mosk-
vada sяfиrи ишlяmиш, «Amerиkan Komиtяsи»nиn sяdrи olmuш,
sonradan иsя prezиdent Trumen ona Psиxolojи Strategиyalar
Шurasыnыn dиrektoru vяzиfяsиnи tяklиf etmишdиr. Bu шura ABШ-
Ябдцррящман Фятялибяйли-Дцдянэински
– –
32
ыn Mиllи Tяhlцkяsиzlиk Шurasыnыn nяzarяtиndя иdи vя Amerи-
kanыn Sovet Иttиfaqыna qarшы olan psиxolojи strategиyalar vя
dцnyada kommunиst tяblиьatы sahяsиndяkи sиyasяtиnи mцяy-
yяnlяшdиrиrdи. Яllиncи иllяrdя иsя Radиonun daha effektlи bиr
tяblиьat olduьu aydыn gюrцnmяkdя иdи (68, s. 14).
Belяlиklя, 1953-cц иlиn martыndan «Qurtuluш» radиosunun
Azяrbaycan redaksиyasы fяalиyyяtя baшladы. «Azяrbaycan» re-
daksиyasыnыn иlk Baш redaktoru mayor(минбашы) Я.Fяtяlиbяylи
oldu.
« Azadlыq» radиosu fяalиyyяtя baшladыьы иlk gцndяn Я. Fя-
tяlиbяylи sovet hюkumяtи sиyasяtи яleyhиnя olan verиlишlяr ha-
zыrlayыrdы. 1953-cц иlиn иyununda efиrdя sяslяnяn «Tцrkиyя
haqqыnda hяqиqяt» verиlишиndя deyиrdи: «Danышыr Azadlыq ra-
dиostansиyasы. Яzиz hяmvяtяnlяr! Sиz юz azad hяmvяtяnlяrиnи-
zиn azad dцnyadan sяsиnи eшиdиrsиnиz. Иndи иsя Sovet иmperиa-
lиzmи serиyasыndan «Tцrkиyя haqqыnda hяqиqяt» mюvzusun-
da verиlишиmиzя qulaq asыn. Иkиncи Dцnya mцharиbяsиndяn
sonra Sovet Иttиfaqыnыn Tцrkиyяnи «sцlhlя fяth» etmяk cяhdи
boшa чыxdы. Tцrkиyя Kremlиn bцtцn hяyasыz tяlяblяrиnи rяdd
edиb SSRИ-nиn basqыsыna qarшы dayana bиldи vя bununla
azadlыьыn vя demokratиyanыn qorunmasы цчцn azad dцnyaya
bюyцk xиdmяt gюstяrdи. Bundan sonra Kreml gюrцnmяyяn
antиtцrk kampanиyasыna baшladы. Son zamanlarda SSRИ-dя
antиtцrk kampanиyasы adи sovet vиcdansыzlыьыndan da kяnara
чыxmышdыr.» Я. Fяtяlиbяylи verиlишиn sonunu bu sюzlяrlя bиtи-
rиrdи: «Lakиn, bu hиylяgяr yanaшmalar яbяsdиr. Demokratи-
ya bиr hakиm olaraq kommunиzm vя sovet иmperиalиzmиnи
юlцmя mяhkum etmишdиr. Bцtцn dцnyanыn azad xalqlarы so-
vetlяrиn яzиlяn xalqlarы иlя bиrgя bu hюkmц yerиnя yetиrяcяk
vя vahиd azad dцnya yaradыlacaqdыr» (116).
Dostları ilə paylaş: |