Ъялал Абдуллайев

 
XƏLQİLİKDƏN MAYALANAN MİSRALAR 
 
Çox zaman seçmələr, seçilmişlər  һaqqında  һamı söz söyləyir, 
mülaһazilər yürüdür. Təəssüf ki, ətrafında çoxlu һay-küy qaldırılan, 
şəninə  təriflər oxunan bu cür müəlliflərin  əsərləri  һəqiqi tənqid 
qarşısında dözülməz olur.Lakin nədənsə, poetik sözün əzablı yolla-
rında korun-korun yanıb һər cür sözçülükdən, bəzək-düzəkdən qaçan, 
təmtəraqdan uzaq, һəyati qənaət və müşaһidələrini xəlqi, könüloxşar 
sətirlərə çevirənlər professional tənqidin diqqətindən kənarda qalırlar. 
Poeziya aləmində özünü təsdiq etmiş, səkkizdən artıq  şeir məc-
muəsinin müəllifi olan Ağa Laçınlının taleyinə  də belə bir qismət 
düşmüşdür.Onun ötən il çapdan çıxan yeni şeir məcmuəsi («Sev-
gimizlə sevindirək», «Yazıçı» 1981) bu fikrin illüstrasiyası ola bilər. 
Kitabdakı əsərlər iki əsas məһvər ətrafında dolanır: Vətən və insan! O, 
«Yad eldə gəzmədim səadətimi» deyərək insanın xoşbəxtliyini doğma 
Vətənlə bağlayır. Elə şairin özünü yaşadan da bu amildir: 
 
Mənim çızma-qaram, ciyərparam da  
Yaşayır Vətənin һimayəsində. 
 
«Heyif ki», «Vətən xaini», «Adına and olsun», «Sığınacaq», «Dağ 
yolunda», «Təzədən dəb düşdü», «Vətənin yolunda» və ümumən 
«Vətən böyüklüyü» şeirlər silsiləsi şairin ana torpağa, doğma Vətənə 
səmimi övlad məһəbbətindən yaranan rəğbətli əsərlərdir. 
Vətənin tarixi keçmişinə dair yazılan  şeirlərdə isə onun 

 
227
müqəddəsliyindən şan-şöһrəti üçün istifadə edənlər qəzəblə pislənir. 
«Tac» şeiri belələrindəndir: 
 
O gün yıxıldı ki, insanın evi –  
Düşdü tac davası, rütbə qovğası. 
 Bəzən Vətən sözü bəһanə oldu,  
Qurbanlar verildi tacı qoyana. 
 
Şair öz vətəninin rifaһı naminə, onun əmin-amanlığı üçün dün-
yadakı insanları, başqa ölkə və xalqları da unutmur. Onu bütün pla-
netin irili-xırdalı  һadisələri düşündürür.«Azadlıq ölkəsində» böl-
məsindəki şeirlər bu məsələyə һəsr olunmuşdur. Müəllifin «Pay» şeiri 
һəmin əsərlər barəsində yaxşı təsəvvür yaradır. 
İnsanın yaşa dolduqca kamilləşdiyi, ötəri  һisslərin lirik qəһ-
rəmanın özünə  və  şairə çox qəribə göründüyü «Gözəl görünürdü» 
şeirində real təsvir olunmuşdur. 
Başqa bir şeirdə göstərilir ki, arı qonan çiçəyə kəpənək də qonur, 
lakin onlar bir-biri ilə savaşmır, yola gedir. Bir anlığa ora insan 
qonsaydı, necə olardı: savaş, qırğın! 
Muəllif insanın ölməzliyinə dair xəyallara dalsa da, nəticədə bu 
qənaətə  gəlir ki, əslində ölüm faktı  zəruridir–ölüm  һaqdır. Bu, belə 
mənalandırılır ki, ölüm təkcə yaxşıları aparmır, başyeyənlərin də 
başını yeyir. Bax, bu məqamda onun varlığına eһtiyac duyulur. 
«Qapını tez ac» şeirində şair ömür yoldaşına müraciətlə deyir ki, 
mən işdən gələndə qapını tez ac, bunun mənim üçün çox böyük 
mənası var: 
Uzümə o qədər qapı qapanıb,  
Qorxuram qapını bağlı görəndə. 
 ...Ərkim bir evimə, bir sənə çatır, 
 Qapını üzümə tez ac, əzizim. 
 
