128
Har qanday fanning asosini uning qonunlari tashkil etadi. Jumladan,
falsafa fanining qonunlari, eng umumiy qonunlar sifatida tabiat, jamiyat
va inson tafakkurining umumiy bog‘lanishlarini o‘zida ifodalaydi.
Falsafaning uch qonuni bor:
1) miqdor o‘zgarishlarning sifat o‘zgarishlariga o‘zaro o‘tish qonuni;
2) qarama-qarshiliklar birligi va kurashi qonuni;
3) inkorni inkor qonuni. Bu qonunlar haqida fikrlarimizni quyida
batafsilroq davom ettiramiz.
Hozir esa falsafiy qonunlar bilan sohaviy qonunlarni tushunishdagi
farqni ko‘rsatish maqsadida huquqiy qonunlar misolida ko‘rsatib
berishga harakat qilamiz. Shu o‘rinda huquqshunoslik fani va
amaliyotida «qonun» tushunchasiga qanday yondashilishi haqida bir
og‘iz to‘xtalib o‘tsak maqsadga muvofiq bo‘ladi. Huquqshunoslikda
amal qiladigan qonunlar jamiyatda mavjud huquqiy munosabatlarni
shakllantirish va kishilarning bu jarayonda xatti-harakatlarini tartibga
solishga qaratilgan bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, huquqshunoslik
qonunlari fuqarolarning ma’lum bir jamiyatdagi
xatti-harakatlarini
boshqarib turish hamda ularning huquq va majburiyatlarini belgilab
berish uchun mavjud hokimiyat qarori bilan ta’sis etiladi.
Huquq nuqtai nazaridan qonun – bu oliy yuridik kuchga ega bo‘lgan,
davlatning qonun chiqaruvchi organ tomonidan yoki aholi tomonidan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri, referendum o‘tkazishning talablariga muvofiq qabul
qilingan va o‘zida qonunning amal qilish hududi, muddati va shaxslar
doirasida huquqiy munosabatlar subyektlari
faoliyatining umumiy
namunasini mujassamlashtirgan normativ-huquqiy hujjatdir1.
Huquqshunoslikda qonunlar bir necha mezon va usullarga ko‘ra
tasniflanadi. Davlat tuzilishiga ko‘ra, mavjud normalar xususiyati va
qabul qilinish tartibiga ko‘ra, tarmoqlarga ko‘ra, qonun shakliga ko‘ra,
huquqiy tartibga solish mexanizmiga ko‘ra, huquqiy tartibga solish
predmetiga ko‘ra va hokazo. Jumladan, mohiyati va yuridik kuchiga
ko‘ra qonunlar – konstitutsiyaviy va oddiy qonunlar, ular o‘z navbatida
joriy va kodifikatsiya qilingan qonunlarga bo‘linadi. Yana bitta katta
guruh qonunlar turkumiga tartibga solish ko‘lami va obyekti bo‘yicha
tasniflangan umumiy va maxsus qonunlar kiradi. Umumiy qonunlar
ijtimoiy munosabatlarning keng sohasini tartibga soladi, ularga kodekslar
kiradi. Maxsus qonunlar esa ijtimoiy munosabatlarning cheklangan
miqdorini tartibga soladi (Garov to‘g‘risidagi qonun, Banklar va bank
tizimi haqidagi qonunlar). Bundan tashqari davriy qonunlarga budjet
129
qonunlari, favqulodda qonunlarga harbiy qonunlar kiradi.
Huquqshunoslikda «qonun» tushunchasidan tashqari qonun osti
hujjatlar degan tushuncha ham yuritiladi. Qonun osti hujjatlar o‘z
navbatida:
x O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti
farmonlari;
x O‘zbekiston hukumatining qarorlari;
x Boshqa ijroiya hokimiyat organlarining hujjatlari;
x Mahalliy davlat hokimiyatining normativ hujjatlari kabilarga
bo‘linadi.
Biz bu yo‘sindagi tahlilimizni yana ham chuqurroq davom
ettirishimiz mumkin. Lekin bizning maqsadimiz huquqshunoslik
qonunlari misolida eng umumiy bo‘lgan falsafiy qonunlar bilan
xususiy
qonunlar o‘rtasidagi o‘zaro aloqadorlik masalasini ko‘rsatish edi. Aynan
shu ma’noda tahlilimizdan ayon bo‘lganidek, qonunlar o‘rtasidagi faqat
amal qilish doirasiga ko‘ra farq bo‘lishi mumkin ekan. Lekin shu o‘rinda
har qanday qonun uchun eng muhim belgilarni aks etish, umumiy
munosabatlarni ifodalash, zaruriylik, majburiylik, barqarorlik va
takrorlanuvchanglik kabi umumiy tamoyillar ham xos bo‘lishi muqarrar
ekanligiga amin bo‘ldik.
Yüklə
Dostları ilə paylaş: