Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

2-§. Voqelikning tuzilishi va umumiy aloqadorligini
aks ettiruvchi kategoriyalar 
Falsafada o‘z xususiyatlariga ko‘ra, «juft kategoriyalar» deb 
ataladigan umumiy bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalov-

---

 139
chi tushunchalar ham bor. Ular narsa va hodisalarning muayyan 
yo‘nalishdagi eng muhim, zaruriy, nisbatan barqaror, davriy takrorlanib 
turuvchi bog‘lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalaydi. Falsafa 
kategoriyalari mazmunidagi ichki birlik, bog‘lanish, aloqadorlik va 
munosabatlarning yaxlitligi bilish jarayonining uzluksizligini 
ta’minlaydigan umumiy qonuniyat tarzida vujudga kelgan. Alohidalik, 
xususiylik, umumiylik. Ular narsa va hodisalarning rivojlanish 
jarayonidagi makon-zamon munosabatlarini konkret tarzda namoyon 
qiladi. Umumiylik – olamdagi alohida, individual tarzda namoyon 
bo‘layotgan narsa-hodisalarning turfa, xilma-xil umumlashtiruvchi xossa 
hamda xususiyatlarning mushtaraklashgan holda namoyon bo‘lishidir. 
Alohidalik va umumiylik o‘rtasidagi bog‘lanish, aloqadorlik va 
munosabat «xususiylik» kategoriyasi orqali ifodalanadi. Birinchidan, bu 
kategoriyalarning mazmuni olamning birligi, ularning mantiqiy ifodasi 
konkretlik bo‘lib hisoblanadi. Ikkinchidan, «alohidalik», «xususiylik», 
«umumiylik» narsa va hodisalarning makon-zamon konkretligini 
ifodalaydigan, nisbatan mustaqil mantiqiy tushunchalar tarzidagina 
namoyon bo‘lishi mumkin. Zero, ularning nisbatan mustaqilligi, ichki 
birligining namoyon bo‘lish shaklidir. Falsafiy adabiyotlarda, bilishning 
umumiy tendensiyasini alohidalikdan xususiylikka va shu bosqich orqali 
umumiylikka o‘tish tarzida yoki aksincha, izohlash keng tarqalgan. 
Vaholanki, falsafiy bilishning asosiy xususiyati va maqsadi har qanday 
alohidalikning individual xususiyatlarini umumiylikdan farqlashdan 
iboratdir. Masalan, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o‘tish jamiyat 
taraqqiyotining umumiy qonuniyati bo‘lsa ham, bu jarayon turli ijtimoiy-
tarixiy makon va zamonda har bir davlat uchun o‘ziga xos bo‘lgan 
modelni taqozo qiladi. Alohidalikning umumiylikdan farqini aniqlash 
asosida, maxsus usul va vositalarini qo‘llash bozor strategiyasi va 
taktikasining milliy xususiyatlarini belgilashga yordam beradi. 
Alohidalik yoki, ba’zi falsafiy adabiyotlarda ko‘rsatilganidek, yakkalikni 
muayyan xossa hamda xususiyatga ega bo‘lgan narsa va hodisalarning 
makon va zamondagi chegaralangan konkret holati, boshqacha aytganda, 
har qanday hodisa va narsaning ichki sifat muayyanligi, individualligi 
deyish mumkin.
Antik falsafada alohidalik kategoriyasining mazmuni muayyan 
turg‘unlikka ega bo‘lgan birlik sifatida qaralgan (Aflotun, Arastu). 
Xegel, alohidalikni voqealarning zaruriy shakli, makon va zamondagi 
tafovutlarning namoyon bo‘lish momenti sifatida qaraydi. Falsafada 

---

 140
milliylik va umuminsoniylik masalasida alohidalikning umumiylikdan 
farqini mutlaqlashtirish natijasida muayyan qarashlar vujudga kelishi 
mumkin (bu haqda «Osiyotsentrizm» va «Yevropatsentrizm» to‘g‘risida 
eslash kifoya). Vaholanki, umuminsoniyat sivilizatsiyasining tadrijiy 
rivojlanishida muayyan ichki birlik mavjud bo‘lib, madaniyat tarixida 
har bir xalq, millat o‘z o‘rni va ahamiyatini namoyon qiladi. Shuning 
uchun umuminsoniyat sivilizatsiyasi tarkibidagi milliy madaniyatni 
mutlaqlashtirish, muayyan siyosiy manfaatlarga asoslangan bo‘lib, 
buyuk davlatchilik, shovinistik qarashlardan boshqa narsa emas. Bu XX 
asrning 30-yillarida fashizm mafkurasini shakllantirgan asosiy 
sabablardan biri edi.
Alohidalikni, umumiy qonuniyatlar tarkibidagi, elementlarning 
individual rivojlanish jarayoni sifatida olib qarash kerak. Chunki har 
qanday umumiylik, dastlab voqelikning alohidaligi tarzida vujudga 
keladi. Shunga ko‘ra, har qanday sistema o‘z tarkibidagi nisbatan yangi, 
alohida hodisalarning individual rivojlanishisiz sodir bo‘la olmaydi. 
Shunday qilib, alohidalik voqelik rivojlanishining xilma-xil shakllarini 
vujudga keltiradi. 
Narsa va hodisalarda alohidaliklarning konkret xususiyatlari 
o‘rtasidagi bog‘lanishlar, bir tomondan, umumiylikni namoyon qilish 
bilan bir qatorda, ularning muayyanligi va mazmunini ham belgilaydi. 
Ikkinchi tomondan esa, umumiylikning konkretligi alohidaliklar 
sistemasi tarzida namoyon bo‘ladi. Bu sistemaga strukturali yondashish 
bilishning nisbatan to‘laqonli bo‘lishini ta’minlaydi. Masalan, muayyan 
jamiyatdagi kishilarning ijtimoiy munosabatlari o‘ziga xos bo‘lgan 
yo‘nalishlarini vujudga keltirgan. Ya’ni, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy, 
diniy ekologik va boshqa shu kabi ijtimoiy munosabatlar umumiy 
madaniyat tarkibida «iqtisodiy madaniyat», «huquqiy madaniyat», 
«siyosiy madaniyat», «ekologik madaniyat» va boshqa nisbatan mustaqil 
yo‘nalishlarga asos bo‘lgan. Bu madaniyat yo‘nalishlari nisbatan 
mustaqil bo‘lsa ham, bir-birini taqozo qiladi. Ularning ichki birligi va 
rivojlanish tendensiyasi umuminsoniyat sivilizatsiyasi manfaatlaridan 
kelib chiqqan bo‘lib, umumiy taraqqiyot darajasiga mos keladi. 
Falsafaning bu kategoriyasi bilan «butun», «qism» «struktura», 
«sistema», «element», kategoriyalari o‘rtasida uzviy bog‘liqlik va 
muayyan farqlar mavjud. Ya’ni «alohidalik», «xususiylik», «umumiylik» 
narsa va hodisalar rivojlanish jarayonidagi bog‘lanish, aloqadorlik 
munosabatlarining yaxlitligini nisbatan mustaqil ifodalash bo‘lsa, 

---

 141
«butun», «qism», «struktura», «sistema», «element», kategoriyalari esa, 
ularning makon va zamondagi bog‘lanish munosabatlarini jarayon 
tarzida ifodalashdir. Shu nuqtai nazardan, butunni – umumiylik, qismni 
yoki elementni – alohidalik tarzida olib qarash holatlari uchraydi. 
Shuningdek, muayyan o‘xshashlik bo‘lishiga qaramasdan, sistemani 
umumiylik tarzida qabul qilish mumkin emas. Bunda sistema turli 
darajadagi umumiyliklarning majmui ham bo‘lishi mumkin. Umuman, 
narsa va hodisalarni tarkibiy jihatdan «butun», «qism», element»larga 
ajratish bilishga xos nisbiy hodisa bo‘lib, uning samaradorligini 
ta’minlaydigan zaruriy shartdir. Shunga ko‘ra, yuqorida aytilgan har 
ikkala kategoriyalar tizimi bilishning bosqichi sifatida emas, balki usuli 
sifatida olib qaralishi kerak. 
Sistema, struktura, element falsafaning muhim kategoriyalaridan 
hisoblanadi. Sistema grekcha so‘z bo‘lib, mantiqiy ma’nosi butunlik, 
yaxlitlik, elementlardan tashkil topgan birikma, degan ma’nolarni 
anglatadi. 
Sistema kategoriyasining mazmuni, uni tashkil qilgan element-
larning strukturaviy munosabatlariga mos keladi. Shu nuqtai nazardan, 
bilish jarayonidagi sistemalashtirish, nazariy faoliyat sifatida, ularning 
tashkil qilingan tarkibiy elementlarini tarixiy-mantiqiy izchil tartibga 
keltirish bilan izohlanadi. 
Xususan, bu elementlarning funksional faoliyatini, ahamiyatiga 
ko‘ra turkumlashtirish, muhim metodologik ahamiyatga ega, chunki 
insonning borliqni bilish faoliyati sistema strukturasidagi elementlarning 
mavjudlik holati va rivojlanishi obyektiv qonuniyatlarini o‘rganish 
asosida, ularni maqsadga muvofiq tashkil qilishga qaratilgan. Ya’ni, 
insonning obyektiv reallikni nazariy bilishga asoslangan, 
tashkillashtirish, boshqarish, nazorat qilish faoliyatlari samaradorligi va 
maqsadga muvofiqligi turli kategoriyalardan unumli foydalanishi bilan 
xarakterlanadi. 
Sistema – narsa va hodisalarning bog‘lanishlari, aloqadorligi va 
munosabatining tartibli tadrijiy rivojlanishini ifodalaydi. Struktura esa, 
narsa hodisalar bog‘lanishi, aloqadorligi va munosabatlari tizimining 
makon va zamondagi birligini ta’minlaydigan sistemaning mavjudlik 
holatidir. Umuman, struktura (lot. tuzilish, tartib) sistemani tashkil qilgan 
elementlarning nisbatan turg‘un bog‘lanish, aloqadorligi va munosa-
batidir. Hozirgi mavjud falsafiy qarashlarda strukturani sistemaning 
aspekti sifatida qarash ustuvordir. Sistemani tashkil qilgan ele-