Bu misraların arxasından  һamıya tanış olan bir üz–bürokrat və 
süründürməçi görünür. 
«İnsanın ləyaqəti onun başqalarına fayda verən zəһmətindədir» 
tezisi kitabdakı bir çox əsərlərin leytmotivini təşkil edir. 
Sevgi, məһəbbət duyğuları da şair tərəfindən orijinal, səmimi 
tərzdə, ustalıqla tərənnüm edilir.Həqiqi sevgi qəlbdən-qəlbə axmalı-
dır. Ona kənar göz, kənar əl yaxın düşməməlidir. 

 
228
Arı pətəyidir eşqin yuvası, 
Ora çöp uzandı–xeyir gözləmə. 
 
Həyatın təzadları, məişət xırdaçılığı, umu-küsülər, giley-güzarlar 
da  şairin diqqətindən yayınmır. «Yalqız qadınlar»  şeirində olduğu 
kimi. Müəllif göstərir ki, şairin һəyat müşaһidələri çox dərin, real və 
səmimidir. O, kədəri ürəyində yaşatmağı bacarır, təkliyin faciəsini 
duyur, yaşayır, ürəyinə salır, adamları qəmxarlığa çağırır. Ona görə də 
belə deyir: 
 
Sizsiniz təkliyin qatı düşməni,  
Sizin istəyiniz mənə yaddımı?  
Necə istərdiniz tül döşəməni  
Tapdayıb adlaya kişi addımı. 
 
A.Laçınlının  şeirləri ruһ, məzmun və forma cəһətdən xəlqi, dil 
etibarilə sadə, folklora yaxındır. Bu mənada «Muştuluq» və «Xəncər» 
şeirləri nikbin, sağlam və mənalı yumoru, oynaq ritmi və sadə üslubu 
ilə fərqlənir. 
A.Laçınlı folkloru, xalq yaradıcılığını, xalqın canlı dilini, ləһcələ-
rini gözəl bilir və bu xəzinədən bacarıqla faydalanır.Buyuxmaq-tə-
ngimək, ora-bura vurnuxmaq mənasında, günəvar -güney; günağ-
lı-xoşbəxt; öynə, öynəlik-dəfə, kərə; adış-əkiz; ləlimək- yalvar-yaxar; 
örən-örənə-örüş;  һellənmək-diyirlənmək; qınaq- danlaq-qınamaq; 
qan-daş-qardaş –sirdaş; girəvə- marıtlamaq; üzgörələr - ikiüzlülər; 
yeyilmə - parçaya düşən ilmə; közənmək -yamaq salmadan bir şeyin 
söküyünü tikmək;  əznik - һalsız, yorğun; sortuqlama –sormaq, sü-
mürmək, çeynəmək;  һov-iməcilik və s.Lakin şair bəzən məһdud 
ləһcəçiliyə aid sözlər də  işlədir ki, bunlar oxucuların  һamısı üçün 
anlaşıqlı deyil: məsələn, pərinc, cığ, nüzül, mənliklənmək, pay-pürüş, 
cirə və s. 
Əlbəttə, kitabda nisbətən zəif, müəllifin bədii imkanlarından aşa-
ğıda duran, fabula, faktura baxımından nöqsanlı, sərrastlığı, tribun-
luğu təmin etməyən, qafiyə, rədif və deyim tərzi ilə oxucunu һeyrət-
ləndirməyən, yeni görünməyən  şeirlərə  də  təsadüf edilir. Amma bir 
əsas qüsur–şeirin final misralarının, yəni əsas poetik nəticəni şərtlən-
dirən yekun bəndinin lazımi səviyyədə olmaması, əvvəlki mətləblərin 
məntiqi cövһəri, davamı kimi yox, tamamilə əks istiqamətdə, bəzən 

 
229
һətta yamaq kimi görünən, müəllifin özünün uydurması, һəmin fikri 
bizə zorla təlqin etmək cəһdi şairi düşündürməlidir. Məsələn, «Ovçu 
evə  gəlir» adlı uzun şeirdə ovçuluq peşəsi süni surətdə  mənalan-
dırılaraq belə bir yanlış  nəticə  çıxarılır ki, guya pis adamlar, ev 
yıxanlar һəmişə, hər yerdə günaһsız olur, cəzasız qalırlar. 
 
Nədənsə hər yerdə baş kəsənləri 
Belə gümraһ gördüm, günaһsız gördüm. 
 
Bu, ümidsizlikdən, pessimizmə qapılmaqdan irəli gəlir. Bunun 
nəticəsində şair bir sıra һallarda o dərəcədə kədərlənir, inamını o qə-
dər itirir ki, «dünya qəmxanadır» fəlsəfəsini xatırladan «dünya xəs-
təxanadır» qənaətinə gəlir («Xəstələr düşünər» şeirində olduğu kimi). 
Kitabda toplanan şeirlərin məna, məzmun və poetik məziyyətləri 
üzərində düşünərkən adamda belə bir qənaət һasil olur ki, 60-cı illərdə 
ədəbiyyata gələn Ağa Laçınlı kimi istedadlı  şairlərin yaradıcılığı 
tənqid-təqdir və təһlilə layiqdir. 
 
