Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

Qadimgi Hindiston falsafasi. Hindistonda dastlabki falsafiy 
qarashlar Hindiston madaniy merosining yozma yodgorligi bo‘lgan 
asosan 4 «Veda»da o‘z ifodasini topgan. Vedalarda diniy-falsafiy 

---

 42
shaklda hind falsafasining navbatdagi mazmuni, taraqqiyot yo‘lini 
belgilab bergan g‘oyalar bayon etilgan. Ularda «olami jon braxman va 
yakka shaxs joni-atmanning birligi haqidagi, jonning o‘lmasligi, uning 
tug‘ilishidan ikkinchi tug‘ilishga o‘tishi to‘g‘risidagi g‘oyalar ilgari 
suriladi. Hozir ham hindlarda tirik maxluqlar o‘tgan ajdodlarning qayta 
tirilib, shu maxluqlar qiyofasiga kirishidir, degan tasavvurlar bor. Bu 
vedalardan eng muhimi «Rigveda» miloddan avval 500 yil oldin vujudga 
kelgan. Rigveda (madhiyalar), «Yajurveda» (qurbonlik qilishlar), 
«Samoveda» (qo‘shiqlar), «Atxorveda» (duolar)dan iborat. Bu vedalar 
braxman dinining asosini tashkil qilib, bu idealistik oqim yo‘nalishining 
mazmuni shundan iboratki, birdan-bir real dunyoviy ruh braxman bo‘lib, 
moddiy dunyo esa uning ijodiy mahsulidir, – deb ta’kidlashadi. 
Vedalarni falsafa deb atash mushkul. Biz ular bilan tanishishda muayyan 
afsonaviy olamga g‘arq bo‘lamiz. Agar hind ma’naviy hayotida 
afsonadan logosga, ya’ni real ta’limotga o‘tish haqidagi qarashlar 
«Upanishad»larga tegishli deyish mumkin. «Upanishad»lar» veda 
dunyoqarashining tanqidiy jihatdan idrok etilishidir. Vedalar asosan 
madhiyalardan iborat bo‘lsa, «Upanishad»larga dalil-asoslar muvofiq 
keladi.
«Upanishad» atamasi donishmandning o‘z shogirdlariga ta’lim 
berishi jarayonini anglatadi. Vaqt o‘tishi bilan bu atama shu jarayonda 
beriladigan mazmunni ifodalaydigan falsafiy matnni ham ifodalaydigan 
bo‘ldi. Muayyan ma’noda «Upanishad»larni Platonning dialoglari bilan 
o‘xshatish mumkin. Upanishadlarning markaziy mavzularidan biri 
tug‘ilish va o‘limning abadiy «almashinuvi» g‘oyasidir. Bunday g‘oya 
tirik mavjudotlarning o‘limdan keyin yana qayta tirilishini nazarda 
tutadigan, ular ruhlarning ko‘chib yurishi (reinkarnatsiya) haqidagi 
ta’limotga asos qilib olingan. Tug‘ilish bilan o‘lim o‘rtasidagi abadiy 
qayta tiklanib turadigan sikl sansara deyiladi. Aynan ana shunday siklda 
insonning eng teran «mohiyati» (atman) takror va takror qayta 
tiklanaveradi.
Upanishadlarning boshqa yana bir muhim qoidasi atman bilan 
braxmanning bir-biriga tenglashtirilishidir. Braxman absolut, hamma 
narsani qamrab oluvchi ilohiy sifatida tushunilgan. Atman bilan 
braxmanning bir-biriga tenglashtirilishi natijasida atman (inson joni) ham 
absalutdir degan tezis yuzaga keladi. Faqat ana shunday sharoitda individ 
o‘limdan keyingi yangi qayta tirilishlarga qodir bo‘ladi, deb ta’kidlanadi. 
Upanishadlarning reinkarnatsiyaga qayta tug‘ilishga ishonch, axloqiy 

