Yusubov D. A. Falsafa: Darslik / Yusubov D. A. Saitxodjayev X. B. Mavlyanov A. A

Ʉɚɧɤɟ ȼ.Ⱥ. Ɏɢɥɨɫɨɮɢɹ ɞɥɹ ɸɪɢɫɬɨɜ. – Ɇ., 2011. 

---

 212
(ingl. descriptive – tasvirlash(opisatelno‘y) degan ma’noni anglatadi) 
fanlar yozib oluvchi yoki semantik fanlar deyiladi.
Aksiologik (grek. axios – qimmatli va logos – ta’limot) fanlar 
qadriyatlar va insonlar normalari bilan ish olib boradi. Bu fanlarni 
ko‘pincha amaliy fanlar yoki ba’zilar masalan inglizlar axloqiy fanlar 
deyishadi.
Tabiatshunoslik fanlari ko‘pincha aniq fanlar deb ham ataladi. 
Odatda aniq fanlar deganda matematika, fizika, va boshqalar tushuniladi. 
Chunki aniq fanlar deyilishiga sabab ular mantiqiy kategoriyalarga ega. 
Masalan, katetlar kvadratining yig‘indisi gepatenuza kvadratiga teng 
bo‘laveradi. Yoki jismni tezlanishi ta’sir qilayotgan kuchga to‘g‘ri 
proporsional, uning massasiga teskari proporsionaldir. 
Falsafani ham aniq fanlar qatoriga qo‘shish mumkin. Chunki u ham 
o‘z mantiqiy kategoriyalariga ega, asoslardan natijalarni keltirib 
chiqarish bilan xulosalarni shakllantiradi. Aniq fanlar o‘z predmetlarini 
mohiyatini chuqur tahlil qiladi, bu ularning kuchli tomoni hisoblanadi. 
Ularning kuchsiz tomoni ular oxir oqibatda modellarga tayanib qolishadi 
(aytaylik fizik, matematik model). Masalan, biz qandaydir bir hodisani 
modelini yaratsak, o‘shandan natijalarni keltirib chiqaraveramiz. Albatta, 
biz modelni aniq yaratishimizga bog‘liq. Modellar aks ettirilayotgan 
hodisani soddalashtiradi. Har qanday soddalashtirish nimanidir 
yo‘qotishga olib boradi. Keyinchalik shu yo‘qotilgan ahamiyatsiz narsa 
juda katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. 
Aniq fanlar: matematika, fizika murakkab tarkibga ega. Ular turli 
darajadagi izlanishlarga ega. Gumanitar fanlarda izlanishlar darajalari 
kamroq. 
Bundan tashqari aniq fanlar terminlarga aniq ta’rif berilgandan keyin 
foydalanishni tavsiya qiladi. Gumanitar fanlar esa termin aniq ta’rifga 
ega bo‘lmasa-da, lekin nima haqda gap borayotganligi ko‘pchilikka 
umumiy tarzda tushunarli bo‘lsa, undan foydalanaveradi. Gumanitar 
fanlarda aniq ta’riflarni yo‘qligi uning kuchsizligi emas, balki kuchli 
tomonini aks ettirilishidir. Masalan, qattiq yoki gaz holatidagi predmetlar 
haqida gap borsa, biz ular nima ekanligini aniq tasavvur qilamiz. Agar 
adabiyot tarixi haqida gapirishganimizda biz klassitsizm qayerda 
tugaydi, romantizm qayerda boshlanadi, buni aniq tasavvur qila 
olmaymiz. Ular bir-biriga tabiiy holda o‘tadi, shuning uchun ular haqida 
tushunchalar ham har xildir. 
Fan tarixida shunday hodisalar bo‘lganki, bir hodisani bir vaqtda bir-
necha olim bir-biridan bexabar holda o‘rganishi mumkin. Buning 