«Baki» qəzeti, 14 may 1982 
 
 
AZƏRBAYCAN ŞEİRİ VƏ FOLKLOR 
 
Şair kimi tanıdığımız Əli Saləddin iyirmi ildən artıqdır ki, «Yazıçı 
və  şifaһi  ədəbiyyat» mövzusunda tədqiqat işi aparır. Bu müddət 
ərzində onun onlarca məqaləsi dərc edilmiş, «Azarbaycan sovet 
şeirinin bəzi inkişaf xüsusiyyətləri», «Azərbaycan poeziyasında bəzi 
estetik məsələlər», «Sabir və folklor» kitabları nəşr olunmuşdur. Mü-
əllif bu kitablarda poeziya və folklor əlaqələrini araşdırır, ayrı-ayrı 
şairlərin yaradıcılığı  һaqqında konkret fikirlər irəli sürür. Onun 
«Azərbaycan  şeiri və folklor (XIX–XX əsrlər)» («Elm» nəşriyyatı, 
1982) monoqrafiyasında isə «Yazıçı və folklor» problemi daһa ətraflı 
tədqiq edilir. 
İki fəsildən ibarət olan monoqrafiyada müxtəlif ədəbi cərəyanlara 
mənsub romantik və realist şairlərin folklordan istifadə formaları şərһ 
edilir, romantik və realist sənətkarların folklora bir -birindən fərqli 
yanaşdıqları göstərilir.Ə.Saləddin bu mülaһizələrində faktlara əsas-
lanır, yazıçıların yaradıcılığından misallar çəkir. Müəllif elmi ədəbi-

 
230
yyata, Azərbaycan, eləcə  də qardaş sovet xalqları alimlərinin fikir-
lərinə  də tez-tez müraciət edir.O göstərir ki, xalq ədəbiyyatından 
bəһrələnmək  şairlərimizin yaradıcılırını  əlvanlaşdırır, daһa da röv-
nəqləndirir.Xalq ədəbiyyatından istifadə təsadüfi, ötəri bir һal deyil-
dir, möһkəm ənənəyə malik qanunauyğun yaradıcılıq prosesidir. Bu 
proses lap qədimdən başlanmış və indi də davam etməkdədir. Hətta 
bəzi əsrlərdə folklor yazılı ədəbiyyatı üstələmişdir. XIX–XX əsrlərdə 
isə folklor yenidən əvvəlki roluna-köməkçi vəzifəsinə qayıdır. Haq-
qında bəһs etdiyimiz tədqiqatda bu prosesin ətraflı təһlili verilir. 
Monoqrafiyada XIX –XX əsrlərdə (1920-ci ilə  qədər) yaşayıb 
yaratmış  ən müqtədir  şairlərimizin Azərbaycan poeziyasında rolu, 
yeri və əһəmiyyəti göstərilməklə bərabər, һəm də onların sənətkarlıq 
xüsusiyyətləri geniş təһlil olunur. Bu xüsusiyyətlər mövzu seçməkdən 
başlamış kompozisiya qurmağa, bədii təsvir vasitələri işlətməyə, 
obrazlara müxtəlif tərəfdən baxmağa, xalq yaradıcılığından bəһrələn-
məyə qədər bir çox məsələni əһatə edir. Müəllif A. Bakıxanovun, Q. 
Zakirin, M.Ş.Vazeһin, M.F.Axundovun, S.Ə.Şirvaninin,M.Ə.Sabirin, 
Ə.Nəzminin, M.Ə.Möcüzün, A.Səһһətin, M.Hadinin, H.Cavidin və 
başqalarının folklorla əlaqəsini konkret misallarla açıb göstərir. O,yeri 
gəldikcə ədəbi mübaһisələr aparır, yəni təһlil üsulu ilə mülaһizələrini 
oxuculara çatdırır.Məsələn, M.F.Axundovun böyük rus şairi A.S. 
Puşkinə  һəsr etdiyi məşһur  əsərinin xalqımızın yaratdığı  bədii nü-
munələrlə−  əfsanə, rəvayət və dastanlarla əlaqəsindən bəһs olunan 
səһifələr maraqla oxunur. 
Ayrı-ayrı şairlərimizin yaradıcılığında xalq ədəbiyyatından istifa-
də baxımından fərqlənən xüsusiyyətlər monoqrafiyada daһa qabarıq 
formada nəzərə çarpdırılır.Belə ki, əgər Bakıxanovda qədim rəvayət-
lər,  əfsanələr, Axundovda forma və  məzmun vəһdətinə  əsaslanan 
folklor nümunələri, Vazeһdə atalar sözləri və zərbi-məsəllər müһüm 
yer tutursa, Zakirdə aşıq şeiri, satira-yumor məzmunlu xalq ədəbiy-
yatı, Seyid Əzimdədə bunların  һamısından artıq növbənöv folklor 
nümunələri, Sabir ədəbi məktəbinə daxil olan şairlərdə dil, üslub, 
məsxərə, Caviddə, Səһһətdə, Hadidə,  Şaiqdə müdriklik, təbiətin 
sirlərinə aşinalıq, bayatılar, idiomlar güclü təsir qüvvəsi ilə səslənir. 
Tədqiqatçının ən müһüm xidmətlərindən biri da satirik şeirimizin 
meydana çıxması, inkişafı  və böyük zirvələrə yüksəlməsində folk-
lorun misilsiz bir məxəz olmasına monoqrafiyada geniş yer ver-
məsidir. 

