Yaşar Kamalın əsərlərində folklor və mifoloji qaynaqlar

Memarlıq

Qaraxanlılar dövrünə aid ilk memarlıq nümunəsi 11-ci əsrin ilk yarısından qalan Burana kalesi hesab olunur. Bu kale əslində bir minarədir. Bu da ən qədim minarə hesab olunur. Əski Dehistan kəndində 10-cu əsrdən qalan Məzari-Şir-Kəbir adlandırılan bir abidə Qaraxanlıların ilk memarlıq nümunələrinin kərpicdən olduğunu söyləyir. Qaraxanlılardan qalan camelərin bir hissəsi namazgah, açıq came olmuşdur. O dövrdə həm də türbələr, karvansaraylar da zamanımıza kimi gəlib çatmışdır. X əsrdən qalma 977-978 ci illərə təsadüf edən Ərəb Ata türbəsinin Qaraxanlı, yoxsa Samanoğlulra aid olması mübahisə doğurur. Dördkünc , qübbəli daşdan çoxbəzəkli bir türbədir. Orta Asyada XI, XII əsrlərdən bir çox türbə qalmışdır. Bunlardan Ayşə Bibi Tüaldıldığı türbəsini Səlcuqlu sultanı Alp Aeslanın qızı, Qaraxanlı hökmdarı Şüm ül Mük Nasır bin İbrahimin həyat yoldaşı üçün tikildiyi zənn edilir. Ən qədim türbə 10-cu əsrin əvvəllərindən qalan Şamanoğlu İsmayıl türbəsidir. Bu türbə qübbə ilə örtülmüşdür. O dövrün ən məşhur türbələri Özkənt ilə Şah Fazil türbələridir.

Karvansaray

Ən əski tarixi olan karvansaray Qaraxanlılar dövrünə aid olan Ribati Məlikdir. Buxara Səmərqənd yolunda yer alan Şəmsülmülk ünvanı ilə tanınan Qaraxanlı hökmdarı Nasəb bin İbrahim tərəfindən 1078-1079-cu illərdə tikilmişdir. Bu gün qapısı, hasarı və qülləsi günümüzə çatmışdır. Karvansara bir qala divarı (hasar) içində bir bina ilə yer almaqda idi. Quraq bölgədə olduğundan su ehtiyatını qarşılamaq üçün karvansaranın yaxınlığında qübbəli bir su anbarı da vardır.

İslam dini Orta Asiyada ümumi cəhətdən mərkəzlərdə dəyişikliklərə səbəb olmuşdur. Şəhərlərin qurulması, inkişafı dini tələbatlardan qaynaqlanırdı. Beləcə artıq şəhərlərin mərkəzində sarayların yerinə ulu cami yerləşdirilirdi. Ulu cami təkcə insanların bir araya toplanaraq namaz qıldıqları yer deyildi, burada insanlar şəhər həyatı ilə bağlı qarşılaşdıqları problemləri həll etmək uğrunda çıxış yolu tapmaq üçün çalışırdılar. Beləcə ulu cami sosial mədəni mərkəzlərə çevrilirdi. İslam şəhərində ticarətin aparıldığı sahə, yer, açıq və qapalı olaraq camiyə yaxın yerdə qurulurdu.

Şəhərlərdə dar küçələr mövcud idi. Evlər adətən hündür olmurdu.