Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

II BO‘LIM 
FALSAFANING RIVOJLANISHIDAGI ASOSIY BOSQICHLAR 
1-bob.
FALSAFIY TAFAKKUR SHAKLLANISHI VA 
RIVOJLANISHINING ASOSIY BOSQICHLARI
1-§. Qadimgi Sharq va Antik dunyo falsafasi 
Falsafa insoniyat tarixidagi eng qadimiy ilmlardan biridir. Falsafiy 
mulohaza yuritish, fikrlash inson tabiyatiga xos, demak, uning o‘zi kabi 
qadimiydir. Sharq qadimiy madaniyat o‘chog‘i va jahon 
sivilizatsiyasining beshigi deya bejiz ta’riflamagan. G‘arb madaniyati 
tarixini o‘rganish jarayonida Yevrotsentrizm nazariyasiga og‘ib ketish 
g‘ayriilmiy bo‘lgani kabi masalaning Sharq bilan bog‘liq jihatini tahlil 
etganda ham Osiyotsentrizm ta’siriga tushmaslik lozim.
Falsafa jamiyatdagi quyidagi ehtiyojlar tufayli shakllana boshladi:
1) rivojlanayotgan olamga, insonga, uning ongiga, qarashlariga doir 
ta’limotlarni yaratish zaruriyati;
2) olamning boshlang‘ich asoslari va rivojlanishi qonunlarini ishlab 
chiqish kerakligi;
Z) olam haqidagi tafakkurning oqilona asoslangan uslubiga, 
mantiqiy fikrlashga va bilish nazariyasiga tug‘ilgan ehtiyojlarning paydo 
bo‘lganligi;
4) afsonaviy va diniy tasavvurlardagi xayoliy fikrlarga munosabat 
belgilash, odamlarning ilmiy bilishdagi, falsafiy tafakkur qilishdagi 
ongsizligiga barham berish zarurati.
Miloddan oldingi to‘rtinchi ming yillikning oxiri va uchinchi ming 
yillik boshlarida qadimgi Misr va Bobil hududida dastlabki diniy-falsafiy 
fikrlar, olam haqidagi fanlar, ya’ni astronomiya, kosmologiya, 
matematika, mifologiyaga oid qarashlar rivoj topgan.
Bobilda shu davrlardayoq odamlarning dunyoda ro‘y berib turadigan 
xilma-xil hodisa va jarayonlarga bo‘lgan munosabatlari va qiziqishlarini 
garchi sodda, yuzaki, ibtidoiy shaklda bo‘lsa-da, o‘zida aks ettirgan 
falsafiy qarashlar namoyon bo‘la boshlagan. Qadimgi Bobil 
adabiyotining ko‘zga ko‘ringan mashhur asarlaridan biri «Gil’gamesh 
haqidagi doston» bo‘lib, unda tuproq, suv, havo, issiqlik inson hyoti va 
tirikligining abadiy manbai ekanligi Gil’gameshning obihayot qidirib, 