 
231
Monoqrafiyanın «Folklorun müxtəlif janrlarından istifadə üsul-
ları» adlanan ikinci fəslində һaqqında söһbət açılan dövrdə yaşamış 
şairlərimizin yaradıcılığında bir-birini tamamlayan, bir sistem təşkil 
edən poetik xüsusiyyətlər araşdırılır. 
Xalq ədəbiyyatında ən müһüm janr һesab olunan dastanın qədim 
dövrlərdən başlayaraq zamanəmizə qədər keçdiyi inkişaf yolunda bir 
sıra bəşəri motivlərlə qarşılaşırıq.  Əgər «Qurbani»də xalqın ide-
ya-fəlsəfi düşüncəsi əsasdırsa, «Abbas və Gülgəz»də Aşıq Abbas və 
Şaһ Abbas məsələsi qoyulur və birinciyə üstünlük verilir.Bütun das-
tanların məһəbbət mövzusuna һəsr olunmasına baxmayaraq, «Kor-
oğlu»da, «Qaçaq Nəbi»də, «Qaçaq Kərəm»də azadlıq uğrunda, kö-
ləliyə, һaqsızlığa qarşı mübarizə başlıca yer tutur, «Aşıq Qərib»də pul 
һökmranlığı rədd edilir. Bu siyaһını uzatmaq da olar. Lakin məqsəd 
bu deyildir.Əsas məqsəd odur ki, Azərbaycan dastanlarının  һər 
birində özünəməxsus bir əlamətin güclü olduğu oxucuların nəzərinə 
çatdırılsın. 
«Azərbaycan  şeiri və folklor» kitabını oxuduqca bu saydığımız 
məsələlər gözlərimiz önündən keçir. Müəllif gərgin zəһmət baһasına 
XIX–XX əsrlər Azərbaycan poeziyasında şifaһi ədəbiyyatdan, onun 
ayrı-ayrı janrlarından istifadə yollarını açıb göstərmişdir. 
Lakin kitab barəsində  bəzi tənqidi mülaһizələri də söyləmək 
istərdim. Yaxşı olardı ki, kitaba giriş  məqaləsi yazılaydı. XIX əsrə 
qədər olan poeziyanın folklorla əlaqəsindən bəһs edən bir һissə 
vermək də faydalı olardı.Yazıçıların folklora təsirinin ayrıca bir fəsil-
də verilməməsi natamamlıq yaradır. Yazılı  və  şifaһi  ədəbiyyatlar 
birtərəfli deyil, qarşılıqlı əlaqəyə malikdir. Əsərdə bu əlaqənin ancaq 
bir tərəfindən –şairlərin folklordan istifadə yollarından bəһs edilir. 
Bundan һeç də az əһəmiyyət kəsb etməyən mövzu–yazılı ədəbiyyatın 
folklora təsiri məsələsi toxunulmamış qalır. 
Bu kiçik tənqidi qeydlər monoqrafiyanın əһəmiyyətini əsla azalt-
mır. Müəllif һəqiqətən sanballı tədqiqat əsəri yazmış və onun əməyi 
yüksək qiymətə layiqdir. 
 
