Yozma ish turlari: insho, bayon, diktant

Ta’limiy bayonning murakkab turlaridan biri – ijodiy bayon
tanlangan matn mazmuniga o‘quvchining ijodiy yondashishi jihatidan 
bayonning boshqa turlaridan farq qiladi. Bunda o‘quvchi matnga 
tasvir unsurlarini qo‘shib yoki lisoniy hamda imloviy topshiriqlar 
asosida kiritilgan yoxud o‘qituvchi boshlab bergan hikoyani davom 
ettirgan holda bayon yozishi mumkin. Ona tili ta’limi metodikasida 
ijodiy bayonning shaxsini o‘zgartirib yozish, lisoniy topshiriqli 
bayon, tasvir unsurlarini kiritib bayon yozish, boshlab berish yo‘li 
bilan bayon yozish turlari mavjudligi ta’kidlanadi.
Tasvir unsurlaridan foydalanib bayon yozishda o‘quvchi matn 
mazmuniga bog‘lab, mustaqil ravishda ayrim predmet, voqea-
hodisalarni tasvirlaydi. Boshlab berish yo‘li bilan bayon yozishda 

---

87 
boshlanishi berilgan hikoyani o‘quvchilar ijodiy davom ettirib, uni 
to‘liq hikoya shakliga keltiradilar.
Tekshiruv bayoni ona tili izchil kursining ma’lum bo‘limlari 
o‘tib bo‘lingandan keyin o‘quvchilarning o‘zlashtirgan lisoniy bilim, 
malaka va ko‘nikmalarini aniqlash maqsadida o‘tkaziladi.
O‘quvchi bayoni mazmun izchilligi va lisoniy qurilishi jihatidan 
talab darajasida bo‘lishi bilan birga, savodli yozilishi kerak. 
Shuningdek, bayonning reja asosida yozilishiga erishish zarur. Aniq 
tuzilgan reja o‘quvchi bayonining izchil, mantiqiy bo‘lishini 
ta’minlaydi.
Bayon o‘quvchilarning nutqini o‘stirish, to‘g‘ri yozish va fikrni 
uslubiy jihatdan to‘g‘ri tartiblash ko‘nikmalarini shakllantirish va 
rivojlantirish uchun taqdim etilgan matnning og‘zaki yoki yozma 
ravishda qayta bayon qilingan ifodasidir. 
Bayon ta’limiy ish sifatida o‘zida murakkablik darajasiga ko‘ra 
uncha katta bo‘lmagan matnlarni so‘zma-so‘z hikoya qilish, butun 
asarning qisqacha mohiyatini yetkazish xarakteriga ega bo‘lgan 
og‘zaki, shuningdek, yozma mashqlarni o‘z ichiga oladi. 
Bayon shaklidagi yozma ishning vazifalari quyidagicha: 
- tinglangan mavzu ichiga kirish va asosiy fikrni aniqlash 
negizida matnni tushunish, eshitilganlarni mantiqiy izchillikda 
tartiblash; 
- nutqning ifoda shakli va uslubini to‘g‘ri tanlash: hikoya qilish, 
tavsiflash, muallif uslubiga xos belgilarga asosan muhokama qilish; 
- aniq faktlarni eslab qolish, ularning bayonda berilish ketma-
ketligiga amal qilish; 
- mavzuni tushunish, eshitganlarni nutq uslublarini hisobga 
olgan holda qayta yaratish; 
- bayonni boshlanish va tugallanishiga ega bo‘lgan alohida matn 
sifatida shakllantirish; 
- bayonni berilgan matnda aks etgan asosiy fikrga tayangan 
holda takomillashtirish. 
Matnning qayta yoritilish hajmiga ko‘ra bayonlar batafsil, 
ixchamlashtirilgan yoki tanlama ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. 
Batafsil bayonlar xotira mashqida yordam beradi, bayon matni 
detallariga va matn izchilligiga rioya qilishni talab etadi. 
Ixchamlashtirilgan 
bayon 
matndagi 
muhim 
o‘rinlarni 
konspektlashtirishga o‘rgatadi. 

