Yozma ish turlari: insho, bayon, diktant

Uslubiy xatolar
– so‘z tanlash, sinonim, paronimlarni, 
qo‘shimchalarni noto‘g‘ri qo‘llash bilan bog‘liq xatolar. 
Adabiy nutq – muayyan tarixiy bosqichlarda ishlangan, qat’iy 
me’yorlarga ega bo‘lgan nutq ko‘rinishidir. Adabiy nutqning muayyan 
sohadagi muloqot uchun moslashtirilgan, bir qator o‘ziga xos 
xususiyatlari bilan farqlanib turadigan ko‘rinishlari – uslublari 
mavjud. 
Nutqning ijtimoiy vazifasiga qarab uslub turlari har xil bo‘ladi: 
har bir ijtimoiy qatlam, toifaning o‘z nutq uslubi bo‘ladi. Shunga 
ko‘ra, uslub, avvalo, 
s
o‘
zlashuv 
va 
yozma 
nutq uslublariga bo‘linadi. 
Jamiyat vakillarining o‘zaro og‘zaki muloqot jarayoni, sheva 
ko‘rinishlari so‘zlashuv uslubini tashkil etadi. Og‘zaki nutq keng 
imkoniyatlarga ega. Og‘zaki muloqot jarayonida fonetik, 
paralingvistik vositalardan unumli foydalanish mumkin. Og‘zaki nutq 
so‘zlovchining maqsadi, ruhiyati, suhbatdoshga munosabatini 
ifodalash xususiyatiga ega. Og‘zaki nutqqa o‘zgaruvchanlik, yozma 
nutqqa esa turg‘unlik xos. Yozma nutq ma’lum bir fonetik, leksik, 
grammatik qonuniyatlarga asoslanadi. Yozma nutq fikrning adabiy til 
me’yorlari asosidagi ifodasidir. O‘z navbatida, yozma nutq ruhiyatni, 
hissiyotlarni, orzu-umidlarni to‘laroq aks ettirish imkoniyatiga ega. 
Ba’zan so‘zlovchi og‘zaki muloqotda ayta olmagan fikrlarini, orzu-
o‘ylarini yozma nutq orqali ta’sirchan, obrazli tarzda ifoda etadi. 
O‘zbek tilida quyidagi nutq uslublari mavjud: so‘zlashuv, ilmiy, 
rasmiy, ommabop, badiiy uslub. Insho badiiy uslubda yoziladi. Badiiy 
uslub badiiy asarlarning ifoda ko‘rinishi bo‘lib, unda badiiylik, 
obrazlilik, ta’sirchanlik kuchlidir. Badiiy uslub boshqa uslub 
xususiyatlarini ham namoyon etadi. Qahramonlar muloqoti 

---

55 
so‘zlashuv uslubiga, ularning faoliyati bilan bog‘liq jarayonlar rasmiy 
va ilmiy uslubga, muallif nutqidagi ba’zi o‘rinlar ommabop uslubga 
mansub bo‘ladi. Badiiy asarlar tilida arxaizm, istorizm, neologizm, 
varvarizm, vulgarizm, argo, jargonlar ham uchraydi. Badiiy uslub 
o‘quvchida estetik zavq uyg‘otadi, voqea-hodisani obrazli ifodalarda, 
ta’sirchan vositalar orqali aks ettiradi. 
Obrazlilik va estetik ta’sir
etish 
badiiy uslubning muhim belgisidir. 
Risoladagidek insho yozish uchun o‘quvchi nutq uslublarini 
yaxshi o‘zlashtirishi kerak. Undan badiiy uslubning o‘ziga xos 
jihatlarini, boshqa uslublardan, jumladan, ilmiy uslubdan farqini 
yaxshi anglash talab etiladi. Uslub xususiyatlarini yaxshi o‘zlashtirgan 
o‘quvchi tushunchalarni ilmiy va badiiy uslubda ta’riflay bilishi 
lozim. Masalan, 
lola
so‘zini ilmiy uslubda ta’riflaydi: 
Piyozguldoshlar 
oilasiga mansub bir yillik o‘simlik. Qir-adirlarda, tog‘larda o‘sadi. 
Qizil, sariq ranglarda bo‘ladi;
badiiy uslubda ta’riflaydi: 
Ayni bahor fasli. Atrofni lolalarning 
alvon gilami qoplagan. Lolalar quyoshga tutilgan qadah singari yal-
yal tovlanadi. Alvon gilamlarda quvnab, yayrab yugurging keladi 
kishi. 
Yoki 
lola
ning shoir Furqat misralaridagi obrazli ifodasini 
anglash lozim:
Yomg‘ir suvi to‘lganda tog‘ lolani jom etsin...
Bunda 
o‘quvchi ilmiy uslubda terminlar, shartli belgilarning qo‘llanishi, 
so‘zlarning o‘z ma’nosida kelishi, ko‘chma ma’nodagi so‘zlarning 
qo‘llanmasligi haqidagi bilimlarini yanada boyitadi. Badiiy uslubda 
obrazli tasvirning, ta’sirchan ifodaning mavjud bo‘lishi, so‘zlarning 
ko‘chma 
ma’noda 
qo‘llanishi, 
emotsional-ekspressivlikning 
ustunligini anglaydi. 
O‘quvchi leksikologiya sohasida muayyan darajada bilimga ega 
bo‘lishi zarur. So‘z ma’nosini, metafora, metonimiya, sinekdoxa kabi 
semantik ko‘chishlar mohiyatini yaxshi anglashi kerak. Metaforani 
o‘rganish jarayonida o‘quvchi o‘xshashlik haqida, metonimiyani 
o‘rganish jarayonida aloqadorlik, sinekdoxani o‘rganish jarayonida 
butun-qism munosabati haqida fikrlaydi. Semantik ko‘chish asoslari 
haqidagi ma’lumotlarni yodda saqlab qoladi. Natijada keltirilgan 
misollarga analogiya tarzida o‘zi ham yangi misollar topadi, o‘ziga 
xos ko‘chimlarni yuzaga keltiradi. Bu esa ijodiy matn yaratishda, 
fikrni ta’sirchan, obrazli ifodalashda muhimdir. 

---

56 
Insho matni talab darajasida bo‘lishi uchun nutq uslublarini 
mukammal o‘zlashtirish talab etiladi. Uslub turlari yaxshi 
o‘zlashtirilmasa, insho matnida xatolarga yo‘l qo‘yiladi. 
Uslubiy xatolar leksik, morfologik me’yorlarning buzilishi 
natijasida yuzaga keladi. 
Uslubiy xatolar sinonimlarni qo‘llashda kuzatiladi: 
bashara-
afti-angor. 
Uslubiy xatolarning ma’lum qismi so‘z tanlash bilan 
bog‘liq bo‘ladi. Masalan, insonga nisbatan
qulamoq
, narsa-buyumga 
nisbatan 
yiqilmoq, ashula
ga nisbatan 
chiroyli
so‘zlarini qo‘llash 
noto‘g‘ri. 
Paxta gulladi
birikuvi ham uslubiy jihatdan xatodir.
 
Paronimlarni noto‘g‘ri qo‘llash uslubiy xatolarni yuzaga 
keltiradi.
Paronimlar orfoepiya me’yorining buzilishi natijasida yuzaga 
keladi. Aytilishi (talaffuzi) jihatidan o‘xshash, ammo yozilishi va 
ma’nosi har xil bo‘lgan so‘zlar paronimlardir: 
yuvindi-yuvundi, 
kuyindi-kuyundi, fakt-pakt, abzal-afzal, yoriq-yorug‘, quyulmoq-
quyilmoq, arch-art, otalik-otaliq, borlik-borliq, yonilg‘i-yoqilg‘i, 
matal-ma’tal (mahtal), jodi-jodu, yondosh-yondash, bob-bop, bod-bot, 
tub-tup, tanbur-tambur, daha-daho, sira-sara, xiyol-xayol, sada-sado, 
juda-judo, qism-qisim, adl-adil, ahl-ahil, asr-asir, azm-azim, 
tuyilmoq-tuyulmoq, kift-kaft, yod-yot, darz-dars, ramz-razm, qarz-
qars, qayd-qayt, naq-naqd, o‘tkazmoq-o‘tqazmoq. 
Talaffuzi yaqin 
bo‘lganligi uchun bunday so‘zlarni bir-biri bilan almashtirib qo‘yish 
ehtimoli bor. Paronimlar
 
birining o‘rnida ikkinchisi qo‘llanib, bora-
bora bir so‘z shakliga aylanib ketgan holatlar ham uchraydi
. 
Masalan,

tunamoq-to‘namoq 
paronimlarining har ikki o‘rinda ham, aksariyat 
hollarda,
tunamoq 
shakli qo‘llanadi. Bir so‘zning ikki xil yozilishi 
paronim hisoblanmaydi: 
podsho-podshoh, gado-gadoy, kaptar-
kabutar, nabira-nevara
. Bunday so‘zlar dubletlar bo
‘
lib, har ikki 
shakl ham xato hisoblanmaydi. Dubletlarning yuzaga kelishiga 
o‘zlashgan so‘zlarning asl holatidagi imlosi va o‘zbek tili talaffuz 
me’yorlariga moslashgan ko‘rinishi sabab bo‘lgan. Keyingi paytda 
bunday so‘zlar ko‘paydi: 
darvesh-darvish, fojea-fojia. 
Bu imlo 
qoidalarini takomillashtirishga to‘sqinlik qiluvchi salbiy holatdir. 
Paronimlar og‘zaki talaffuz me’yorlari bilan bo‘g‘liq bo‘lib, bir 
qator uslubiy xatolarga sabab bo‘ladi: 
Yaxshiga 
yondosh
 – yomondan 
qoch.
Bu o‘rinda 
yondosh 
paronimi 
yondash 
o‘rnida qo‘llangan. 
Buning ikki sababi bor: birinchidan, 
yondosh 
(sifat) –
yondash
(fe’l) 

---

57 
so‘zlarining talaffuzda o‘xshashligi, ikkinchidan, 
qoch
so‘ziga 
qofiyadoshlik talabi.
Onangni boshda tutsang, singlingni 
kaft
ingda tut 
maqolida 
kift
so‘zining paronimi noto‘g‘ri qo‘llangan. Shahrimiz ko‘chalaridagi 
poyafzal
, 
yoqilg‘i quyish shahobchasi
mazmunidagi birikmalar,
Hush 
kelibsiz
undovi ham paronim bilan bog‘liq xatolarga misol bo‘ladi 
(aslida: 
poyabzal, yonilg‘i quyish shahobchasi, Xush kelibsiz 
shaklida 
bo‘lishi kerak). 
Uslubiy xatolar grammatik me’yorlarning buzilishi natijasida 
ham yuzaga keladi. Uslubiy xatolarning ma’lum qismi –
li /-lik; -ni/-
ning
qo‘shimchalarini qo‘llash bilan bog‘liq.