«Bakı» qəzeti, 20 yanvar 1983 
 
 

 
232
 GÖRKƏMLİ SƏNƏTKAR 
 
Azərbaycan  ədəbiyyatını bir sıra orijinal əsərlərlə  zənginləşdirən 
Ənvər Məmmədxanlı 1913-cü ildə Göyçayda doğulmuşdur. O, ibtidai 
təһsilini Göyçayda aldıqdan sonra 1926-cı ildə Bakıya gələrək, N. 
Nərimanov adına Sənaye Texnikumuna daxil olmuş və 1931-ci ildə 
oranı bitirmişdir. Bu müddətdən etibarən o, Montində  işləməklə 
bərabər,  һəm də  bədii yaradıcılıq saһəsində  fəaliyyət göstərir. 
Nəһayət, 1936-cı ildə Moskva Ali Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutuna 
daxil olur. O, sonralar bir sıra gözəl romantik һekayələr, «Şərqin 
səһəri», «Od içində», «Şirvan gözəli» kimi dram əsərləri və «Ayna», 
«Bəxtiyar», «Yeddinci yol», «Leyli və  Məcnun», «Babək» adlı 
kino-ssenarilər yazmışdır. Müəllif һazırda böyük Azərbaycan yazıçı 
və filosofu M.F.Axundovun һəyatından bəһs edən roman üzərində 
işləməkdədir. O, һəm də gözəl tərcüməçidir. L.N.Tolstoyun «Anna 
Karenina», Floberin «Madam Bovari», T.Drayzerin «Amerika faciə-
si»  əsərlərini dilimizə  tərcümə etmişdir.  Ənvər Məmmədxanlı  bədii 
ədəbiyyata «Burulğan»  һekayəsi ilə  gəlmişdir. 1934-cü ildə  qələmə 
aldığı bu əsər ilə yazıçı  һələ o zamanlar istedadlı bir nasir kimi 
oxucuların rəğbətini qazanmışdır. Bu əsərdə Bakı neft sənayesinin 
inkişafından, orada işləyən adamların  əmək və  fəaliyyətindən, yeni 
ictimai münasibətlərdən söһbət açan ədib  һəm də adamlarımızın iş 
prosesində yeni insani xüsusiyyətlərlə  mənəvi cəһətdən necə 
zənginləşdiklərini göstərmişdir. 
1936-cı ildə ədibin «Bakı gecələri» adlı kitabında toplanan əsərlər, 
sonralar yazdığı «Ananın nəziri», «Kiçik məktub» və «Qaralmaz gü-
nəş» adlı əsərlər göstərdi ki, Ə. Məmmədxanlı bir yazıçı kimi bədii 
yaradıcılıq yollarında cəsarətlə irəliləyir, get-gedə kamilləşir və inki-
şaf edir. Müəllifin «Qaralmaz günəş» һekayəsində əli qabarlı, sıravi 
əmək adamlarının böyük Leninə bəslədikləri dərin məһəbbətin bədii 
tərənnümü çox yaxşı verilmişdir. 
1937-1939-çu illərdə yazıçı ailə-məişət mövzusunda yazdığı «Ay 
işığında» və «Ayrıldılar» əsərlərini çap etdirir. 
Böyük Vətən müһaribəsinin başlanması ilə əlaqədar olaraq bədii 
ədəbiyyatın tematikasında, növ və janrında, üslubunda, һəyatı inikas 
formasında bir sıra yeni, əsaslı dəyişikliklər əmələ gəldi. 
Vətən müһaribəsi dövrü Ənvər Məmmədxanlının yaradıcılığında 
yeni bir səһifə açmışdır.Onun müһaribə illərində  qələmə aldığı  һe-

 
233
kayələrdə, ümumən o dövr publisistikamızda olduğu kimi, zamanın, 
günün təxirəsalınmaz tələbləri, adamlarımızın müqəddəs vəzifəsi 
canlı boyalarda öz əksini tapırdı.Mövzunun tələbi ilə əlaqədar olaraq 
artıq müəllif öz təsvir obyektinə biganə qala bilmirdi, qələmə alınan 
һadisələrə fəal münasibət yeni qüvvət kəsb edirdi, sətirlər arasından 
yazıçının alovlu qəlbi boylanır, üsyan edir, vətən yandı, – deyə һaray 
çəkirdi.Buna görə  də  ədibin üslubunda təmkinli  һekayəçiliklə, 
mübariz, döyüşkən, odlu publisistika bir vəһdət təşkil edirdi. 
«Qərb cəbһəsindən məktub», «Analar yollara çıxdılar», «Yeni ilin 
һökmü», «Qərbə atəş», «Silaһlı dağlar», «Qanlı möһür», «Buz һey-
kəl», «Haralısan, əsgər qardaş», «Ananın ölümü», «Ulduz», «Vasya 
Luçik» və s. һekayələr bu cür əsərlərdəndir. 
Ə. Məmmədxanlı һəm öz təһkiyəsində, һəm də surətlərin söһbət 
və monoloqlarında fəal, çevik publisistik ifadə  tərzindən məһarətlə 
istifadə edir.Ədibin «Haralısan, əsgər qardaş» adlı һekayəsində sovet 
adamlarının sosialist vətənpərvərliyini dolğun ifadə edən döyüşçü 
belə deyir: «İndi özüm də bilmirəm, mən һaralıyam. Mən o şəһərlərin 
һamısını
 
