Yosh fiziologiyasi va gigienasi

3.Tabiiy eksperiment usuli – gigiyena fanidagi asosiy usul bo’lib, u organizmga tashqi muhitning har tomonlama ta’sirini o’rganadi. Bu usulda bola uchun tabiiy yashash sharoitida (dars soatlari, jismoniy mashqlar, sport va oddiy o’yinlar va boshqalar) organizm bilan atrof-muhit o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik, tabiiy omillarning bola organizmiga ta’siri o’rganiladi.
4. Statistika usuli- tashqi muhit omillarining bola va o’smirlarning salomatlikka ijobiy va salbiy ta’sirini aniqlaydi. Bolalar muassasalarining maxsus standart jihozlar bilan ta’minlash, bolalar kiyim kechaklari, poyafzal o’lchamini aniqlashda va boshqa kerakli buyumlar bilan ta’minlashda foydalaniladi. Bu usullar yordamida profilaktik chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun zarur ma’lumotlar olinadi. Keyingi yillarda esa fizika, radiotexnika, elektronika, kibernetikaning zamonaviy usullaridan keng foydalanilmoqda. Masalan, tashhis qo’yishda kompyuter-tomografiyadan keng foydalanilmoqda. Yoshga oid fiziologiya va o’quvchilar gigiyenasi fanidan bajariladigan tadqiqot ishlari ham umumiy fiziologiyadagi singari ikki xilda;- o’tkir va surunkali tajribalarda bajariladi.
O’tkir tajribalarda odatda hayvon xushsizlantiriladi yoki qimirlay olmaydigan holatga keltirilib, hyech qanday hayvon hayotini saqlab qolish qoidalariga rioya qilinmagan holda operasiya qilinadi (tiriklayin yorib ko’riladi) va tajriba oxirida esa hayvon so’yiladi. O’tkir tajribalarda hayvonning o’rganilayotgan organi, unga kelayotgan nerv tolalari va qon tomirlari ochiladi.
Bir qator o’tkir tajribalarda, a’zolar maxsus usullar yordamida to’qimalar hayot faoliyati, normal moddalar almashinuvini saqlash yo’li bilan ajratib olinadi. Masalan, ulardan o’tuvchi qon tomirlari orqali kislorod bilan boyitilgan qon, yoki uni o’rnini almashtiruvchi eritmalar o’tkaziladi (perfuziya usuli), bundan tashqari alohida organlarda esa (nerv, muskul va boshq.) ularning hujayralarini o’sha eritmalarga joylashtirish yo’li bilan o’rganiladi.
O’tkir tajribalarning kamchiligi shundan iboratki, ular hayvonning to’qimalari, qon tomirlari va nerv tolalarini qoplab turuvchi po’stloqlar jarohatlanganidan keyinoq notabiiy sharoitlarda bajariladi.
Surunkali tajribalarda esa hayvonlar avvaldan sterillangan sharoitda operasiya qilinadi va hayvon to’lig’icha sog’ayganidan keyin ularda uzoq yillar davomida mo’tadil hayot sharoitida tajribalar o’tkazish mumkin. Lekin, surunkali tajribalar davomida operasiya asoratlari, masalan qo’shni organlarni (katta qorinni) siljishi kuzatilishi mumkin, bu esa o’rganiladigan organ funksiyasini qisman bo’lsada buzadi. Hozirda, odamlar va hayvonlar organizmidagi muhim funksiyalarni yer yuzida va hatto kosmosda ham uzoq masofadan turib, radio uzatgich va o’xshash tizimlar yordamida organizmni hayot faoliyatiga hyech qanaqa zarar yetkazmasdan televizion kuzatishlar olib borish va qayd qilish mumkin.
Odamlar va hayvonlarning bosh miya, yurak, qon tomirlari, nafas organlari, skelet muskullari va boshqa a’zolari funksiyasining sog’lom hayot sharoitiga salbiy ta’sir ko’rsatmasdan tashqi yuzaga mahkamlangan yoki ichki organlarga kiritilgan (radiopilyuli) radiouzatgichlar yordamida tadqiqot ishlarini olib borish mumkin.
Elektron asboblar va kompyuterlardan foydalanish esa eksperimentni bajarishni jiddiy darajada yengillashtirish bilan birga uning davomiyligini qisqartiradi.
Hozirgi zamon fiziologiyasida funksiyalarni o’rganishda organlarni modellash ham keng qo’llanilmoqda. Modellar fizik apparatlar holida bo’lib, matematik gipoteza yoki nazariyalar asosida yasaladi va tadqiqotchini fikricha fiziologik jarayonni imitasiya qiladi yoki funksiya tabiiy sharoitda bajariladi.
Fizik modellardan foydalanish yoki modellar fiziologik gipoteza va nazariyalarni to’g’riligini organizmdan tashqarida tekshirib ko’rish imkonini beradi va o’rganiladigan jarayon va funksiyalarni bajarilishi bo’yicha tabiat qonunlariga qanchalik to’g’ri kelishi haqida yangi yechimlarni topishda ya’ni yangi fiziologik qonunlarni ochish uchun katta ahamiyatga ega. Masalan, asab tizimi, asab hujayralari, sezgi organlari skelet muskullari faoliyatining sun’iy elektron modellari yaratildi.
Modellashtirish muhim amaliy ahamiyatga ega, qaysiki kibernetik mashinkalardan aqliy va jismoniy mehnat qurollari sifatida foydalanilmoqda, tibbiyotda esa ayrim organlarni vaqtinchalik almashtiradi. Masalan, hisoblash mashinkalari, matnlarni bir tildan ikkinchi tilga o’girish, harakat reaksiyalarining yuzaga kelish va davomiylik tezliklarini aniqlash, qonning kislorod bilan to’yinishi, eritrositlar miqdorini aniqlash, yurak-o’pka apparati, sun’iy buyraklar faoliyatini bajarmoљda.
Ammo, shuni qayd qilish kerakki, organlarning kibernetik elektron modellari ularning funksiyasini jiddiy ravishda osonlashtiradi. Ularning asosiy farqi shundan iboratkim, qaysiki modellarda elektron jarayonlar harakatlansa, organizmda esa murakkab fiziologik va bioximik jarayonlar bajariladi. Fiziologiyada, odam organizmi funksiyalarini o’rganish uchun uzoq vaqtlardan buyon, aynan shu funksiyasi dastlab hayvonlarda o’rganiladi, qaysiki hayvonlar organizmi odam organizmining ancha qulay modeli hisoblanadi. Izolyasiya qilingan organlar, to’qimalar va hujayralar faoliyatlarini o’rganish bo’yicha tajribalarni ham modellashtirish deb hisoblash mumkin. Hayvonlar organizmini funksional qonuniyatlarini o’rganish natijalari faqatgina odamlar organizmi funksiyalarini fiziologik mexanizmlarini ochish uchun foydalanilmasdan balki hozirgi zamon texnikasida (bionika) foydalaniladigan yangi kibernetik mashinalar yaratish uchun ham foydalanilmoљda.
Hozirgi zamon elektronika, kibernetika, avtomatika yutuqlariga asoslangan tabiiy sharoitda fiziologik jarayonlarni chuqur va to’lig’icha o’rganish, ilgaridan tadqiqotchiga imkoni bo’lmagan yangi fiziologik qonuniyatlarni ochish va hatto uzoq vaqt ishlamagan organni almashtirish imkonini beradi.