---

 39
boshidan kechirgan sarguzashtlari va chekkan azob-uqubatlari, 
odamlarning tabiiy qonunlar asosida yashashi zarurligi, hayot va o‘lim 
sirlarini bilishga azaldan intilib kelganligi hikoya qilingan. Gil’gamesh 
haqidagi Bobil afsonasida qadimgi kishilarning baxt va farovonlikka, 
salomatlik va bardamlikka, o‘limni yengib, mangu hayot kechirishga, 
abadiy umr ato qiluvchi «obihayot», o‘simlik turli xil meva va 
ma’danlarni izlab topish haqidagi orzu-niyatlari o‘z ifodasini topgan.
«Adapta» haqidagi dostonda esa insoniyatning abadiy hayot 
to‘g‘risidagi fikrlari, abadiy yashashga bo‘lgan intilishlari o‘z ifodasini 
topgan. Unda «o‘lgan va qayta tirilgan» xudolarga, jumladan, Bobil 
xudosi Marduqqa nisbatan berilgan.
Inson o‘zini qurshab olgan tabiiy muhit bilan o‘zaro aloqadadir. 
Ushu muhit, koinot haqida o‘ylaydi, fikr yuritadi, yer yuzidagi hodisa va 
jarayonlarni koinot bilan bog‘lashga intiladi, samoviy sir-asrorlar haqida 
xayol suradi, faraz qiladi, har xil ertaklar, rivoyatlar, afsonalar 
to‘qiydilar. Bobilliklarning «Etapa» haqidagi afsonalari ana shu zaminda 
paydo bo‘lgan va yuqorida aytib o‘tilgan dostonlarda bo‘lgani kabi 
odamlarning Quyosh bilan, Oy va sayyoralar bilan qiziqqanligi, samoviy 
hodisalarning sir va sabablarini bilishga qiziqqanligini, Bobil xalqining 
tabiiy hodisalar mohiyatini, yilning fasllarga bo‘linib, o‘zgarib turishini, 
yil davomida tabiatda bo‘ladigan o‘zgarishlar boisi nimadan iborat 
ekanligini tushunib olishga bo‘lgan intilishlarini, shuningdek, ularning 
din va axloqqa doir falsafiy qarashlarini ilgari surgan asardir.
Qadimgi bobilliklarning «Jafokash avliyo haqida doston» va 
«Xo‘jayinning qul bilan suhbati» degan asarlarida yaxshilik bilan 
yomonlik, xo‘rlik bilan xo‘rlikning bir-biriga tubdan zid, qarama-qarshi 
va murosasizligi haqidagi falsafiy g‘oyalar ilgari suriladi. «Jafokash 
avliyo haqida doston»da baxt va baxtsizlik, adolat va adolatsizlik 
to‘g‘risida, ularning sabablari, bartaraf etish yo‘llari xususidagi dastlabki 
falsafiy tasavvurlar va g‘oyalar ilgari surilgan.
Ishlab chiqarishning rivojlanishi o‘rtaga qo‘ygan talablar va inson 
amaliy faoliyati ehtiyojlari asosida Bobilda tabiat hodisalari mazmunini 
tushunib olish va ulardan turmushda foydalanish zaruriyati tobora 
kuchayib borgan. Mahsulot va mollarning miqdorini, og‘irligini 
o‘lchash, ishchi kuchlari sonini aniqlash, binolar hajmini belgilash, 
dalalarning yer sathini hisoblab chiqish zaruriyati eng qadimgi 
matematik hisoblarning paydo bo‘lishiga va bu sohaga tegishli bilimlar 
to‘planishi hamda dastlabki arifmetika va geometriya fanining paydo 

---

 40
bo‘lishiga olib kelgan, vaqtni hisoblash zaruriyati taqvim paydo 
bo‘lishiga sabab bo‘lgan. Bu o‘z navbatida odamlardan astronomiya 
sohasida ma’lum bilimlarni talab qilgan. Bobilliklar Quyosh soatini, 
Quyosh ko‘rsatkichini va kunning 2 bo‘lakka bo‘linishini azaldan 
bilishgan. Antik davr ma’lumotlariga ko‘ra, Bobilda matematika, 
arifmetika, geometriya, astronomiya bilan bir qatorda tibbiyot, tarix va 
musiqa, tasviriy san’at, astrologiya ham sekin-asta rivojlana boshlagan.
Qadimgi Sharq xalqlarining madaniyatlari singari Bobil xalqi 
madaniyati, falsafasi, axloqi, urf-odatlari, dunyoqarashi ham asosan diniy 
g‘oyalar bilan sug‘orilgan edi. Odamlarda diniy e’tiqod kuchli bo‘lgan. 
Quyosh, Oy, yulduzlar xudo hisoblangan, ibodatxonalarda ularga 
topinganlar. Xalqlarning, davlatlarning, hukmdorlar va odamlarning 
kelgusidagi taqdirini yulduz va sayyoralar vaziyatlariga qarab oldindan 
aytib berish qadimgi Mesopotamiya va Bobilda astrologiya nomini 
olgan.
Bobilliklarning qadimgi madaniyati, diniy e’tiqodlari, falsafiy 
qarashlari, adabiy asarlari, afsona va rivoyatlari nasldan-naslga o‘tib 
Sharqdagi ko‘pgina xalqlarning madaniy-ma’naviy taraqqiyotiga, 
ijtimoiy-falsafiy fikrlari rivojiga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatgan.
Bobil madaniyati singari Misr madaniyati ham jahon madaniyatining 
eng qadimgilaridan bo‘lib hisoblanadi. Qadimgi Misrda ilk madaniy 
yodgorliklar miloddan 4 ming ilgari vujudga kelgan. Qadimgi Misr 
mifologiyasida hamma narsa suvdan paydo bo‘lgan va hamma narsada 
havo bor, deyiladi. Shuning uchun ham misrliklar suvni odamga oziq-
ovqat beruvchi dastlabki ulug‘ ne’mat, deb bilganlar. Suv ularga butun 
tabiatning asosi bo‘lib, ko‘ringan. Misrliklar hayot suvdan boshlanadi, 
deb bilib suvsiz hech qanday hayot bo‘lmasligini ko‘rib, suvni 
ulug‘lovchi qanchadan-qancha rivoyat va afsonalar to‘qiganlar. Ular Nil 
daryosini ilohiylashtirganlar, uni «odamlarga hayot baxsh etish uchun 
toshib turadigan Nil», deb ulug‘laganlar.
Misrliklar o‘zlarining dunyoviy va diniy-falsafiy poeziyalarida 
odamlarni bu dunyoning butun noz-ne’matlaridan to‘la bahramand bo‘lib 
yashashga, quvnoq, shod-xurram hayot kechirishga, o‘lim, oxirat haqida 
hadeb o‘ylayvermaslikka chaqirgan. Misrliklarning ilk falsafiy 
tasavvurlari haqida birmuncha ma’lumot beruvchi qadimiy manbalardan 
biri «Nasihatnoma»da bilimning xosiyati haqida, bilimdon kishining 
qadr-qimmati to‘g‘risida aytib o‘tilgan. «Agar sen bilimdon odam 
bo‘lsang, yozish-o‘qishni chuqur egallab, ko‘nglingga makkam jo qilib 
olsang, ana shunda har bir aytgan gaping hammaga manzur bo‘ladi».