---

88 
Matnda qo‘llangan nutq tiplariga ko‘ra bayon quyidagilarga 
ajratiladi:
Ma’lumot xarakteridagi bayon 
– bayonning bu turida 
o‘quvchilardan, eng avvalo, matnning asosiy voqealari yoki voqea-
hodisalar ketma-ketligini to‘g‘ri bayon qilish talab qilinadi. 
Tavsif xarakteridagi bayon
– yozma ishning nisbatan murakkab 
bo‘lgan ko‘rinishi. Bunday matnlar qiyin o‘zlashtiriladi va matnni 
qayta tiklashda obrazli tasvir vositalaridan unumli foydalanishni 
taqozo qiladi. 

Muhokama bayon 
– bu o‘rinda matnning asosiy tezislarini 
ilg‘ab olish va qayta hikoya qilishda mantiqiy jihatdan asoslash va 
fikrlar o‘rtasidagi oraliq ifodani yetkazib berish talab etiladi. 

Batafsil bayon
– yozuvchi uslubiga xos xususiyatlarni: 
xarakterli tasviriy vositalar, detallar, uslubiy-sintaktik xususiyatlarni, 
iboralarni saqlagan holda to‘liq bayon etishni nazarda tutadi. 
Odatda matnlarda bir necha tiplarning qorishiq holati ko‘zga 
tashlanadi. Ma’lumotnoma xarakteridagi bayonlarda tavsifiy 
xususiyatlar, tavsifiy matnlarda muhokama, muhokama bayonlarda 
esa o‘z navbatida tavsif va ma’lumot, xabar uchraydi. 
Matnlar orasidan har biri o‘ziga xos xususiyatga ega bo‘lgan 
bayonning u yoki bu tipini ajratib olish muhimdir.
Xabar, ma’lumot mazmunidagi yoki syujetli bayon – yozma 
ishning oddiy ko‘rinishidir. Unda sodir bo‘lgan voqea-hodisalar, xalq 
hayoti yoki mamlakatlar, shaharlar, qaysidir faoliyat turi haqida so‘z 
borishi mumkin. Xabar odatda badiiy shaklda bo‘ladi, sof 
informatsion xarakterda bo‘lishi ham mumkin. Xabar mazmunidagi 
bayonlarda 
asosiysi 
voqea-hodisalarning 
galma-gal 
o‘rin 
almashishidir.
Xabarning tipik xususiyati 
– 
bir xil tipdagi voqelikni aks ettirgan 
matnning ifoda etilishidir. Voqea-hodisani bayon qilishda va shaxsni 
tavsiflashda so‘zlar takroriga yo‘l qo‘ymaslikka e’tibor qaratish lozim 
bo‘ladi. Fe’l shakllarining qo‘llanishidagi aniq qonuniyatga amal 
qilish lozim. Voqea-hodisalarni berishda ketma-ketlikka, izchillikka 
amal qilish, zamon tasvirlarini muvofiq ravishda berish talab etiladi. 
Darak gap mazmunidagi matnlarni to‘liq bayon qilish uchun uning 
mavzusi va asosiy mazmunini aniqlash zarurdir (ba’zan mavzu va 
mazmun, g‘oya matn sarlavhasida ko‘zga tashlanadi). So‘ng kichik 
mikromavzularni ajratish va ularni nomlash talab qilinadi.

---

89 
O‘quvchi quyidagilarga e’tibor qaratsa, bayon ustida ishlash 
tizimli holatda namoyon bo‘ladi: 
1.
Har bir ma’lumot bo‘lagidagi asosiy jihatlarni esda olib qolish 
kerak. 
2.Voqea-hodisa rivojida, asosiy mazmunni yoritishda muhim o‘rin 
tutadigan detallarga ahamiyat berish lozim. 
3.Har bir lavhada keltirilgan fikrni ifodalashga harakat qilish 
kerak. 
4.Muallifning qahramonlarga bo‘lgan munosabatini aniqlay bilish 
talab etiladi. 
5.Asar qahramonlaridan hal qiluvchi obrazni ajratib tahlil qilish 
lozim. 
6.Bosh qahramonning matn syujetidagi o‘rnini yoritish maqsadga 
muvofiq. 
Syujet bayoni o‘quvchi fikrini tartibga soladi, faktlarning 
berilishiga e’tiborini qaratadi, yuz berayotgan voqea-hodisaning 
sababini aniqlashga, asosiy fikrni ikkinchi darajalidan farqlashga, 
badiiy asar kompozitsiyasi va g‘oyasini yoritishga xizmat qiladi.