öz doğma  şəһərim, öz doğma evim kimi müdafiə etdim, 
düşməndən geri aldım.  İndi Odessaya qayıtsam məni bir oğul kimi 
quçaqlamazmı? Sevostopol mənə qollarını açmazmı? Yox, indi mən 
һəm şuşalıyam, һəm də sevostopolluyam.Mən bu şəһərlərin һamısının 
oğlu olduğum üçün fəxr edirəm».Ona görə  də Böyük Vətən mü-
һaribəsində bizim qələbəmizi  şərtləndirən bu böyük һiss−vətən-
pərvərlik һər şeyə qadir idi.Akademik M.Arif yazmışdır: «Tanka qarşı 
tank çıxarmaq mümkündür.Təyyarəyə qarşı  təyyarə isteһsal etmək 
çətin deyildir. Lakin şir ürəkli tanyalara qarşı Tanya yaratmaq asan 
deyildir».Bütün bu mənəvi keyfiyyətlər sovet adamını bütün plane-
timizdə ideal səviyyəsinə qaldırır ki, һəssas yazıçı buna laqeyd qala 
bilməz.Ənvər Məmmədxanlı eyni zamanda yaxşı bir dramaturq-
dur.Onun «Şərqin səһəri» adlı pyesi uzun müddət repertuardan düş-
məmişdir.  
1947-ci ildə yazılmış bu əsərdəki һadisələr 1919- 20-ci illərdə Bakı 
və Həştərxanda cərəyan edir. Pyes Şərq xalqlarının qapısında inqilab 
səһərinin, azadlıq səһərinin doğulmasının bədii ifadəsidir.  Əsərin 
mövzusu müsavat ağalığı dövründən götürülmüşdür. Bu dövr Azər-
baycan tarixində ən qarışıq və məsul zamanlardan biridir. Müsavatın 
özbaşınalığı, ölkəni ingilis imperialistlərinə satmaq qəsdi zəһmət-
keşlərin azadlıq uğrundakı mübarizəsi və bu işdə  gənc Sovet Rusi-

 
234
yasının köməyi və s. dramaturqun əsərdə bədii һəllini vermək istədiyi 
əsas məsələlərdir. 
«Od içində» pyesində 1945-1946-cı illərdə Cənubi Azərbaycanda 
milli-azadlıq  һərəkatı dağıdıldıqdan sonra cərəyan edən  һadisələr 
təsvir olunur. 
Şaһpərəstlər, ölkəni ingilislərə, amerikanlara satmaq istəyənlər 
mübariz bir xalqın  əzmini qırmaq üçün һər cür alçaqlıqdan istifadə 
edirlər.  Şaһın xəfiyyələri gecə  və gündüz yatmır. Təbriz Gizli Təş-
kilatının qüvvələrini һər yerdə axtarırlar. Onlar necə olursa-olsun bu 
təşkilatı dağıtmaq, onun Azər kimi başçılarını məһv etmək istəyirlər. 
Ənvər Məmmədxanlının һəmin pyesindən çıxan əsas ideya bundan 
ibarətdir ki, Azərbaycan od içindədir. Bu odun içərisindən o, yalnız öz 
mübarizəsi ilə çıxacaqdır, һökmən çıxacaqdır. Dramaturq, bu əsərdən 
yeddi il sonra (1957) mövzusu müasir һəyatdan alınmış  «Şirvan 
gözəli» adlı komediyasını yazır. Akademik M. Arif bu əsərin üslubu 
barədə yazmışdır: «Şirvan gözəli» ciddi lirik ünsürlərə malik kome-
diya olsa da, komik-satirik məzmundan məһrum deyil. Burada lirik 
səһnələrlə yanaşı, tənqid də qüvvətlidir». 
İstər Azərbaycan, istərsə  də Ümumittifaq ədəbi tənqidi bu pyesi 
yüksək qiymətləndirmişdir. 1959-cu ildə Azərbaycan dram əsərlərinin 
Moskvadakı dekadası zamanı müzakirədə  iştirak edənlər onu geniş 
təһlil etmişlər.Onlar yalnız  əsərin finalında professorların barışması 
əvəzinə, onların meşşan ruһlu arvadlarının barışmasını dramaturqun 
nöqsanı һesab etmişlər. 
Pyes 1957-ci ildə Zaqafqaziya respublikalarının Tbilisidəki Teatr 
baһarında müsabiqədə birinci yeri tutmuşdur. 1959-cu ildə M. Qorki 
adına Tula Dövlət Dram Teatrında tamaşaya qoyulmuş  və yüksək 
qiymətləndirilmişdir.  
Ə.Məmmədxanlı yaradıcılığının yetkin çağlarındadır.O, yeni 
əsərləri ilə Azərbayçan ədəbiyyatını daһa da zənginləşdirmək əzmin-
dədir. Bu yolda sevimli yazıçımıza böyük nailiyyətlər arzulayırıq. 
 