---

 43
sababiylik g‘oyasi bilan chambarchas bog‘langandir. Axloqiy sababiylik 
deganda koinotning adolat bilan sug‘orilganligi tushuniladi. Har bir kishi 
o‘zi xizmat qilgan narsani oladigan olamda yashaydi, shuningdek, bu 
yerda yana keyingi hayotda yaxshiroq, holatga erishish imkoniyati ham 
mavjuddir. Boshqacha aytganda, saxovatpesha kishi uchun yaxshilikka, 
gunohkor odamga esa yomonlikka tomon istiqbollar ochiladi. Dunyodagi 
barcha nomukammalliklar va azob-uqubatlar odamning o‘z xatti-
harakatlarining oqibatidir. Biroq, muayyan tabaqaga mansublik odam 
uchun yaxshi va yomon bo‘lib hisoblanadigan narsani jiddiy darajada 
taqdim etadi. Shunday qilib, Upanishadlar tabaqali tizimni legitim-
lashtiradi.
Odamlar muayyan tabaqaga mansub bo‘lish huquqini o‘zlarining 
bundan oldingi hayotida ishlab topgan. Shuningdek, vedalarda diniy 
qarashlar bilan bir qatorda olam, odam va axloq haqida ayrim masalalar 
ham ilgari surilgan. Keyinchalik vedalarni turlicha talqin etuvchi 
maktablar vujudga kela boshladi.
Hindistonda vujudga kelgan diniy-idealistik oqimlarga vedanta, 
mimansa, sankkya, yoga, nyaya, vaysheshika maktablari kiradi.
Materialistik oqimlarga esa jaynizm, lokayata, chorvak maktablari 
kiradi.
Miloddan oldingi VII asrlarda Hindistonda «Lokoyata» (faqat – bu 
dunyoni e’tirof etuvchi kishilarning qarashlari) materialistik oqimi 
vujudga keladi. Lokoyata uz davrining hukmron diniy prinsiplarini qattiq 
tanqid qilib, din va idealizmning narigi dunyo to‘g‘risidagi davolarini rad 
etib, bu moddiy dunyoning yagonaligini e’tirof etishadi. Bu ta’limotning 
asoschisi Brixaspati bo‘lib, u Brixaspati o‘zining materialistik ta’limo-
tida asketizmga (tarkidunyochilikka) qarshi kurashib, kishilarni yerdagi 
baxtli hayot kechirish uchun kurashishga chaqiradi. Ular yerdagi 
hayotdan boshqa hayotning bo‘lishi mumkin emas, degan fikrni ilgari 
suradilar.
Lokayata falsafiy oqimidan Chorvak falsafiy oqimi vujudga keladi. 
Charvak falsafiy oqimi izchil materialistik oqimdir. Charvak (hindcha 
«chor to‘rt, vak so‘z, ya’ni «to‘rt so‘z» demakdir) materialistik oqim 
sifatida miloddan oldingi VI asrlarda vujudga keldi.
Charvak falsafiy oqimi vakillarining ta’limoticha, olam –moddiydir. 
Moddiy olam to‘rt elementdan – suv, havo, tuproq va olovdan tashkil 
topgan. Tirik tabiat shu jumladan inson ham shu moddiy elementlardan 
tashkil topgan. Charvak vakillari bilish nazariyasi masalasini ham 

---

 44
materialistik hal qiladilar. Ularning fikricha, moddiy dunyoni bilishning, 
haqiqatning manbai sezgi va hissiy idrokdir. Inson va uning jamiyatdagi 
o‘rni to‘g‘risida shunday fikrlarni ilgari surishadilar. Inson faqat bir 
marta yashaydi. Shuning uchun, u baxtli hayot kechirishga, o‘zining 
oqilona ehtiyoj va manfaatlarini qondirishga intilishi kerak. Yomonlik 
manbai jamiyatdagi shafqatsizlik va adolatsizlik bilan bog‘liq. Diniy 
tasavvurlarning barcha tizimini, narigi dunyo va jonning ko‘chib 
yurishini inkor etib, unga qarshi chiqadi.