---

 213
natijasida bir narsa bir-necha olim tomonidan bir vaqtda kashf qilinishi 
mumkin. Masalan, noevklid geometriyasi. U bir vaqtda uchta olim 
tomonidan kashf qilingan. Dastlab uni nemis olimi Gauss ochgan, lekin 
uni e’lon qilib, chop etmagan. Keyin uni rus olimi Lobachevskiy ochgan 
va uni e’lon qilgan, u Gauss ishlaridan bexabar bo‘lgan. Lobachevskiy 
bilan bir vaqtda shu yo‘nalishda venger matematigi Bolyai ham ish olib 
borgan. Lekin Bolyai o‘z ishlarini Lobachevskiydan olti oy keyin e’lon 
qilgan va chop ettirgan. Xuddi shunday voqea «Neptun» planetasini 
ochilishida ham kuzatilgan. Yosh (25 yoshlarda) ingliz olimi Djon 
Adams 1841-yil «Neptun» planetasi borligini aniqlagan, keyin uni 
aniqroq bilmaguncha e’lon qilmagan. Bu haqda Dj.Adams o‘rtog‘i 
Chalmsga aytgan. 1846-yilda fransuz olimi Leverye bu planetani kashf 
qilganligini e’lon qilgan.
Shuni ham ta’kidlash lozimki hozirgi zamon texnikasi kapitalizm va 
amaliy fanlarni birlashishi natijasida vujudga kelgan. Ammo har qanday 
texnika ham ilmiy hisoblanmaydi. Masalan, Xitoyda bizning eramiz-
gacha texnika rivojlansa-da, fizika fani mavjudligidan bexabar edi.
Fan inson bilish faoliyatining asosiy shakllaridan biridir. Hozirgi. 
kunda fanning ahamiyati o‘sib boryapti va bizni o‘rab turgan voqelikning 
tarkibiy bir qismiga aylanmoqda. Bu haqda Respublikamiz Prezidenti 
I.Karimov o‘zining «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka 
tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida shunday 
yozadi: «Mamlakatni jadal rivojlantirish borasidagi dasturiy vazifalarni 
amalga oshirishda fanni va ilmiy infrastrukturani rivojlantirish g‘oyat 
muhim ahamiyatga ega. 
Respublika fani qudratli intellektual salohiyatni yaratgan. U 
hayotimizning ko‘pgina sohalarida amalda qo‘llanmoqda. Vatanimizning 
milliy davlatchiligi va iqtisodiy mustaqilligini mustahkamlash uchun 
asos bo‘lib xizmat qilmoqda. Tarixan O‘zbekiston Respublikasida 
shakllangan intellektual salohiyat XXI asr bo‘sag‘asida o‘zining 
rivojlanish darajasi jihatidan, innovatsion kashfiyotlar, imkoniyatlari 
bilan hozirgi vaqtda jahondagi ko‘pgina rivojlanayotgan mamlakatlardan 
ilgarilab ketgan. 
Fanimiz, aql-zakovat salohiyatimizning noyob va go‘zal binosiga 
bundan ko‘p asrlar muqaddam poydevor solingan edi. Bilimlar 
xazinasini ochgan buyuk ajdodlarimizning nomlari butun dunyoda 
mashhur. Bular buyuk matematik va astronomlar al-Xorazmiy, 
Farg‘oniy, Javhariy, Marvaziy, Ulug‘bek; faylasuf va ilohiyotchi-