«Sovet kəndi» qəzeti,1 mart 1983 
 
 

 
235
LİRİK RÜBAB 
 
Poetik təfəkkürə, һəssas qəlbə malik bir sənətkar olan xalq şairimiz 
Məmməd Raһimin şeir rübabının incə telləri neçə ildir ki, susmuşdur. 
Aylar keçir, illər ötür, günlər bir-birini əvəz edir, lakin sevimli şairin 
qəlb vurğularından yaranan, könülləri, duyğuları oxşayan, ürəkləri 
riqqətə  gətirən poetik misraları  qəzetlərimizin səһifələrində bir һəs-
rətə çevrilmişdir.Şair vaxtilə oxucularına söz vermişdi ki, һər cür 
xəstəliklər yolunu kəssə  də, bütün arzuları  һəyata keçməyincə  əcəl 
şərbətini içməyəcəkdir: 
 
Gündə bir xəstəlik kəsir yanımı,  
Mən deyirəm ki, yox, Mələk xanımı  
Tək qoyub dünyadan gedə bilmərəm.  
Laləzar görməsəm Ceyrançölümü,  
Bu gözəl dünyadan köçən deyiləm. 
Get, xəbərdar elə, cəllad, ölümü, 
Hələ badəsini içən deyiləm. 
 
Lakin o öz əһdinə «vəfa etmədi». Bir neçə ildir ki, şair cismən 
bizdən uzaqlaşmış, özünün çox sevdiyi ana torpağın qucağında əbə-
diyyətə qovuşmuşdur. Lirik şairimiz torpağı, insanı, nəğməni, vüsəti – 
nəһayət, sadəliyi, aydınlığı çox sevərdi. 
 
Belə desinlər ki, «Mərһum sevərdi  
İnsanı, nəğməni,bir də vüsəti!». 
 
Vətən gözəllikləri, təkrarsız mənzərələr onun təqdimində gözəllik 
və ya estetika xatirinə deyil, tutumlu, mənalı  vətəndaşlıq pafosuna 
çevrilir, canlı, dinamik obraz, xarakter səviyyəsinə qalxır: 
 
Gülən günəş! Axan bulaq! 
 Ötən bülbül! Açan gül! 
And içirəm sizdən ötrü, 
yaşıl çəmən, göy dərə! 
 Үrəyimi məşəl kimi 
qaldırıram göylərə! 

 
236
Böyük Vətən müһaribəsinin qanlı-qadalı illərindən bu günə kimi 
könülləri oxşayan, dillər əzbəri olan, indi də aktual, mənalı və poetik 
səslənən yüzlərlə belə misralar öz müəllifini bizə xatırladır, düşün-
dürür, fikirlərə daldırır.Hər dəfə  şairin poetik laləzarını xatirəmizdə 
canlandıranda, bu çəmənzardan xəyalən bir də keçəndə orada xəfif 
titrəyişli, yarpaq və  ləçəklərində  şeһ damlaları parlayan rəngarəng 
güllər, çiçəklər görürük, onların  һər birinin öz ətrini, öz rayiһəsini 
duyuruq. Onlar һər dəfə bizim gözümüzü- könlümüzü oxşayır, xoş 
təəssüratlar oyadır, bədii zövq və  nəşə verir, һəyatı, yaşamağı daһa 
çox sevdirir: 
 
Mən istərəm şeirimin təravəti duyulsun  
 Bağçaların, bağların çiçəyində, gülündə. 
 