---

 41
Qadimgi misrliklarning halq og‘zaki ijodiyotida, ayniqsa, diniy-
mifologik asarlarida tabiat hodisalari va tabiat kuchlari ilohiylashtiriladi. 
O‘simlik va daraxtlarga topinish Misrda eng qadimgi davrlardayoq 
mavjud bo‘lgan. «Hayot osmon daraxti» to‘g‘risidagi qadimgi afsonada 
o‘simliklar ramzi bo‘lgan daraxt insonning yer yuzidagi hayoti uchun 
zarurdir, degan fikr ilgari surilgan. Misrliklarning tabiatni, dunyoni uning 
o‘ziga asoslanib turib tushuntirish uchun qilgan urinishlari har holda 
sodda bo‘lsa-da, o‘z davri uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan. 
Kasalliklarni keltirib chiqargan, avj oldirib, kuchaytirib yuborgan 
sabablarini aniqlash, ularning oldini olish, inson salomatligini tiklash va 
mustahkamlashga bo‘lgan zaruriyat qadimgi Misrda tibbiyot fanini 
yuzaga keltirdi. Qadimgi misrliklar kasalliklarning juda ko‘p turlaridan, 
masalan bosh og‘rig‘i, sariq kasali, yo‘tal, qon ketish, bod va boshqa 
juda ko‘p kasalliklarni keltirib chiqaruvi omillarni bilganlar. Misrliklar 
diagnostika-tashxis sohasida katta tajriba to‘plaganlar. Misrda jarrohlik 
va ko‘z kasalliklarini davolash ancha rivojlangan. Ular insondagi 
ko‘pgina kasalliklar yurak qon aylanish tizimining qandayligiga bog‘liq 
ekanligini alohida ta’kidlashgan. Misrda tabiblikning siri yurak 
harakatini bilishdan boshlanadi, tomirlar butun a’zoyi badanga shundan 
tarqaladi, deb hisoblashgan.
Qadimgi Bobil va Misrdagi falsafiy qarashlarning vujudga kelishi va 
shakllanishiga xulosa qilib, shuni alohida ta’kidlash mumkinki, ularning 
yozma yodgorliklarida o‘lganlardan hech kim qaytib kelmaganligi, u 
dunyoning yo‘qligi, kishi tanasi o‘lgandan so‘ng chirib tuproqqa 
aylanishi, chin ma’nodagi hayot faqat yer yuzidagi hayot ekanligi 
ta’kidlanib, kishilar bu dunyoda baxt-saodat uchun kurashishi kerakligi 
ta’kidlangan. Bizning mil. avv. 2500-2000 yil burun Misr va Vavilonda 
stixiyali materializm vujudga keldi. Bu falsafiy qarashlar o‘sha davrdagi 
reaksion aristokratiyaning cheksiz hukmron mafkurasiga va 
hukmronligiga qarshi kurash olib bordi.
Falsafiy fikrlarning keyingi rivojlanish bosqichi qadimgi Hindiston 
va Xitoy mutafakkirlarining falsafiy qarashlarida o‘z aksini topadi. 
Umuman olganda Qadimgi Bobil va Misr falsafasi Qadimgi Hindiston va 
Xitoy falsafasi rivojlanishiga o‘z ta’sirini o‘tkazadi. Bu Sharq 
mamlakatlarining falsafiy qarashlari bir-birlari bilan uzviy bog‘liqdir.