---

 214
huquqshunoslar Forobiy, Imom Buxoriy, Imom at-Termiziy, 
Marg‘inoniy, Nasafiy; qomusiy olimlar Beruniy, Ibn-Sino; tilshunos – 
shoirlar Qoshg‘ariy, Yusuf Xos Xojib, Zamahshariy, Alisher Navoiy; 
tarixchilar Bobur Mirzo, Abulg‘ozi Bahodirxon, Ogohiy va boshqa 
ko‘pgina zotlardir. 
Hozirgi zamon fani bundan 100-150 yil oldingi fandan har 
tomonlama farq qiladi. Uning xarakteri va jamiyat bilan munosabati 
butunlay o‘zgardi. 
Hozirgi zamon fanining inson va jamiyat hayotining turli sohalariga 
qanday ta’sir qilishini u amalga oshiradigan uchta asosiy funksiyasida 
kuzatish mumkin. 
Bu ijtimoiy funksiyalar quyidagilar:
a) madaniy – dunyoqarashlik; 
b) fanning bevosita ishlab chiqaruvchi kuch ekanligi; 
v) ijtimoiy kuch ekanligi.
Feodal jamiyatning yemirila boshlashi bilan fanning dunyoqarashga 
ta’siri sezila boshladi. Shu davrda Fan ijtimoiy institut sifatida shakllana 
boshladi. Bu davrda ijtimoiy hayotning barcha tomonlarida din, diniy 
dunyoqarash hukmron edi. Bu davrda fan va din o‘rtasida kuchli kurash 
borar edi. N.Kopernik amalga oshirgan kashfiyotdan keyin fanning 
dunyoqarashga ta’siri kuchaydi va ilmiy bilimlar insonlar dunyoqa-
rashida salmoqli o‘rin egallay boshladi. N.Kopernikning geliosentrik 
nazariyasini qabul qilish oson emasdi, chunki oldingi dogmalardan voz 
kechish zarur edi. O‘sha davrdagi dramatik hodisalar – D.Brunoning 
gulxanda yondirilishi, Galileyning tavba qilishga majbur qilinishi, 
CH.Darvin ta’limotidan noroziliklar, – esdan chiqishi uchun va fanning 
dunyoqarash shakllanishidagi ta’siri kuchayishi uchun vaqt zarur edi. 
Shu tariqa fanning madaniy – dunyoqarashlik funksiyasi kuchaya bordi. 
Fanning bevosita ishlab chiqarish kuchiga aylanishi funksiyasi 
bugungi kunda nafaqat sezilarli bo‘lib qoldi, balki birinchi darajali 
bo‘lmoqda. Hozirgi zamon ilmiy texnik taraqqiyotining ko‘lami ijtimoiy 
hayotning barcha tomonlarida o‘sib boryapti. 
Fan ijtimoiy institut sifatida shakllanib borishida «fan – texnika – 
ishlab chiqarish»ni birlashtirish imkoniyatlari vujudga keldi. Bu zarurat 
o‘ziga muvofiq tafakkurni shakllantirdi. Texnika rivoji ham fan bilan 
bog‘liqdir. Texnika rivojida vujudga keladigan muammolar fanning 
izlanish predmetiga aylana borgan. Bu jarayon ba’zan yangi fanlarni ham 
vujudga keltiradi. Masalan, gidravlika, termodinamika. 

---

 215
XIX asr o‘rtalarigacha fan yutuqlari kamdan-kam hollarda sanoatga, 
qishloq xo‘jaligiga tatbiq etilgan. Empirik bilimlarning rivojlanib borishi 
fanning ishlab chiqarishga kuchli ta’sirini sezish imkonini berdi. 
Fanning ishlab chiqarish kuchiga aylanishida fan yutuqlaridan 
foydalanish kanallarini vujudga keltirish lozim. Unga xizmat qiladigan 
fanlarni yaratish lozim. Masalan, amaliy matematika, amaliy fizika va 
hokazo. Ilmiy izlanishlarni, ilmiy-texnik axborotlar tizimini va boshqa-
larni yaratish zarur. 
Bugungi kunda fanning ijtimoiy kuch sifatida funksiyasi yanada 
rivojlanib bormoqda. Fan ijtimoiy taraqqiyotga bevosita ta’sir qilib 
ijtimoiy kuchga aylanyapti. Bugungi kundagi ijtimoiy va iqtisodiy 
rivojlanishdagi katta reja va dasturlarda ilmiy izlanish natijalari va 
usullaridan samarali foydalanilmoqda. Ushbu reja va dasturlarni amalga 
oshirish ijtimoiy, tabiiy va texnik fanlarni o‘zaro munosabatini taqozo 
qiladi. 
Hozirgi zamon global muammolarini hal qilishda fanning ijtimoiy 
kuch sifatidagi roli katta ahamiyatga ega. Masalan: ekologik muammoni 
hal qilish. Ilmiy texnik taraqqiyot ekologik tanazzulning sabablaridan 
biridir. Inson va jamiyat hayotiga zararli atmosfera, suv, yerning vujudga 
kelishiga sabab bo‘lmoqda. Shu bilan birga fan ekologik tanazzuldan 
chiqishning, zararsiz texnologiyalar yaratish imkoniyatiga ega. Fan 
global muammolar haqida birinchi bo‘lib xabar bergan. Fan global 
muammolarni vujudga kelish sabablarini, undan qutilish yo‘llarini yoki 
bartaraf etish yo‘llarini ochib beradi. 
Fanning asosiy funksiyalari sifatida M.A.Axmedova, V.S.Xan 
rahbarligi ostida chiqqan «Falsafa asoslari» kitobida quyidagilar 
keltirilgan: 
a) ilmiy bilimlardan ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish yo‘lida 
foydalanish (fanning texnologik funksiyasi); 
b) ilmiy bilimlardan fanni o‘zini rivojlantirish yo‘lida foydalanish; 
v) ilmiy bilimlarni inson rivojlanishi yo‘lida foydalanish; 
g) fandan turli xil tabiiy va ijtimoiy jarayonlarni boshqarishda 
foydalanish.