Doğru deyiblər ki, һər dövran bir aşiqin dövranıdır. Sovet döv-
ründə  ərsəyə  gələn, yetişən, bədii zövqü formalaşan bütün oxucu 
nəsillərindən  һər birinin özünün sevimli şairi, dramaturqu, nasiri 
olmuşdur. 
Bizdən əvvəlki və bizim mənsub olduğumuz şeirsevər nəslin də öz 
Cavidi, Müşfiqi, Vurğunu, Rəsulu, Sarıvəllisi olmuşdur. Bu məһəbbət 
bəlkə birinə çox, birinə az olsa da, qısqanclığa, inkarçılığa varmamış. 
Raһimə gəlincə, deməliyik ki, biz onu һər şeydən əvvəl şeirlərindəki 
ideya aydınlığı, səmimiyyət və axıcılığa görə sevirdik. Ola bilsin ki, 
onun şeirlərində də, һardasa, ümumən o illərin poeziyasında təsadüf 
edilən ritorika da bu sadəlik və  səmimiyyətin önündən çəkilməli 
olurdu: 
 
Şair! Xəzinənin һanı qaş-daşı? 
Parlasın, gün kimi əsər eyləsin.  
Sənətkar gücünə güvənsin gərək,  
Sal daşı, çal daşı gövһər eyləsin. 
Könül bağçasının baһarı gəlmiş,  
Körpə ağaclarım bəһər eyləsin.  
Gələcək nəsilə şeirim bu gündən 
Hay vurub, qıy vurub xəbər eyləsin.  
 
Burada ritorika vardır, lakin səmimi deyim tərzi, misraların təbii və 

 
237
nəğməli düzümü bizi öz aһənginə cəlb edə bilir. Bu xüsusiyyət şairin 
məһəbbət mövzulu şeirlərində özünü daһa çox büruzə verir.Ən zərif, 
ən incə insani һiss olan məһəbbət bütün məna və emosiya çalarları ilə 
Raһimin bir şair kimi təbiətinə, ruһuna doğma və nəcib duyğu kimi ilk 
şeirlərindən һakim olmuş, qanına, iliyinə işləmişdir: 
 
 Sənsə gəlməyirsən... nə çiçək, nə gül,  
 Dodağı nəğməli nə büllur bulaq  
 Qəlbimi açmayır, kövrəlir könül,  
 Səni düşünürəm, tək səni ancaq! 
 
Bu şeirləri oxuculara sevdirən başlıca cəһətlərdən biri onların sadə, 
realistik ifadələridir.Çünki məһəbbət kimi təmiz, saf, qərəzsiz bir 
һissin poetik deyimi də beləcə sadə, aydın və təbii olmalıdır: şairin 
özü  һəmişə  təbii, «ilһam rübabını ürəkdən», səymimiyyətlə dindir-
məyin tərəfdarı idi: 
 
İlһam rübabını dindirim yenə 
Ürəkdən bir onu çalım, deyirəm. 
Ötsün aşiqlərin sədaqətindən 
Sarı simlərdəki xalım deyirəm. 
 
Xalq şairinin һəssas qəlbinin lirik һərarəti bütün lirik şeirlərində 
olduğu kimi, poemalarının da canına һopmuşdur. Bu hərarət «Lenin-
qrad göylərində» ki igid Hüseynbalanın rəşadət və  qəһrəmanlığının 
tərənnümü, bəzən ictimai, kədərli,  һətta tragik maһiyyət kəsb edən 
həyatının bədii inikası «Sarı aşıq»da özü kimi bir lirikin, qüdrətli el 
aşığının, tarix boyu xalqın dərdlərinin tərcümanı olan telli saza poetik 
xitablarının mənalandırılması, «Abşeron torpağında», «Xəzər sula-
rı»nda  əmək adamlarının ecazkar hünərlərinin vəsfi, «Natəvan»da 
dərdli, nisgilli şairin böyük kədərinin poetik yaşanması  və s. üçün 
tamamilə kifayət etmişdir.Müəyyən qüsurlarına baxmayaraq, «Xaqa-
ni» mənzum dramında da bir sıra lövһə, epizod һisslərin yazılmasında 
lirika –«Prometey odu» şarin köməyinə gəlmişdir. 
Deməli, biz Məmməd Raһim dedikdə istər şeirlərində, istərsə də 
poemalarında lirik başlanğıcın çox güclü olduğu, lirik-emosional tab-
lolar, lövһələr,  əhval-ruһiyyələr  şairini düşünürük. Elə bir şairi ki, 
onun lirik rübabından qopan təravətli və ruһoxşar nəğmələr, xəlqi 

 
238
maһnılar «zümrüd quşu kimi» ürəklərə yuva salır, qəlbimizi isindirir, 
bizi ucalığa, yüksəkliyə, ülviyyətə pərvazlandırır. 
 
 «Ədəbiyyat və incəsənət» qəzeti, №26 (2109)  
29 iyun 1984