---

 142
mentlarning strukturaviy tuzilishi uning mavjudlik holatini hamda 
rivojlanish istiqbollarini belgilab turadi. 
Masalan, tabiatdagi atomlarning tarkibiy tuzilishlari xususiyatlariga 
qarab, moddiy olamning xilma-xil ko‘rinishlari, DNK yoki RNKlarning 
o‘zaro ichki munosabatlari, xromosomalar xilma-xilligi, tirik organizm-
lar turli-tumanligi aniqlangan. Ular umumlashgan holda, moddiy 
olamning obyektiv realligi tarzida mavjud bo‘lsa ham, moddiylikning 
konkret strukturasiga ega bo‘lgan sistemalardir. Borliqni tashkil qilgan 
elementlarning munosabatlariga, makon va zamon xususiyatlariga qarab, 
ularni «ichki struktura» va «tashqi struktura»ga ajratish mumkin. 
Element sistemani tashkil qilgan strukturaning o‘zaro bog‘lanish, 
aloqadorlik, munosabat jihatlarini ta’minlaydigan nisbatan mustaqil 
tarkibiy qismidir. Jamiyatda element ijtimoiy munosabatlarning konkret 
ko‘rinishlari tarzida namoyon bo‘ladi. Masalan, jamiyatni yaxlit sistema 
deb oladigan bo‘lsak, undagi element alohida individlar, ijtimoiy 
qatlamlar, tabaqalarning ongli munosabatlari tarzida ko‘zga tashlanadi. 
Ya’ni, jamiyatning axloqiy, huquqiy, siyosiy, iqtisodiy va boshqa 
munosabatlari strukturaviy tuzilishni tashkil qilgan. O‘z navbatida, 
sistemani to‘laligicha bilish, uning stukturaviy tuzilishidagi har bir 
elementning funksional faoliyatini alohida tahlil qilishni taqozo etadi. 
Shuni alohida ta’kidlash kerakki, insonlarning narsa hamda 
hodisalarga muayyan manfaatlari va ehtiyojlariga ko‘ra yondashishiga 
qarab, har bir elementni nisbatan mustaqil sistema sifatida olib qarash 
mumkin. Masalan, ma’naviyat jamiyat strukturasida, uni tashkil qiluvchi 
muhim elementlarning biri hisoblanadi, lekin ma’naviyatni, maxsus 
ijtimoiy hodisa sifatida alohida olib tahlil qiladigan bo‘lsak, uning ichki 
elementlardan iborat mustaqil sistemaligini ko‘ramiz. Shunga ko‘ra, 
sistema, struktura va element nisbiy tushunchalar bo‘lib, kategoriyalar 
sifatida, unga bo‘lgan munosabat doirasida konkretlashadi. 
Shuning uchun «sistema», «struktura», «element» kabi falsafiy 
kategoriyalar narsa va hodisalarni bilishga sistemali yondashish, 
strukturaviy tahlil usullarining umummetodologik asosi hisoblanadi. 
Elementlarni sistemani tashkil qilishdagi strukturaviy ahamiyatiga 
ko‘ra: muhim va muhim bo‘lmagan, asosiy va asosiy bo‘lmagan ele-
mentlarga ajratib o‘rganish alohida ahamiyatga ega. Chunki har qanday 
konkret element, muayyan sistemada makon-zamon xususiyatlariga 
ko‘ra, o‘z ahamiyatiga ega bo‘ladi. Biroq, ularning ahamiyatini, yuqorida 
ko‘rsatilganidek, turkumlashtirish mutlaqo nisbiy hamda shartli 

---

 143
xarakterga ega bo‘lib, muayyan manfaatlar va ehtiyojlar asosida 
yondashishdan kelib chiqadi. Shunga ko‘ra, konkret makon va zamonda 
sistemani tashkil qilishdaki, elementlarning ahamiyati strukturaviy 
funksiyasida muqobilliklar vujudga kelib turishi bilan izohlanadi. Ya’ni, 
sistemadagi uning xarakterini belgilab turgan muhim element, ma’lum 
vaqtga kelib muhim bo‘lmagan elementga aylanishi yoki aksincha 
bo‘lishi mumkin. 
Umuman, falsafaning sistema, struktura, element kategoriyalari 
narsa va hodisalarning mazmunini, shaklini ochib berishda metodologik 
asos bo‘ladi.